Güntay Gəncalp (Cavanşir) Səfəvilər

Şeyx Cüneyd Anadoluda
Cüneyd Ərdəbil xanigahında iqtidara gəlmə mücadiləsində yenildikdən sonra yanındakı böyük dəstə müridləri ilə Anadoluya getdi. Yanındakı müridlər Əmir Teymurun Şeyx Əliyə bağışladığı əsirlərdən oluşmaqda idi. Cüneyd Osmanlı sultanına bir məktub yazaraq ondan öz müridləri ilə yerləşmək üçün torpaq sahələri ricasında bulundu.¹¹² Şeyx Səfi xanigahının xəbərləri Osmanlı sarayında da dolaşmaqda idi. Bu üzdən Osmanlı Sultanı ona mərhəmətdə bulunaraq istəyinə olumlu cavab verdi. Cüneyd müridləri ilə bir yerdə bir sürə Sultanın bağışladığı tarlalarda yaşadı. Bu zaman Şeyx Bədrəddinin müridləri arasında Təbrizdən gəlmiş və müridləri türkmənlər olan bir şeyx haqda xəbərlər dolaşmağa başlamışdı. Azərbaycan və Təbriz sözünün Anadoluda mənəvi təsiri var idi. Təqribən 200 il öncə də Təbrizdən Şəmsi-Təbriz adında bir arif Anadoluya, Konyaya varmış və böyük mənəvi təsir göstərmişdi. Öylə ki, şəmsçilərin təsəvvüfi fəaliyətləri o zaman da Anadoluda sürməkdə idi. Şeyx Bədrəddinin varis xəlifələri Cüneydlə tanış olub düşüncələrini öyrənmək üçün ziyarətinə getdilər. Cüneyd bu görüşlərdə Şeyx Bədrəddin varislərinin imkanlarını denədi və Anadoluda böyük, ancaq lidersiz bir kütlənin var olduğunu sezdi. Cüneyd bu sezgisindən sonra bu kütləyə öndərlik etmək fikrinə düşdü və məzhəb dəyişməsi də bu üzdən gerçəkləşdi. Atalarının Şafei məzhəbli olmasına baxmayaraq, o, Anadoludakı sosial psikolojiyə uyum sağlayaraq onların inancının öndəri olmağı hədəflədi. Cüneydin sünni məzhəbindən şiə məzhəbinə keçişinin macərası bu şəkildə olmuşdur. Şeyx Bədrəddinin ölümündən 27 il keçirdi. Bu sürə içində bəktaşilərin üzərində anlaşa biləcəkləri etkili bir lider ortaya çıxmadığından örgütlənə bilməmişdilər. Anadolu türkmənlərincə Cüneyd Bədrəddinin yerini ala biləcək rəhbər durumunda görünürdü. Cüneyd Bədrəddinin müridlərinin imkanlarını bildikdən sonra xəyallarını gerçəkləşdirə biləcəyini düşündü. Bu üzdən onun üçün məzhəb dəyişdirmək çətin olmadı. Zaman itirmədən Bədrəddinin müridlərini özünə cəlb etməyə başladı. Bədrəddinin də müridləri Cüneydin təbliğatını Anadoluda yaymağa başladılar. Şeyx Bədrəddinin müridləri Osmanlının təqibində olduqlarından Cüneyd Osmanlı ilə qarşı-qarşıya gəldi. Bu üzdən də Konyaya getmək qərarına gəlir. Konyada sünni fəqihlərin etirazı ilə qarşılaşdı. Oranı tərk edib Anadolunun güneyinə getdi. Orada Varsaq türkmənləri yaşamaqda idi.¹¹³ Burada yerləşən Cüneydə bir çox Şeyx Bədrəddin müridləri qatıldı. Anadoluya yerləşmiş olan Cüneyd ondan olunan istiqbal üzərinə kəndi məqsədi üçün ümid etdiyindən daha çox əlverişli zəmin bulmuşdu.¹¹⁴ Ancaq bəlli olmayan səbəblər üzündən buranı da tərk edib İskəndəruna yerləşir. İskəndərun və Antakiya əhli-həq (Əlinin Tanrı olduğuna inanan) şiəsinin yaşadığı bölgə idi. Xristianlıqdan İslama girən bu şəhərlərin əhalisi müsəlman olduqdan sonra İsanın yerinə Əlini qoymuşdular. İsa Allahın oğluydusa, Əli Allahın özü idi. Bu inancın əsasını ilk qoyan İbni-Səba olmuşdur. İbni- Səba Əbutaliboğlu Əli zamanında bir çox olaylara qarışmış. Əliyə aşırı dərəcədə özəlliklər tanımış. Əlinin Allah olduğunu ilk söyləyən İbni-Səbanın olduğunu yazırlar. “Əli insan deyil Allahdır” söyləmiş. Bunun üzərinə Əli onun bir çox yandaşlarını atəşdə yaxmış. Ancaq İbni-Səbanın ordunun içində yandaşları çox olduğundan Əli İbni-Səbanı yaxmaq yerinə Sasanilərin əski başkəndi Mədainə sürgün etmişdi.¹¹⁵ Bu zaman İbni-Səba “Gördünüzmü Əli Allahdır, Allah da suçluların yaxılacağını söyləmiş. Allah olmasaydı Allah kimi cəza düşünməzdi” söyləmləri ilə Mədaində təbliğatına davam etmiş. Əliullahilik bu şəkildə ortaya çıxmışdır. Misirdə qurulub Mədaində gəlişən bu inanış şiəliyin altyapısını oluşdurar.¹¹⁶ Daha sonra dəyişik firqələrə ayrılan bu inanışa görə “İmamlar məsum (xətasız) peyqəmbər xətasız deyildir.”¹¹⁷ 22 firqəyə ayrılan bu inanışın ən bilinən firqəsi İsmailiyə olmuşdur. Əsasən Həsən Səbbah adı ilə tarixə ün salmış İsmailiyəlik də öz fikri həyatını qismən Anadoluya daşımışdı. Hülaku Xanın Ələmut qalasını devirməsindən sonra İsmaililiyin təşkilat olaraq həyatı ortadan qaldırılmışdı. Fikri olaraq qismən Anadoluya daşınan İsmaililik bir də Gîlânın ormanlıqlarında etiqadi həyatını sürdürməkdə idi. İsmaililik İxvan-üs Səfa öyrətilərinin dərin təsiri altında idi. İxvan-üs Səfada fars milliyətçiliyi açıqca ortaya qoyulmuşdu. “Fars soylu” olmaq İxvan-üs Səfa öyrətilərinin ilkələrindən biri idi.¹¹⁸ Ümumiyətlə türklər İslamı ərəblərdən daha çox farslardan öyrənmişdir. Bu üzdən də “namaz”, “dəstəmaz”, “abdəst”, “oruç” kimi islami sözlər fars dilindən türk dilinə keçmişdir. İslamiyəti farslardan öyrənmənin etkisi bütün məzhəblərdə və təriqətlərdə az-çox olmuşdur. Bədrəddinin inanc sistemində bu tarixi gəlişmələr sistemləşib Cüneydə devr edilmişdi. Bu bilgilərlə və bu tarixi mirasla Cüneyd Anadoluda öz düşlərinin arxasınca qoşmaq istəmişdi. İskəndərunda bir xanigah düzəldib müridlərini artırmağa başladı. Müridlərini köçəri türkmənlərin arasına göndərib yandaş bulmağa çalışdı. Ayrıca, türkmənlərdən gələn nəzrlər xanigahın iqtisadı imkanlarını gücləndirirdi. Ancaq Şam şəriətçiləri ondan Hələb əmirinə şikayət etdilər. Bunun üzərinə və Hələb Əmirinin basqısını hiss etdiyindən İskəndərunu tərk etmək zorunda qaldı. Anadoluda yaşadığı səkkiz il müddətincə bəktaşiliyin onun üçün bir fürsət olduğunu anlamışdı. Əski sünni məzhəbini tam olaraq buraxmış və şiə ibadət tərzinə keçmişdi. O, bəktaşilərin bir tək öndərinə dönüşmüşdü. Özünə “sultan-ul məşayix”, yəni şeyxlərin sultanı ləqəbini taxdı. Bu, o demək idi ki, o, Anadolu türkmənlərinin dini-siyasi öndərliyini tam olaraq öz üzərinə almaq istəmişdir. Bədrəddinin bütün xəlifələri onu rəhbər kimi qəbul etmişdilər. Cüneyd kəndi soyunun yeddinci imama bağlı olduğunu israrla Anadolu bəktaşi türkmənlərinə söyləyirdi. Bu, onun tərəfdar toplamasına çox yardımcı olmaqda idi. İmam soyundan olduğu üçün ona özəl sayqı göstərilirdi.¹¹⁹ Onun imam soyundan olması hürufilikdə, Əliullahilikdə yayqın olan hilul inanışı ilə uyqun gəlirdi. Yəni qutsal ruhun bədəndən bədənə keçişi. Bu inanc türkmənlər arasında öyləsinə güclü olmuşdur ki, yaraşıqlı görkəmi və karziması ilə zühur iddiasında bulunan Şah İsmayıla bütün mallarını və canlarını fəda edəcəklərdi.

1453-cü ildə İstanbulu fəth edən Sultan Məhəmməd Fateh Doğu Avropada irəliləməkdə idi. Trabzonu Osmanlı ərazisinə qatmaq üçün savaş hazırlıqları gedirdi. Zəifləmiş durumda olan Trabzon dövlətinə Cüneyd də saldırılar düzənləyərək çevrə kənd və qəsəbələrini talayıb bolca qənimət əldə etdi. Bu zaman Osmanlı sultanı Uzun Həsənin aracılığı ilə Trabzon dövləti ilə barış yapdı. Cüneyd və müridləri də Canıqdan uzaqlaşdırıldı.¹²⁰ Cüneydin Trabzona saldırması Uzun Həsənin diqqətini çəkər.¹²¹ Uzun Həsən, bayındırlı boyunun başçısı idi. Moğolların qalxınması ilə onlar Anadoluya gəlmişdilər. Əmir Teymur Anadoluya saldırdığında onunla işbirliyi etmişdilər. Bu üzdən də Teymur onları ödülləndirmiş və Şərqi Anadolunun bir bölümünü onlara vermişdi. Əmir Teymura tabe olan Diyarbəkir mərkəzli bir dövlət qurmuşdular.¹²² Osmanlı tərəfindən təhdid edilən Trabzon padşahı Uzun Həsənlə ittifaqa girib Qızı Despninanı uzun Həsənə vermişdi. Bu ittifaq bir sürəliyinə Osmanlı qarşısında Trabzonun güvənliyini sağlaya bildi. Sultan Fateh Uzun Həsənin araya girməsi ilə barışı keçici olaraq qəbul edib Trabzonun fəthini ertələdi. Ancaq bu barış uzun sürmədi və 1461-ci ildə Sultan Məhəmməd Fateh Trabzonu fəth etdi.

Şeyx Cüneyd Canıqdan dışlandıqdan sonra müridləri ilə bir yerdə Diyarbəkirə yola düşdü. Çoxsaylı mürid tərəfdarlarından dolayı uzun Həsən Cüneydi önəmsəməyə başlamışdı. “1456-cı ildən 1459-cu ilədək Cüneyd, o vaxt hələ az tanınan Diyarbəkir hakimi Baayındırlı Uzun Həsənin yanında olmuşdu. Uzun Həsən öz düşməni Cahanşahla mübarizədə Səfəvi şeyxlərinin köməyini təmin etmək arzusu ilə öz bacısını Şeyx Cüneydlə evləndirdi.”¹²³ Cüneyd, Bayındırlı dövlətinin başçısı Uzun Həsənin bacısı Xədicə Bəyimlə 1458-ci ildə evləndikdən sonra daha da güclənmiş oldu.¹²⁴ Arxasında Bayındırlı dövlətinin dəstəyini də hiss edən Cüneyd müridlərini Anadolunun dəyişik yerlərinə göndərir və türkmən ellərini ona qatılmağa çağırırdı.¹²⁵ Uzun Həsən bu yolda Cüneydə mane olmur, hətta müridlər toplaması üçün yardım da edirdi. Çünkü Osmanlı və Qaraqoyunlu ilə savaşlarında Cüneydin topladığı müridləri əsgər kimi qullanacağını düşünürdü. Uzun Həsənin Osmanlıya qarşı olan nifrəti Cüneydin işinə yaramaqda idi. Cüneyd çərkəzlərlə savaşmaq və cihada getmək üçün Uzun Həsəndən izn istədi. Çərkəzlər Qaradənizin doğusunda Gürcülərlə qonuşu olan xristian xalq idi. Çərkəzlər yaraşıqlı, ağdərili olduqlarından çərkəz kölələrin dəyəri çox yüksək idi. Qızlarının müştəriləri çox idi. Bu üzdən də İslam tarixində çərkəz kölələr və kənizlər haqqında bol bilgi və ədəbiyat var. Müsəlmanlar çərkəz kölələr və kənizlər sataraq bol para qazanırdılar. Cüneyd Ərdəbildə dədələrinin məzarını ziyarət etmək bəhanəsi ilə müridləri ilə bir yerdə yola düşüb Azərbaycana və ordan da Şirvana girdi. Şirvandan Dağıstana keçib çərkəzlərə saldırmaq istəyirdi. Şirvan, Şirvanşahlar tərəfindən yönətilən kiçik bir ölkə idi. Şirvanşah bu dönəm Qaraqoyunlu Cahan Şahın müttəfiqidir. Cahan Şah və Uzun Həsən Ermənistana sahib olmaq üçün anlaşa bilmirdilər. Aralarında böyük küdurət var idi. Uzun Həsən, Cüneydi Qaraqoyuluya qarşı qullanmaq istəyirdi. Cüneyd Şirvana vardığında Şirvanşah, Cüneydi durdurmaq üçün Cahan Şahdan yardım istədi. Qaraqoyunlu ordusu Şirvanşahın yardımına getdi. 1460-cı ilin payızında Cüneyd Təbərsəranda Qaraqoyunlu və Şirvanşahın ortaq ordusu ilə savaşa girdi. Cüneyd bu savaşda öldü və müridləri fərari oldu.

Şeyx Heydər dönəmi
Cüneydin Xədicə Bəyimdən olan iki yaşında Heydər adında bir oğlu var idi. Heydər anası ilə bir yerdə Uzun Həsənin sarayında yaşamaqda idi. Uzun Həsən Cüneydin müridlərini öz ətrafında saxlaya bilmək üçün Heydərin şeyx və varis kimi tanıdılmasını istəyir, müridləri Heydərə tapınmağa təşviq edirdi. İki yaşlı çocuğun müridlərin rəhbəri kimi tanınmasında şəri´ saqınca və əngəl də yox idi. Çünkü Quranda İsa və Yəhyanın doğduqları gündən peyqəmbər olduqları söylənilirdi.¹²⁶ İsna-Əşəri şiə inanışında da imam doğduğu gündən imamdır. 12-ci imam da tam çocuqluğunda 4 yaşında qeybə çəkilmişdi! Yəni Heydərin imam kimi qəbul edilməsində şiə şəriəti baxımından heç bir əngəl yox idi. 9-cu imam 7 və 10-cu imam 5 yaşında atalarının imamlıq varisliyinə ərmişdilər. Yetişkin bir təriqət piri ortada olmadığı üçün bu çocuq Uzun Həsənin siyasi amaclarına xidmət edəcəkdi. Özəlliklə onun Uzun Həsən soyundan olması geniş müridlər kütləsi arasında bayındırlı ailəsinə mənəvi üstünlük qazandırırdı. Uzun Həsən bu çocuğa qutsallıq yükləməklə Anadoludakı geniş Cüneyd müridləri kütləsindən hərbi, siyasi amacları yolunda istifadə edə bilərdi. Böylə də oldu. Uzun Həsən Cahan Şahla girdiyi savaşda Cenyd müridlərini qullandı. Bu savaşda Uzun Həsənə uğur qazandıran da Cüneyd və artıq Heydər müridlərinin inanclı savaşçıları oldu. 1467-ci ildə Uzun Həsən, Cahan Şahla savaşa girər. Bu savaşda Heydərin müridləri Uzun Həsənə hərbi dəstək verir və şeyxlərinin öcünü almaq üçün Qaraqoyunluya qarşı savaşarlar. Cahan Şah yenilib öldürülər. Onun ölümü ilə də Qaraqoyunlu dövləti tarix səhnəsindən silinər. Təbriz mərkəzli Qaraqoyunlu ölkəsi bayındırlı dövlətinin idarəsinə keçər. Bir il sonra Uzun Həsən başkəndini Diyarbəkirdən Təbrizə daşıyar. Bu zaman Xorasanda Teymur soyundan olan Əbusəidin dövləti hakimdir. Əbusəidin başkəndi Heratdır. Əbusəid Uzun Həsənə qarşı savaş başlatdı. Ancaq Muğan ovalığında yenilib öldürüldü. Əbusəidin ölümündən sonra Sultan Bayqara Xorasana ordu yürüdüb oranı ələ keçirdi və başkəndini Herata daşıdı. Bayqara Xorasanda ilk zeydi şiəsi hökmdar idi. O, Mötəzilə məzhəbindən etkilənən Zeydi şiə məzhəbinə mənsub idi. Ancaq zeydiyyə məzhəbi hənəfi sünni məzhəbinə daha yaxın idi, çünkü zeydiyyə fiqhdə Hənəfi məzhəbinə tabe idi. Bu baxımdan isna-əşəri (12 imamlı) şiə məzhəbi ilə uyumlu deyildilər.

Zeydiyyə isna-əşəri şiənin ilk dörd imamını qəbul edir, qalanlarını qəbul etmirdi. Zeydiyyəyə görə imamət dördüncü imam Zeynəlabidindən sonra onun oğlu Zeydə keçmiş, Baqirə keçməmişdi. Zeyd həm qardaşını, həm də atasını Əməvi zülmü qarşısında susmaqla ittiham edirdi. Özü isə, qiyam edərək savaşda şəhid oldu.¹²⁷ Ancaq daha sonrakı dönəmlərdə Zeydiyyə sönükmüşdü. İsna-Əşəri Zeyd soyundan imamın olmadığı və Zeydin özünün də imam olmadığını söylər. Cəfər Sadiqə görə imam olunmaz, imam doğularmış. Cəfər Sadiq demiş: Kim imam olmaz və haqsız yerə imamlıq iddiasında bulunarsa Əli soyundan olsa bilə, yenə də kafirdir.¹²⁸ Bütün bu tarixi sənədlər və imam kimliyi ilə bağlı açıqlamalar Səfəvi şeyxlərinin iqtidara dırmanışları üçün yollarını açmaqda idi. Şiənin bütün təriqətlərində Əli ilə bağlı insanötəsi özəlliklər söz qonusu idi. Örnəyin Əlinin anadan olması ilə bağlı əfsanələr uydurulmuşdur. Əli Kəbədə dünyaya gəlmiş. Anası doğum yaparkən Kəbənin divarına dayanmış. Divar yarılmış və qadın Kəbənin içinə girmiş. Böyləcə Əli Kəbənin içində dünyaya gəlmiş! Bunu demək olar ki, bütün şiə qaynaqlı təriqətlər qəbul edər. Bu əfsanə ilə bağlı bir neçə sual: Hz. Məhəmməd Kəbədə dünyaya gəlməmiş. Bu, Hz. Məhəmməd üçün bir əksiklikmi? Bütün yer üzü və varlıq Allahın yaratdıqları deyilmi? Kəbədə dünyaya gəlmənin nə üstünlüyü ola bilər? Kəbə divarının yarılaraq qadının Kəbənin içinə keçib doğum yapmasını kim görmüş? Çünkü qadın doğum yaparkən ağır sancılardan başına nələr gəldiyini bilə, bilməz. Böylə bir olay gerçəkləşmişsə, nədən Əlinin anası oğluna Allah kimi baxmamış? Nədən Əlinin atası və qəbiləsi O´na tapınmamışlar? Əlinin atası İslamı da qəbul etmədən öldü, yəni Əli əslində müsəlman oğlu deyildir. Böylə bir olay gerçəkləşsəydi, bütün ərəb qəbilələri Əliyə Tanrı kimi tapınmazdılarmı? Böylə bir doğum haqqında nədən sadəcə azınlıqda olan şiə cəmaatının bilgisi var və digər ərəb və İslam dünyasının bilgisi yoxdur? Böylə bir olay olsaydı və gerçəkdən də Kəbənin sərt hörülmüş daşlarının aralanıb Əlinin Kəbənin içində doğumu doğru olsaydı, Hz. Məhəmməd bu haqda heç olmazsa bir tək cümlə söyləməzmi idi? İnsanların harda doğması onların mənəvi üstünlükləri üçün bir özəllik ola bilərmi? Əli dünyaya gəldiyində hələ İslam yox idi və Kəbə də bütlərin barındığı yer idi. Yəni Kəbə bütxanə idi. Kəbənin müsəlmanlar üçün dəyəri İslamdan sonra ortaya çıxmışdır. Bütxanədə dünyaya gəlmək, əslində sevimsiz bir durumdur. Bütxanədə dünyaya gəlmənin nə kimi üstünlükləri ola bilər? İrəlidə səfəvizədə türklərin Səfəvi dövləti qurulduqdan sonra bu kimi əfsanə və yalanlarla ağıllarının qaranlığa necə gömüldüyü haqda ayrıntılı bilgi sunulacaqdır.^*

Uzun Həsən Təbrizə yerləşdikdən sonra Şeyx Cüneydin əmisi Şeyx Cəfəri yanına çağırdı. Ərdəbil xanigahının rəisliyi Cahan Şah dönəmindən bəri Şeyx Cəfərin əlində idi. Uzun Həsən xanigahın rəisliyini və mal varlığını ondan alaraq Şeyx Heydərə təslim etdi. Şeyx Heydəri Ərdəbilə göndərib xanigahın rəisiliyinə keçirdi. Bu zamandan sonra Şeyx Cəfər və onun soyundan heç bir xəbər olmamışdır. Başına nələr gəldiyi bilinməməkdədir. Böyük olasılıqla onu və ailəsini Heydərin müridləri şeyxlərinin intiqamını almaq üçün qətl etmişlər. Çünkü bu ailədən biri diri qalsaydı sonrakı dönəmlərdə ölkənin bir yerindən baş çıxarmalıydılar. Bu dönəmdən sonra Azərbaycandan Səfəvi məzhəbinə qatılanlara rastlanılmamışdır. Heydərin müridləri əsasən Anadoludan gəlmiş olan bəktaşi, şiə kütlədir. Çünkü əskidən Ərdəbil Səfəvi xanigahı Azərbaycanda sünni təriqətin təmsilçisi idi.

Şeyx Heydər çocuqluğundan atasının müridləri tərəfindən eyitilmişdi. Bu müridlər daha əskidən Şeyx Bədrəddinin xəlifələri olmuşdular. Bütün savaş teknikləri Heydərə öyrədilmişdi. Uzun Həsənə yardımlarından dolayı Şeyx Heydərin müridləri çox imkanlara qovuşdular. Uzun Həsən onlara hər tür azadlıq vermişdi. Hətta Ərdəbildə silah ürətim mərkəzi də təsis etmişdilər. Böyləcə Ərdəbil xanigahı dövlət içində dövlət durumuna gəlmişdi. Ərdəbil xanigahının 20-dən artıq kəndi var idi. Bunları moğollar hədiyə etmişdi. Kəndlilərin əməklərinin nəticəsi xanigahda toplaşırdı. Şeyx Heydər və müridləri aşırı dərəcədə təqiyyədə bulunduqlarından dolayı inanclarını çevrədən gizlətməkdə idilər. Ərdəbil və Azərbaycan Heydərin dədələrinin yolunda olduğunu sanırdı. Uzun Həsən bilə, Heydərin inancından xəbərsiz idi. Uzun Həsən də Heydərin dədələrinin yolunda yürüdüyünü sanırdı. Heydər olqun yaşına ulaşdığında Uzun Həsən qızı Aləmşahı onunla evləndirdi. Bu evlilik Heydərin pozisionunu Şahın kürəkəni kimi daha da möhkəmləndirirdi. Bu zaman Təbrizdə yaşamış olan Fəzlullah Ruzbehan Xonci, Heydərin Ərdəbildəki fəaliyətləri ilə bağlı yazır: Daha çox zamanını silah ürətimi ilə keçirməkdədir. Savaş silahları düzəltməkdə və qullanmaqda bənzəri yoxdur. Neçə min süngü, qılıc, dəmir papaq və qalxan düzəltdiklərini eşitmişəm. Müridlərini də silah ürətimi üçün təşviq etməkdədir.¹²⁹ Buna bənzər bilgini Ziya Bünyadov da Xoncinin ingilis dilinə çevrilmiş əsərindən türkçəyə tərcümə edərək öz əsərində vermişdir: “1488-ci ilin hadisələrindən miskin şeytanın, yəni ərdəbilli Şeyx Heydərin üsyanını göstərmək olar. O, qalxmaq istəyirdi, lakin məğlub edildi... O, vaxtının çox hissəsini öz əməliyyatı üçün qılıc və nizə hazırlamağa sərf etdi. Rum, talış və Qaradağdan çoxlu adam onun yanına toplandı və deyirlər ki, onlar şeyxi özlərinə allah (məbud) hesab edir, dua və ümumi namaza fikir verməyib, ona qiblə kimi baxırdılar... Şeyx onların arasında ibahat etiqadını (yəni qadağan edilib haram sayılan əmələ icazə verilməsini) və Babəkin dini qayda- qanunlarını təbliğ edirdi.”¹³⁰ Z. Bünyadov qızılbaşlıqla babək Xürrəmdin arasında ideya baxımından ilişki qurmaq istəmişdir. Ancaq bu haqda somur bilgi və bəlgə mövcud deyildir. Babəkdən 700 il sonra başlayan bir hərəkətdir. Böyük olasılıqla Şeyx Heydər Babək Xürrəmdinin heç adını da eşitməmişdi.

1478-ci ildə Uzun Həsən öldü. Varislik uğrunda oğulları Xəlil, Maqsud və Yaqub arasında savaş başladı. Şiraz hakimi olan Xəlil ordusuyla Təbrizi ələ keçirib qardaşı Maqsudu yaxalayıb öldürdü. Maqsudun anası Despina idi. Yaquba da Diyarbəkir valiliyini verdi. Altı ay sonra Yaqub Təbrizə ordu yürütdü. Qardaşı Xəlili öldürüb özü ölkənin şahı oldu. Sultan Yaqub yaxşı eyitim almış şahzadə idi. Ədəbiyata, sənətə meylli biri idi.¹³¹ Abdulrəhman Cami kimi dönəmin ünlü şairləri Yaqub Şah üçün mədhiyələr yazmışlar. Dini quralları aşırı dərəcə uyqulayırmış. O, Təbrizdə car çəkdirmişdi ki, şarab içənlərin boğazına qaynar qurşun töküləcəkdir.¹³² Yaqub barışdan yana şah idi. Çevrə ölkələrlə, özəlliklə Osmanlı ilə yaxşı münasibətlər qurmaq istəyirdi. Bu zaman Osmanlıda Sultan Fatehin oğlu İkinci Bayəzid iqtidarda idi. İkinci Bayəzid atasının tərsinə olaraq heç bir fatehlik xəyalı daşımamaqda idi. İki dövlət arasında gəlişən qarşılıqlı ilişkilər nəticəsində Təbrizdə böyük ticari irəliləmələr ortaya çıxmışdı. Təbriz ürünü mallar İstanbula və oradan da Avropaya daşınmaqda idi. Yaqub Bayındır dönəmində Azərbaycan böyük iqtisadi qalxınmalara səhnə olmuşdu. Sultan Yaqub dönəmində xanigahlara deyil, mədrəsələrə önəm verildiyindən xanigahların durumu əskidən olduğu kimi deyildi. Dövlət xanigahları deyil, mədrəsələri savunurdu. Bu üzdən Ərdəbil xanigahı da Yaqub Bayındırın mədrəsələşdirmə politikasından etkilənmişdi. Yağmalama yoluyla qənimət qazanan Şeyx Heydər və müridləri Sultan Yaqubun barışcıl siyasətini sevməz olmuşdular. Mədrəsə və xanigah savaşında Ərdəbil xanigahı bir çox imkanlarını mədrəsənin qarşısında itirdi. Özəlliklə dövlət bu şəkildə istəməkdə idi. Bu da getdikcə Heydərin nüfuzuna zərər verməkdə idi. 1480-ci ildə necə olursa olsun mədrəsənin qarşısında Ərdəbil xanigahını qorumaq qərarına gəldi. Bu amac üçün Şeyx Bədrəddinin mücadilə yöntəmlərini canlandırmaq istədi. Bu üzdən müridlərinə 12 zolaqdan oluşan qırmızı boyalı keçə papaq geyinmələrinə əmr etdi. Bu zaman Anadoluda Bədrəddinin bütün müridləri Şeyx Heydərin öndərliyini qəbul etmiş durumdaydılar. Onlar Anadoluda Şeyx Heydərin qızılbaşlıq görüşlərini təbliğ edirdilər. Anadoluda bütün mürid türkmənlər qızılbaş olmağa, 12 zolaqlı qırmızı keçə papaq geyinməyə başladılar. Azərbaycan sünni olduğundan bu geyim qəbul edilmirdi. Şeyx Heydər Anadoluya gizlin bir fətva yolladı. Bu fətvaya görə bütün sünnilər kafir sayılır və qətlləri vacib idi. Mədrəsə ilə mücadilənin yöntəmi kimi Heydər bu metodu düşünmüşdü. Heydərin bu fətvası yeni deyildi. Daha əski dönəmlərdə şüubiyə, ismailiyə kimi şiə məzhəbləri bu şəkildə düşünmüş və teror əsdirmişdilər. Heydərin Anadoluya göndərdiyi bu göndərisinə (mesajına) görə sünni öldürmək şəri´ vacibatdandır və sünnilərin qadınları qızları halaldır, malları qəsb edilə bilər. Heydər də Bədrəddin kimi namaz, oruç və həcc kimi dini mərasimləri yasaqladı. Bundan sonra qızılbaş olaraq tarixə girən Heydərin müridləri düzənli silahlı savaşçılar halına gəldilər. Əsasən sünni olan Şirvan, Dağıstan və Güney Qafqazı cihad savaşları ilə yağmalayıb yaxdılar. Sünnilər kafir sayıldığından onlara qarşı savaş da cihad sayılacaqdı. Qızılbaşlar Ərdəbil kəndlərində də yağmalamalara başladılar. Fəzlullah Xonci qızılbaşların Ərdəbildəki yağmalamalarını yazmışdır: Heydər Ərdəbildəki müxaliflərinə zərər vermək üçün hər vasitədən yararlanır. Köpəkləri yağlayıb gecəyarısı yaxaraq müxaliflərinin məhəllələrinə göndərir. Canı yanan köpək soxulmağa yer axtarır və adamların evinə soxulur. Müxaliflərin evi tutuşub yanır. Ərdəbildə bir çox evlərin bu şəkildə yandığını deyirlər.¹³³

Bədrəddinlə başlayıb Şeyx Heydərlə qızılbaşlıq olaraq tarixə girən sufilik hərəkəti aqressivliyi, saldırqanlığı özünə yöntəm olaraq seçmişdi. Daha öncəki sufilik hərəkətlərində adam öldürmək yasaqlanmışdı.^* Təsəvvüf sosial baxımdan üç mərhələni içərmişdir: 1- Pərhiz və ya qəhr təsəvvüfü. 2- Eşq və ya barış təsəvvüfü. 3- Saldırı və ya savaş təsəvvüfü. “Pərhiz təsəvvüfü” və ya “zühd” Əməvilər dönəmində şəkillənməyə başlamışdı. İlk dörd xəlifənin sadə həyat biçimləri, yerini saray ehtişamına buraxdığında Bizansı təqlid edərək yeni dönəmə keçilmişdi. Xilafətin xəzinəsini doldurmaq üçün iqtisadi yağmalamalar baş qaldırmış, yoxsullar üzərinə olmazın zülmlər edilmiş və köləlik yayqınlaşmışdı. Bu sosial ortamda bir qism müsəlmanlar pərhiz və zühd metodunu önə çıxarmışlar. Bu saray həyatından, zülm düşüncəsindən uzaqlaşmaq üçün çox şeylərdən könüllü olaraq imtina etmişdilər. Əməvi dövlət düşüncəsi ilə hər türlü əməkdaşlığı ortadan qaldırmışdılar. Bunlar “nosak” və ya zahidlər olmuşlar. Dövlətin zülm içərən dünyagörüşünə, xalqın zülmü qəbul edən dünyagörüşünə etiraz üçün yalnızlığa çəkilirdilər, onların dünya düzənini dəyişdirmək kimi amacları olmamış, sadəcə öz nəfslərini bu çirkablardan təmiz saxlamağa çalışmışlar. Dəyişimi Tanrıya həvalə edərək sosial həyatdan uzaqlaşmışlar. Bu üzdən də xalqdan və xaqandan uzaq durmuşlar. Səfəvilər dönəmində təsəvvüf saldırı və savaş yolunu seçmişdir. Səfəvi dövlətinin ilk quruluş illərində ordunun vurucu qolunu təşkil edənlər sufilər idi. Saldırı və savaş təsəvvüfü tarixdə bənzəri olmayan yırtıcılığa, hətta adam əti yemə səviyəsinə qədər aşağı düşmüşdür. Eşq və barış təsəvvüfü isə, sosial və tarixi bir görəv də üstlənmişdir. Nə saldırmış, nə də bir küncə çəkilib yalnızca yaşamağı düşünmüşdü. Eşq və barış təsəvvüfü toplumu dəyişdirməyi də öz hədəfi seçmişdi. Öz nəfsini təmizlədikcə topluma yararlı olma düşüncəsini daşımışlar. Yeni əxlaqi dəyərlər icab etmişlər. Bu yeni əxlaqi dəyərləri də öz fədakarlıqları hesabına icad edə bilmişlər.¹³⁴

Heydər, Sultan Yaqubun bibisi oğlu və bacısının əri idi. Bu üzdən Sultan onun bəzi davranışlarına göz yumurdu. Durum kötüləşdiyində Heydərin anası Təbrizə gedib qardaşı oğlunu sakitləşdirirdi. Sultan bibisinə olan sayqısından dolayı Heydərin bəzi xətalarını bağışlamışdı. Bir kərə qızılbaşların saldırısından bezmiş olan Azərbaycan əhalisinin ağsaqqalları Təbrizə gedib Sultana şikayət etdilər. Sultan Yaqub, Heydəri Təbrizə çağırır. Atası kimi təqiyəni öz təriqətinin əsası sayan Heydər köhnə dərviş paltarı geyib bir dəstə dərviş müridləri ilə Təbrizə gedir. Sultanın hüzurunda Qurana and içir ki, onun müridləri belə iş etməmişlər, bundan sonra da etməyəcəklər. Bütün bu şayiələri onun düşmənləri olan mədrəsə fəqihləri yaymışlar. Ancaq çərkəzlərə qarşı savaşı Allahın cihad əmri olaraq Sultana anlatdı və kafirlərə qarşı müridlərinin savaşmasını önləyə bilməyəcəyini söylədi. Sultan Yaqub onu bu cihad eyləmindən də yasaqladı. Artıq onun müridlərinin çərkəzlərə qarşı cihad savaşlarına qatılmayacaqlarına dair Heydər Qurana and içir. Ərdəbildə, yalnız xanigahda ibadətlə məşğul olacağını söyləyir. Ərdəbilə döndükdən bir sürə sonra anasını Sultan Yaqubun yanına göndərdi. Kafir çərkəzlərlə savaşmaq üçün Sultandan izn istədi. Xanigahın maddi durumunun yaxşı olmadığını anasının Sultana söyləməsini istədi. Çərkəz gənclərini əsir yaxalayaraq satıb gəlir qaynağı düzənləmək istəyirdi. Sultan Yaqub, Heydərin anasının bu istəyinə olumlu cavab verməsə də, onun cihad savaşına etiraz da etmədi. Heydərin əsas amacı çərkəzlrlə savaşmaq deyildi. Heydər daha güclü pozisionda olduğunu görürdü. Anadoluda vurucu müridləri var idi. Çərkəzləri bəhanə edərək Şirvana saldırıb atasının öcünü almaq istəyirdi. Heydər 1488-ci ildə bir dəstə müridləri ilə Ərdəbildən çıxıb Kür çayının kənarında dincəlmək adı ilə yola düşdü. Mücahid savaşçılarının onun yanına gəlmələri üçün Anadoluya xəbər göndərdi. İki ay içində altı mindən artıq savaşçı qızılbaş onun ətrafına toplaşdı. Yayın ortalarında Heydər Kür çayından keçərək əhalisi sünni olan Bərdəyə saldırdı, özəlliklə bütün din adamlarını öldürdü. Daha sonra Şamaxıya saldırdı. Şirvanşah bu savaşda yenilib fərar etdi. Heydər Şirvanın başkəndi Şamaxıya girdi. Şamaxıda bütün mədrəsə öyrənciləri və öyrətmənlərini öldürüb şəhəri yaxdı. Şirvanşah Fərrux Yəsar bu məğlubiyətdən sonra Gülüstan^* qalasına sığınaraq Sultan Yaqubdan yardım istədi. Sultan Yaqub gecikmədən Şirvana ordu göndərdi. Təbrizdən gedən ordu Təbərsəranda (Cüneydin öldüyü yerdə) Şirvanşahların ordusuna qovuşdu. Qızılbaşların Sultan Yaqubla Şirvanşahların birləşik orduları ilə savaşı başladı. Qızılbaşlar öncə birləşik ordulara böyük zərər verdilər. Savaşın tam ortasında Heydər oxlanıb öldü.¹³⁵ Başsız qalan qızılbaşlar fərar etməyə başladılar. Sultan Yaqubun ordusunun başçısı Şeyx Heydərin başını kəsib Təbrizə apardı. Fərari qızılbaşlar da Anadoluya geri dönmək zorunda qaldılar. Şeyx Heydər Şirvan əhalisinə çox zərər vermişdi. Şirvan əhalisi də Heydəri Sultan Yaqubun adamı bildiklərindən bayındırlı şahını əsas sorumlu olaraq görürdülər. Sultan Yaqub, Şirvan əhalisinin bu güvənsizliyini ortadan qaldırmaq üçün Heydərin kəsik başının Təbrizdə dolaşdırılmasına əmr verdi. Daha sonra hər kəsin görməsi üçün kəsik başı şəhərin ortasında bir dirəyə taxdılar. Bu olaydan sonra Sultan Yaqubun əmri üzərinə Ərdəbil xanigahı qapatıldı. Sultan Yaqubun ögey bacısı olan Şeyx Heydərin qadını Aləmşah üç oğlu ilə bir yerdə (Əli, İbrahim, İsmayıl) Təbrizə aparıldılar. Təbrizdən də Şirazın İstəxr qalasına sürgün edildilər.¹³⁶