Güntay Gəncalp (Cavanşir) Səfəvilər

Kişvərinin bir qəzəlinin vəzn və biçim olaraq sanki kopiyasıdır. Kişvəri Bayındırlı dönəminin şairi olmuş. Baxalım bu qəzəlinə:

Ey pəri, sənsiz pərişan ruzigarəm doğrusu

Sən gedəndən bərlü bisəbrü qərarəm doğrusu

Yüz qəmim vardır vəli bir qəmgüsarım yuxdurur

Bidilü bidilbərü biqəmgüsarəm doğrusu

Xalq der kim, Kişvəri bir aşiqi-məhrum irər

Hər nə kim derlər bana, yüz anca varəm doğrusu.

284 İbrahim Arslanoğlu “Şah İsmail Hatayi (Divan, Dehname, Nasihatname ve Anadolu hatayileri) DER YAYINLARI İstanbul-1992 s. 334.

285 Eyni qaynaq s. 333-334.

286 Eyni qaynaq s. 334-335.

287 Eyni qaynaq s. 337.

* Bu qonu üzərinə Salman Mümtaz da deyinmişdir.

288 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s. 111.

289 Tofiq Nəcəfli, Journal of Qafqaz University, “İLHAN ERDEM VƏ KAZIM PAYDAŞIN “AĞQOYUNLU DÖVLƏTİ TARİXİ. SİYASƏT- TƏŞKİLAT- KÜLTÜR” ADLI MONOQRAFİYASI HAQQINDA BƏZİ QEYDLƏR, s. 40.

http://journal.qu.edu.az/article_pdf/1004_31.pdf

*^** Bu ayətlərdə deyilir: Və İsmayılı xatırla. O, göndərilən peyqəmbər idi.

290 Müntəxəb-ül təvarix, s. 412.

291 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s. 98.

292 Eyni qaynaq.

293 Eyni qaynaq.

294 Eyni qaynaq.

295 Şərəf Xan Bitlisi “Şərəfnamə” 2- ci cild, Əsatir yayını Tehran -1999, s. 147.

296 Cahangüşayi Xaqan 380-381, Əhsən-üt təvarix 84.

297 Şərəf Xan Bitlisi “Şərəfnamə” 2- ci cild, Əsatir yayını Tehran -1999, s. 148.

298 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s. 100.

299 Aləm Arayi Səfəvi 346, Cahangüşayi Xaqan 389, Əmir Xandəmir 72-73.

300 Əhsən-üt təvarix 124.

301 Bəhram Çubinə, “İranda şiə və siyasət” 2-ci cild, s. 35.

302 Əmir Mahmud Xandəmir 72.

303 Əhsən-üt təvarix 125.

304 Aləm Arayi Səfəvi 371-372, Cahangüşayi Xaqan 430-432, Əhsən-üt təvarix 131.

305 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s 104.

306 Eni qaynaq s. 104-105.

307 Eni qaynaq s. 105.

308 Heydərəli Qələmdaran, “Qəbirlərin ziyarəti doğrular və xurafələr” (زیارت قبور بین حقیقت و خرافات), 1385-ci il (h.ş) s. 18.

309 Eyni qaynaq, s. 19.

310 Eyni qaynaq, s. 21.

311 Eyni qaynaq, s. 22.

312 Eyni qaynaq, s. 25.

313 Eyni qaynaq, s. 26.

314 İqbal Yəğmayi, “Səfərnamə şardon”, s. 519 (Nasir Purpirarın “Səfəvilər” kitabından alıntı.)

315 İran İslam Tarixində Binaların Ensiklopediyası, Məzar binalar, s. 197. دایره المعارف بناهای تاریخی در دوره اسلامی، بناهای آرامگاهی، ص 197

316 Bedia Akarsu “Dil-kültür bağlantısı” İnkılap yayınları 3-cü yayın 1998- İstanbul, s. 70.

317 Ankara Hüseyin Gazi Derneği, İsmail Kaygusuz “Aleviliğin kızılbaş siyasi hareketi ve Şah İsmail”, YOL dergisi, sayı 19 Ankara.

318 Ankara Hüseyin Gazi Derneği, İsmail Kaygusuz “Aleviliğin kızılbaş siyasi hareketi ve Şah İsmail”, YOL dergisi, sayı 19 Ankara.

319 İsmayıl Haqqıuzun 2-ci cild s. 264. (Farsca tərcümə).

320 Feridun bəy, Münşəat-üs səlatin 361-364. منشأت السلاطین فریدون بگ 364-361

321 Bayəzid və İsmayılın qarşılıqlı məktubları Feridun bəy, “Münşəat-üs səlatin”

322 Qiyasəddin Xandəmir 481, Cahangüşayi xaqan 226.

323 Cahangüşayi Xaqan 380.

324 4-cü surə, ayət-93.

325 Şərəf Xan Bitlisi “Şərəfnamə” 2-ci cild s. 150.

326 İsmayıl Haqqıuzun Osmanlı tarixi 2-ci cild, Səlimin taxta çıxışı, farsca tərcüməsi s. 151.

327 Eyni qaynaq s. 279.

328 İsmayıl Haqqıuzun 2/267, 6-ci ətək yazı.

329 Əhsən-üt təvarix, 139 və 142-143.

330 Əhsən-üt təvarix 134-135, Cahangüşayi Xaqan 475.

331 İsmayıl Haqqıuzun 2/277.

332 Eyni qaynaq.

333 Feridun bəy, “Münşəat-üs səlatin” 1-ci cild.

334 İsmayıl Haqqıuzu “Osmanlı tarixi” 2-cild, s. 280.

335 Sultan Səlimin Şah İsmayıla iki məktubun tam mətni, Parsadust s. 812-823.

* Şeirin Farscası bu beytdir:

Bəs təcrübə kərdim dər in deyre mükafat

Ba ale Əli hər ke dər oftad bər oftad.

بس تجربه کردیم در این دیر مکافات

با آل علی هر که در افتاد بر افتاد.

Hafiz şeiri də belədir:

Bəs təcrobə kərdim dər in deyre mükafat

Ba dordkeşan hər ke dər oftad, bər oftad.

336 Sultan Səlimin Şah İsmayıla iki məktubun tam mətni, Parsadust s. 825-826.

337 İsmayıl Haqqıuzun “Osmanlı tarixi” 2-cild, s. 281-282.

*^* Ucan´ın adını Pəhləvilər zamanında dəyişdirib Bostanabad qoymuşlar.

338 Aləm arayi Səfəvi. 477.

339 Lobb-ul təvarix 225-256.

340 Aləm arayi Səfəvi. 477.

341 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s. 106.

342 Eyni qaynaq.

343 Eyni qaynaq.

344 Nəsrullah Fəlsəfi, Şah İsmayıl və Çaldıran savaşı (Şah İsmail və cənge çaldıran), Tehran 1342 (h.ş), s. 23.

345 Nəsrullah Fəlsəfi, “Bir neçə tarixi və ədəbi məqalə” (Çənd məqaleye tarixi və ədəbi, 1342- Tehran, s. 17, Səfəvi qaynaqları olan “Aləm arayi-şah İsmayıl, Səhaif-ul əxbar, Tarixi-cahan ara” kitabları əsasında yazılmışdır.

346 Eyni qaynaq s. 109.

347 Feridun bəy, “Münşəat-üs səlatin” s. 393.

348 Cahangüşadan alıntı, Parsadust 596.

349 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s. 109.

350 Orhan Türkdoğan “Türk toplum yapısı”, Türk Dünyası Araştırmaları vakfı sayı 141.

351 Eyni qaynaq.

352 Eyni qaynaq.

353 Eyni qaynaq.

354 Eyni qaynaq.

355 Eyni qaynaq, s. 37.

356 Eyni qaynaq, s. 13.

357 Həbib-ül seyr 549.

358 İsmayıl Haqqıuzun “Osmanlı tarixi” 2-ci cild, s. 290.

359 Qiyasəddin Xandəmir 550.

360 “İsmayıl- Səlim yazışmaları” Parsadust 832-835.

361 Nəsrullah Fəlsəfi “Səfəvi devrində İranın dış politikası” s. 288-293.

362 Münşəat-üs səlatın 419-423.

363 Eyni qaynaq 423-424.

364 İsmayıl Haqqıuzun 2-cild, s. 301.

365 Şahiner, Atilla (2008). “Sultan (I.) Selim (Yavuz)”, Osmanlı Tarihi, 107, Lacivert Yayıncılık.

366 Rəhimzadə Səfəvi “Şah İsmayılın yaşamı və savaşları” s. 391-392.

367 Sakaoğlu, N. (1999), Bu Mülkün Sultanları. İstanbul, Oğlak Yayınları s.123.

368 Budaq Qəzvini “Cəvahir-ul əxbar”dan nəqlən Parsadust s. 617.

369 Əhməd Qumi “Xülasət-üt təvarix” 154.

370 Qiyasəddin Xandəmir s. 557.

371 İsmayıl Hakkıuzun 2-ci cild, 316.

372 Ettelaate Siyasi- Eqtesadi, sayı 286, il- 1390 (2011) qış, s. 130.

373 Əmir Xandəmir 120.

374 Iskəndərbəy Türkmən “tarixi-Aləmaraye- Abbasi”, təcümə edən Şahin Fazil, Şərq-Qərb Bakı 2010 s. 110.

375 Iskəndərbəy Türkmən “tarixi-Aləmaraye- Abbasi”, təcümə edən Şahin Fazil, Şərq-Qərb Bakı- 2010 s. 112.

376 Şərəf Xan Bitlisi “Şərəfnamə” 2-ci cild, s. 176, Əsatir yayınları Tehran 1377 (h.ş).

377 Eyni qaynaq 185.

378 Iskəndərbəy Türkmən “tarixi-Aləmaraye- Abbasi”, təcümə edən Şahin Fazil, Şərq-Qərb Bakı- 2010 s. 147.

379 Eyni qaynaq s. 111.

380 Oqtay Əfəndiyev “Azərbaycan Səfəvilər Dövləti” “Şərq-Qərb” yayını Bakı- 2007, s. 92.

381 Eravcı, Mustafa (2002). Safevî Hanedanı. Yeni Türkiye Yayıncılık.

382 Şərəf Xan Bitlisi “Şərəfnamə” 2-ci cild, s. 198, Əsatir yayınları Tehran 1377 (h.ş).

383 Will Durant “Mədəniyət tarixi” 6-ci cild, s. 566 Farsca tərcüməsindən.

384 Sümer, Faruk (1992). Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. TTK Yayıncılık.

385 Oqtay Əfəndiyev “Azərbaycan Səfəvilər Dövləti” “Şərq-Qərb” yayını Bakı- 2007, s. 95.

386 Eyni qaynaq.

387 Eyni qaynaq s. 106.

388 Will Dutant “Mədəniyət tarixi” (The Story of Civilization) 6-cı cild (Dini Reformlar), s. 801. (Farsca tərcünəsi).

389 Xülasət- üt təvarix s. 375.

390 Eyni qaynaq: Çeviri Güntay.

391 23-cü surə, 62-ci ayət.

*^* Hənbəli məzhəbinin qurucusu Hənbəl olmuşdur. Onun Saleh adında bir oğlu olmuş. Saleh İsfahanda bir il yarqıc olaraq çalışmış. Bir gün İmam Hənbəlin evində çörək bişirmişdilər. İmam Hənbəl “Bu çörəyi hardan gətirmişsiniz?” deyə sormuş. Ona “İsfahanda yarqıc olaraq çalışan oğlun Saleh göndərmiş” cavabını vermişlər. İmam Hənbəl “O çörək məzlumların istismarından əldə edilmişdir, halal deyildir, onu mənim evimdən uzaqlaşdırın!” söyləyir. Çörəyi uzaqlaşdırırlar. İmam Hənbəl “Nə etdiniz, çörəyi hara atdınız?” sorduğunda ona “çörəyi Diclə çayına atdıq” cavabını verirlər. İmam Hənbəl ömrünün sonuna qədər Diclə çayının balıqlarından yemir.

392 Prof. Dr. İbrahim Agah Çubukçu “Türk-İslam Düçüncesi Hakkında Araştırmalar” Kültür bakanlığı yayınları, s 176-177.

393 İbni- Kesir, Əlbidayət və əlnəhayət, 7-ci cild 676 və 740-741.

394 Həsən Rumlu “Əhsən-üt təvarix” 12-ci cild, s. 61.

395 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s.272.

* 1992-ci ildə prezident seçilən Ə. Elçibəy ölkəsinin sekular anyasası olmasına, anayasaya and içməsi gərəkməsinə rəğmən, bunun dışında bir də şeyxin önündə əyilərək onun əlindəki Quranı öpdü. İqtidarının məşruluğunu (legetimliyini) xalqdan aldığını yetərli bilməyib bir də mollalıq qurumundan legetimlik istər oldu. Bu, prezindetin öz ölkəsində mollalıq qurumunun yenidən dirilməsi üçün imkan sağlaması idi. İrançı kimliyin Azərbaycan ölkəsində baş qaldırmasına tarixi dəstəkdən başqa bir anlam daşımamışdır. Laik anayasası olan bir ölkənin cümhurbaşqanı Qurana and içməz, ana yasaya and içməsi yetər. Milli siyasətin Quranı o ölkənin anayasasıdır. Qurana and içəcək olsa da, Quranı əlində tutan adamın mollalıq paltarı geyinməsinə gərək olmamalı idi. Ölkənin milli-dini dəyərlərinin təmsilçisi olan ağsaqqal bir kişi, ya da ağbirçək qadın da Quranı məclisin kürsüsünə çıxara bilərdi. Çünkü İslamda mollalıq adında bir qurum və bu paltar olmamışdır. Azərbaycanda Səfəviyət və İrançı molla kimliyi bu şəkildə yasallaşmışdır. İslam tarixində, yalnız Səlcuqlar dönəmində bir tək adama, Qəzzaliyə fəxri höccət-ül islamlıq adı verilmişdi. Onun da yasal bir yönü olmamışdır. İslamda əsla “ruhaniyət” adında bir qurum olmamışdır. Elçibəy, Səfəvi mollalıq qurumunun bu yolla Azərbaycanda dirilib çağdaşlaşmanın önündə əngəl olmasına yaşıl ışıq yaxmışdır. İşin çox maraqlı yanı budur ki, mollalıq qurumu Bütöv Azərbaycan düşüncəsinə qarşı da dərin tarixi təcrübəyə sahibdir. Önəmli olan budur ki, Quran and içmək üçün deyildir, oxumaq üçündür. Nə Quranda, nə də hədisdə siyasət qurumu başçılarının Qurana and içməsi gərəkdiyi ilə bağlı bilgi yoxdur.

396 Quran 39-cu surə (Zümər surəsi) 18-ci ayət.

* Azərbaycanda dilin ahəng qanununa uyqunlaşdırılaraq “mirzə” tələffüz edirlər, ancaq sözün kökü “Mirza”dır.

397 Əli Şəriəti “Ələvi şiəsi və Səfəvi şiəsi” s. 20.

* Üzeyir Hacıbəyli: “Qina”nın nədən ibarət olduğu haqqında müxtəlif şərhlər verilir. Məşhuru budur ki, “qina” səsin boğazda qaynatılıb zəngulələr əmələ gətirməsindən ibarətdir. Hər halda qina haramdır- deməkdən məqsəd budur ki, oxuyan şəxs öz təğənnisinə dünyəvi təğənniyə məxsus rəng vermyib dini bir üslub ilə oxusun. (Üzeyir Hacıbəyli, Seçilmiş əsərləri II cild, s. 382, “Şərq-Qərb”, BAKI-2005).

398 Məhəmmədrza Həkimi, “Tarix-ul üləma” s. 408.

399 Riyaz-ül üləma, 3-cü cild s. 453.

400 Məhəmmədrza Həkimi “Tarix-ul üləma” s. 408.

401 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, s. 242-243.

402 Eyni qaynaq s. 274.

* نفحات اللاهوت فی لعنِ الجبت و الطّاغوت

403 Nəfəhat-ül lahuti fi lə´n-ül cibti vət tağut 7-36.

َنفَحاتُ اللاهوت فی لعنِِ الجِبتِ و الطّاغوت 36-7

404 Eyni qaynaq 71-99.

405 Xomeyni, Kəşf-ul əsrar, s. 119.

406 Yılmaz Özakpınar “Kültür və mədəniyet anlayışları ve yeni bir medeniyet teorisi” Ötüken yayınlar 1999.

407 İskəndər bəy Türkmən “Tarixe-Aləmaraye-Abbasi”, çevirən Şahin Fazil, “Şərq-Qərb” Bakı-2010, İsmayıl Mirzənin ölümün ayrıntılı bilgisi bu səhifələrdə: 385, 386, 387, 388.

408 Eyni qaynaq s. 378, 379.

409 Əhməd Kəsrəvi, Tarixi-məşrutə, s. 131.

410 Əli Şəriəti “Ələvi şiəsi və səfəvi şiəsi” s. 17.

411 Məhəmməd Baqir Məclisi “Həqq-ül yəqin”, M. F. Axundov “Məktubati-Kəlamləddövlə” s. 27.

412 Məhəmməd Baqir Məclisi, “Həqq-ul yəqin” Zəviəlqurba nəşriyatı, s. 606.

413 Eyni qaynaq, s. 609.

414 Eyni qaynaq, s. 610.

415 Eyni qaynaq, s. 616.

416 Eyni qaynaq, s. 617.

417 Eyni qaynaq, s. 628.

418 Eyni qaynaq, s. 629.

419 Eyni qaynaq, s. 632.

420 Məclisi, Bəhar-ul ənvar, 13-cü cild, s. 576.

421 Məclisi, "Hilyət-ül muttəqin", Pəyami-ələmdar yayınları, 5-cı baskı, Qum-1391-ci il (h.ş), s. 92.

422 Faruq Sümər “Oğuzlar” Bakı-Yazıçı nəşriyatı 1992.

423 Quran 17-ci surə, 85-ci ayət.

424 Hücuci-Qətiyyə- “Hak sözünün vesikaları” Hakikat Kitabevi, İstanbul-2008, s. 42-43-44.

* Farscadan çeviri: Güntay. Şeirin tam tərcüməsinin burda verilməsi yaxşı olar:

Söylər olmuşlar ərənlər ol nəfəs

Göylərin sonsuzluğundandır bu səs

Ol fələklər seyrinindir kim bu saz

Söylər olmuş böylə tənburla boğaz

Biz ki, həp adəm soyundan gəlmişiz

Ilk əzəldən varlığa sərpilmişiz.

Böylədir sazlardakı ol inləyiş,

Anladar bir çox anımlar, dinləyiş

Şik*lə örtmüşsə bizi torpaq və su

Köksümüzdə var əzəllik duyqusu

Ol əzəl gündən olan səslər gəlir

Musiqi şəklində bizdə yüksəlir.

Şik-Başqurd Türkçəsində şübhə deməkdir.