Güntay Gəncalp (Cavanşir) Səfəvilər

Çaldıran savaşı sonrasında
Sultan Səlimin dönüşündən sonra ölkə artıq sahibsiz qalmışdı. Bayındırlı kökənli önəmli bir dövlət adamı olsaydı, Səfəvilərin həyatına son verilə bilərdi. Qızılbaşlar Azərbaycan türklərindən öyləsinə qorxurdular ki, hər yerdə özlərini təqib altında hiss edirdilər. Səlimin dönüşündən sonra səltənət iddiasında bulunan olmadı. Şah İsmayıl Həmədanın Dərgəzin mağarasında gizlənmişdi. Müridlərindən birini xəbər gətirmək üçün Təbrizə göndərdi. Sultan Səlimin geri döndüyü xəbərini alar-almaz ölmədiyi, yaşadığı ilə bağlı xəbər yaydırdı. Dağlara-dərələrə səpələnmiş qızılbaşlardan geri dönmələrini istədi. Qızılbaşlar öncə bu xəbərə inanmadılar, onlar Şahın öldüyünə inanmışdılar. Şah İsmayıl Sultan Səlimin Azərbaycana geri dönməyəcəyindən əmin olduqdan sonra gizləndiyi mağaradan çıxıb ətrafındakı müridləri ilə gizlincə Təbrizə gəldi. Yolda minlərcə qızılbaş onlara qatıldı. Təbriz əhalisi ümidsizliyə uğramışdı. Onlar İsmayılın öldüyünü sanıb sevinmişdilər. Qızılbaşların şəhəri tərk etdiyi müddətdə Təbriz əhli əski məzhəblərinə geri dönmüşdülər. Bu da İsmayıla görə “mürtədlik” idi. İsmayıl sünniləşmiş olan Təbriz əhalisindən yenidən intiqam almaq fikrinə düşmüşdü. Şah İsmayılın diri olduğu xəbəri doğrulandıqdan sonra qızılbaşlar təkrar Təbrizə axın etdilər. Çaldıran savaşı sonrasında Şah İsmayıl fələkzədə, çarəsiz və ümidsiz duruma düşmüşdü. O, içində imamların ruhunu daşıdığına və yenilməz olduğuna inanırdı. Bu yenilgə İsmayılın inancının batil və yanlış olduğunu ifşa etdi. Bu üzdən də İsmayılın özünə güvəni qırılıdığından həyatını əyyaşlığa, oğlanbazlığa və içkiyə adayacaqdı. Bu dönəmdən sonra İsmayıl tam olaraq dövləti farslaşdırma politikasını izləmişdi. Şahın bütün görəvlərini üstlənmiş olan “vəkili-nəfsi hümayun” (əskidən lalalıq qurulu idi) İsfahan farsından olan Mirzəşah Hüseyn adlı birinə verildi. Mirzəşah çaldıran savaşında şahın qadınlarından birini qaçırıb bir yerdə saxlamış, Şah İsmayıl ortaya çıxdıqdan sonra qadını İsmayıla gətirmişdi. Bu üzdən də Şahın mütləq güvənini qazanmışdı. Lalalıq qurulunun ortadan qaldırılıb yerinə “vəkili-nəfsi hümayun” qurulu yerləşdirildiyi gündən etibarən Azərbaycanda dövləti farslara buraxma əməliyatı başlamışdı. Dövlətin qurucusu olan qızılbaşlar bilə, bu qurumun başında duran farslar tərəfindən aşağılanırdı. Fars soylu Mirzəşah Hüseyn İsfahani dövlətin bütün yetkilərini əlində mərkəzləşdirməkdə idi. İstədiyi fars kökənliləri dövlətin önəmli qurumlarında yerləşdirirdi. “O, qərarvermədə yetkili olan tək şəxs idi. Hər kəs ona tabe olmaq zorunda idi. Mirzəşah Hüseyn İsfahaninin xəbəri olmadan kimsə dövlət işlərində sərbəst davrana bilməzdi.”³⁵⁷

Şah İsmayıl Çaldıran savaşından sonra şəxsiyət dəyişikliyinə uğramışdı. Çaldıran öncəsi şəxsiyəti ilə ziddiyətdə olan bir şəxsiyətə dönüşmüşdü. Özünün yenilməzliyinə olan inancının tam olaraq sarsılması şəxsiyətini tamam dəyişdirmişdi. Çaldıran savaşında Sultan Səlim ona göstərdi ki, o, nə Allahdır, nə peyqəmbər, nə imam, nə də vəliullah. Canının qorxusundan bir çuxurda gizlənib özünü ölmüşlüyə vuraraq ordusunu başsız buraxan, can qorxusunda olan və başkəndini buraxıb ortalıqlarda görünməz olan zavallının biridir. Sultan Səlimin zərbəsi onu öyləsinə sarsıtmışdı ki, təkrar onun geri dönməsindən qorxurdu. Çaldıran məğlubiyəti onun gerçək üzünü ortaya çıxardı. İnsanların cövhəri zəfər zamanları deyil, məğlubiyət zamanları ortaya çıxar. Qələbənin doğurduğu sərxoşluqlar var. Könüllü qızılbaşların Şah İsmayılın yoluna baş qoymaları və ard-arda zəfər qazanması onun ağlını başından çıxarmışdı. Çaldıran zərbəsi ağlını başına gətirdi. Özəlliklə qızılbaşların da ona olan güvəni sarsılmışdı. Çünkü qızılbaşlar Şah İsmayılın yenilməz olduğuna iman gətirmişdilər. Bu yenilgəyə onlar öz inanclarında cavab verə bilmirdilər. “Şah İsmayıl nədən yenildi?” sorusu dolaşırdı ortalıqda. Çaldıranda Sultan Səlimin zəfəri onu yürüyən bir meyidə dönüşdürdü. Artıq o, gerçək bir ölü idi. Öz kölgəsindən qorxar duruma gəlmişdi. Bu üzdən də Sultan Səlimə acizanə bir məktub yazdı.

Əski düşmənliklərin unudulmasını və dostca ilişkilərin qurulmasını rica etdi.³⁵⁸ Səlim bu məktuba cavab yazmadı. Sadəcə məktubu gətirən qızılbaş əski Osmanlı uyruğu olduğundan ölkəyə ihanət adı ilə tutuqladıb həbs etdirdi.

İsmayıl, Ərzincanda Nurəli Xəlifənin ölüm xəbərini duyduğunda Səhəndin ətəklərində əyləncə ilə məşğul idi. Bu xəbəri çox da önəmsəmədi.³⁵⁹ Daha öncəki savaşlarda Şah İsmayıl zəfərdən zəfər qoşduğunda özünün yenilməzliyinə və imamların qutsal ruhunu daşıdığına inanmışdı. Bu inancına görə Sultan Səlimi də yenəcəyini düşünürdü. Çaldıran yenilgəsi onun inancının tamamən batil olduğunu isbatladı. İnancının batil olduğu ifşa edildikdən sonra yenik və səfil bir duruma düşdü. Əski fatehlik duyqularından əsər qalmamışdı. Xəlifələrinin Anadoluda qiyam etmələri artıq onun üçün məsxərə görünürdü. Onların ölüm xəbərini də önəmsəmirdi. O duyğular Çaldıran məğlubiyəti ilə tamamən sönüb küllənmişdi. Artıq qızılbaşlara zəfər nəğməsi söyləyən Tanrı ruhu olduğunu dilə gətirməz olmuşdu. Bu məğlubiyət onun ruhunu güvənsizliyə gömmüşdü. Sultan Səlim Təbrizə girdikdən sonra namaz qıldığı və dəyər verdiyi hər yer qorunma altına alındı. Sultan Səlimin təkrar geri dönməsindən çəkinən Şah İsmayıl artıq Göyməscidin yenidən tövləyə dönməsinə izn vermədi. Sultan Səlimdən çəkinməsi bunu önlədi. Osmanlının yenidən Təbrizə girməsindən qorxduğu üçün Sultan Səlimin ayaqlarının toxunub qutsadığı yerə önəm vermək zorunda qaldı. Savaş çıxaracaq bütün bəhanələri ortadan qaldırmağa çalışdı. Yeni bir savaş çıxacağı təqdirdə qaçacağı yer qalmamışdı. Bütün Orta Doğu və Türküstan ona düşmən idi, onun törətdiyi soyqırımlardan bizmişdilər. Təbrizdə Göyməscidin ayaqda qalmasının səbəbi bu oldu. Çünkü Sultan Səlim orada namaz qılmışdı.

Sultan Səlimin Misiri fəth etməsi
Sultan Səlim İstanbula döndükdən sonra Şeyx İdris Bitlisi başqanlığında Kürd əmirlər Osmanlı sultanının hüzuruna varıb yardım diləyində bulundular. Qızılbaşlardan qorunmaq üçün Osmanlı yönətiminə keçməyi rica etdilər. Bu xəbəri duyan Şah İsmayıl Qarabəy Ustaclu və Durmuş Xan adlı komutanlarını müzakirə üçün Kürd bəylərinin yanına göndərdi. Kürdlər Osmanlı ordusunun yardımı ilə savaşa girdilər. Qarabəy öldürüldü. Durmuşxan fərar etdi. Şah İsmayıl bu xəbəri duyduğunda qorxuya düşdü. Sultan Səlimin təkrar bu savaşı bəhanə edib geri dönməsindən çəkinirdi. Çünkü İsmayılın savaşacaq gücü və ruh halı qalmamışdı. İsmayılın karizmasını Çaldıran yenilgəsi yerləbir etmişdi. Böyük bir savaşa qatılacaq inancı qalmamışdı. Əskisindən fərqli olaraq Səlimə sayqı dolu bir məktub yazıb böyük hədiyələrlə göndərdi. Məktubunda Sultan Səlimi “Dinin bayraqdarı, müsəlmanların qoruyucusu, Tanrının dostu” olaraq xitab və barış əlini uzatmasını rica edirdi.³⁶⁰ Qızılbaş dövlətini rəsmiyətə tanımaq istəməyən Sultan Səlim daha öncəki elçilər kimi İsmayılın bu dəfəki elçilərini də tutuqladıb həbs etdirdi. Ancaq Batıya doğru fəthlər fikrində olduğundan qızılbaşlara qarşı yenidən savaş açmaq fikrində deyildi. Şah İsmayılın yönətimində olan Diyarbəkir və Ərzincanı Yavuz Səlim öz torpaqlarına qataraq orada qızılbaşlara qarşı savunma xətti oluşdurdu.

Şah İsmayıl yalnız başına Osmanlıya bir şey edə bilməyəcəyini gördükdən sonra Avropadan yardım umma fikrinə düşdü. Xristian ölkələri ilə birləşib Osmanlıya qarşı müttəfiq cəbhə oluşdurma niyyətini yazdıqları və aldıqları məktublarda açıqca görmək mümkündür. Şah İsmayıl onlara, onlar da Şah İsmayıla Osmanlıya birlikdə saldırmağı təklif edirdilər.³⁶¹ Tacir adına bir çox venizli, qızılbaş ölkəsində Osmanlıya qarşı casusluq edirdi. Nədən Qərb tarixçilərinin Şah İsmayılı və qızılbaşları bu qədər öymüş, hətta Səfəvi dövlətinin quruluşunu “milli İran dövlətinin təşkili” kimi adlandırmışlar? Avropa Osmanlının Qərbə doğru yürüşünü önləmək üçün Şah İsmayılı göydəndüşmə fürsət kimi görürdü. O zamankı Avropanın durumunu göz önündə bulunduracaq olursaq, Çaldıran savaşında Osmanlı bu qədər itki verib məşğul olmasaydı, daha sonra Osmanlı sürəkli olaraq arxasında Səfəvi dövlətini bir təhdid olaraq görməsəydi, dünya tarixi tamam başqa və türklərin istəyi doğrultusunda yürüyəcəkdi.

Sultan Səlim Şah İsmayılı cəzalandırdıqdan sonra Şam və Misirə yönəldi. Başkəndi Qahirə olan Misiri Məmluklar yönətməkdə idi. Məmluklar dövləti indiki Sudan, Misir, Fələstin, İsrail, Suriyə, Ürdün və Livanı içərirdi. Çaldıran Savaşından qısa sürə sonraya qədər Osmanlı-Məmluklar ilişkiləri yaxşı idi. Səlim və Məmluk Sultanı bir-birinə hörmətli məktublar yazır, bir-birlərini İslamın qoruyucuları olaraq adlandırırdı. Məmluk sultanı məktubunda İstanbuldan ona gəmi düzəldən ustalar göndərməsini rica etdi. Səlim onun bu istəyinə olumlu cavab vermədi. Xristianlarla savaşa hazır olduğundan bu ustaların gəmi düzəltmə işində özünə lazım olacağını bildirdi.³⁶² İsmayılın Səlimlə barış girişimləri nəticəsiz qalınca Məmluklar sultanından barışa aracıolma istəyində bulundu. Şah İsmayılın məktubunu alan Məmluk sultanı Səlimə bir məktub yazaraq İsmayılla barışmasını rica etdi.³⁶³ Səlim, Məmluk Sultanına yazdı ki, İsmayılla barışmaq fikri yoxdur. Sayqı dolu məktubunda yazdı ki, Sultan mənim atam qonumundadır. Mənim ondan xeyir dualar bəkləntilərim var. Ancaq Şah İsmayıl və mənim aramda aracılıq etməzsəniz, çox minnətdar olaram.³⁶⁴

Bu zaman ortalıqda nifaq çıxaran işlər dolaşırdı. İki sultan arasında savaş çıxarmaq istəyənlər var idi. Səlim Güney Avropaya saldırı hazırlıqlarında idi. İstanbulda Məmluk Sultanının Şah İsmayılla birləşib Osmanlıya saldırmaq istədiyi xəbəri dolaşırdı. Qahirədə də xəbər yayıldı ki, Hələb əmiri “Xeyir bəy” Surəyəni Misirdən ayırmaq üçün Səlimlə anlaşmışdır. Məmluk sultanı Xeyir bəyi Hələb əmirliyindən almaq istədi. Xeyir bəy Sultan Səlimdən Məmluk sultanını bu işindən vaz keçirməsini rica etdi. Bu olay Məmluklarla-Osmanlı ilişkilərini gərməyə başladı. Sultan Səlim başbaxan Sinan paşa komutanlğında 40 minlik bir ordu Doğu Anadoluya yolladı və yenidən Şah İsmayıla saldırmaq istədiyini duyurdu. Qahirədə Məmluk sultanına bu ordunun Xeyir bəyə yardıma getdiyini anlatdılar. Bu zaman Anadoluda bir neçə Məmluk casusu yaxalandı. Onlar Məmluk sultanı ilə Şah İsmayılın Osmanlıya qarşı birlik cəbhəsi oluşdurduqlarını söylədilər. Bu şəkildə iki sünni dövlət qarşı-qarşıya gəlirdi. Səlimin 40 minlik ordusuna qarşılıq Məmluk sultanı 50 minlik ordu ilə Qahirədən Şama hərəkət etdi.³⁶⁵ Məmluk sultanı Səlimə məktub yazaraq bu ordunu Osmanlı-Səfəvi arasında olası savaşı durdurmaq üçün göndərdiyini bildirdi. Bu zaman Səlim, Məmluk sultanına cavab yazmaq yerinə dövlətin güvənlik qurulunu toplayıb Məmluk-Səfəvi birliyinin təhlükələrini anlatdı. Osmanlı fəqihlərindən Misirə qarşı savaşmaq üçün izn aldı. Xeyir bəyə məktub yazaraq onun yardımına gələcəyini bildirdi. Səlim savaş elan edən məktublarını genəldə türkçə yazardı. Məmluk sultanına sərt bir məktub yazaraq onun casuslarının Anadoludakı təxribatlarını anlatdı və Məmlukla savaşacağını bildirdi.³⁶⁶ 24 avqust 1516-cı ildə savaş başladı və Məmluk sultanı Qansu Qavri yenilərək fərar edərkən yolda öldü. Məmluk sultanının qardaşı oğlunun Qahirəni savunması da uğursuz oldu. Bu savaşda Sinan paşa öldürülsə də, Sultan Səlim 4 fevral 1517-ci ildə Qahirəyə girdi.³⁶⁷ Səlim səkkiz ay Qahirədə qaldı. Daha sonra Misirin hakimliyini Xeyir bəyə buraxıb Qahirənin xəzinələrini və kitablarını götürüb İstanbula yola düşdü. Bu dönüşdə yüzlərcə sənətçi və bilim adamlarını da özüylə İstanbula gətirdi. Abbasilərin son xəlifəsi olaraq Misirdə bulunan Əlmütəvəkkili də İstanbula apardı. “Xilafət xələti”, “peyqəmbərin saqqalı”, “Xəttaboğlu Ömərin” qılıcı da gətirdiklərinin içində idi. Əlmütəvəkkil xilafəti Səlimə devr etdi. O gündən sonra Səlim “xəlifə” oldu. Ondan sonra gələn Osmanlı sultanları da xəlifə adlandılar. Sultan Səlim Batıya saldırı fikrindən vaz keçib Şah İsmayılı ortadan qaldıraraq İslam ölkələrini bir tək xilafət çatısı altında birləşdirmək istəyirdi. Ədirnədə bir toplantı düzənləmək üçün yola düşdü. Ancaq yolda xəstələnib 22 sentyabr 1520-ci ildə vəfat etdi. Çaldıran savaşından sonra Şah İsmayıl da artıq ölü kimi bir həyat yaşamış, əski həyəcanları və cahangüşalıq duyquları sönmüşdü. Ölkənin yönətimini Mirzəşah Hüseyn İsfahaniyə tapşırmış, özü də ruhdan düşmüş halını şarab içərək unutmağa çalışırdı. Şah Təhmasib sarayının tarixçısı Budaq Qəzvini yazır: Çaldıran savaşından sonra din xosrovu ölkənin önəmli sorunlarından xəbərsiz qalmış, ölkə işlərini vəkillərə və vəzirlərə buraxmışdı.³⁶⁸ Əhməd Qumi yazır: Mirzəşah Hüseyn İsfahani Şah İsmayılı daha çox içki içməyə və sərxoşluqla gün keçirməyə təşviq edirdi. Öylə ki, ömrünün son on ilini bu şəkildə keçirdi. Cahangüşalıq, ölkələr fəth etmə xəyallarını əziz xatirindən uzaqlaşdırmışdı.³⁶⁹ Çaldıran yenilgəsi Şah İsmayılı öyləsinə çökərtmişdi ki, qanlı düşməni olan öldürdüyü Şirvanşahın oğlu Şeyxşahla da dostluq ilişkiləri qurmaq istədi. Çünkü Şirvan Osmanlının himayəsi altında idi. Şirvan hakimi ilə dostluq ilişkiləri qurmaq üçün baş vəkili Mirzəşah Hüseyn İsfahani ilə dini işlərindən sorumlu Mircəmaləddin Məhəmmədi böyük hədiyələrlə Şirvan Şahın hüzuruna göndərdi. “Şeyxşahın xatirini Şahın əhd-peymanına inandırdılar.”³⁷⁰ Ayrıca, Şah İsmayıl öz qızını da onun oğlu ilə evləndirməyi təklif etmişdi. Çaldıran savaşına qədər sünni adı eşitdiyində ölümünü zəruri sayan Şah İsmayıl indi xanidan düşməni olan Şirvanşaha qızını göndərmək istəmişdi. Nədən əcəba? Çünkü Səlimin bir daha saldırması qarşısında Şirvanda sığınacaq bir yer aramağı düşünmüş olamalı idi. Sultan Səlim Misiri fəth etdikdən sonra zəfərlərini içərən geniş bir məktub Şirvanşaha yazmışdı. Məktubunda geri dönər-dönməz Şah İsmayılın işini bitirəcəyini də anlatmışdı. Bu gəlişmələri izləyən Şah İsmayıl təvazökaranə bir məktub yazıb Sultan Səlimin hüzuruna göndərdi. Məktubunda Sultan Səlimi övmüş və “Sizin istəyiniz nə olsa, mən onu yerinə yetirməyə hazıram”³⁷¹ söyləmişdi. Şah İsmayılın özünü Sultan Səlim qarşısında bu qədər aşağılamasına baxmayaraq Sultan Səlim onun məktublarına cavab vermir, onu saymırdı. Səlimlə barışmaq üçün hər yolu denəməyə çalışan İsmayıl, hətta onun anasına da bir məktub yazdığı bilinməkdədir. Səlimin ölümündən və oğlu Süleymanın taxta çıxmasından sonra da Osmanlı qorxusu Şah İsmayılı tərk etməmişdi. Şah İsmayıl Çaldıran savaşından sonra Osmanlının təkrar saldırısından qorunmaq üçün özünə tələm-tələsik müttəfiq axtarmağa başladı. Ona görə də Hormuz limanını qarşılıqsız olaraq Portuqaliyaya buraxdı. Portuqaliya Səfəvi ordusunu modernizə etməli idi.³⁷² Gün keçdikçə daha çox içkiyə meyllənərək Şeybək Xanın başında şarab içməyə davam edirdi. “Çox şarab içib az yemək yemə böyük şahın iştahasını pozmuş və yemək qoxusu artıq onu əziyət etməyə başlamışdı.”³⁷³ Gündən günə zəifləşən şah İsmayıl 1524-cü ildə öldü. “1524-cü ildə qəddar rüzgarın ən qədim adətlərindən birinə tabe olaraq, o xosrovun və zəmanə keyqubadının həyatı sona yetdi.”³⁷⁴


Şah Təhmasib
23 may 1524-cü ildə Təhmasib taxta çıxdı.³⁷⁵ Təhmasib dönəmi şüubiyənin Azərbaycanı tam olaraq işğaletmə sürəcidir. Şah İsmayıl zamanından əksik qalanları oğlu Təhmasib Lübnandan şiə şeyxlərini Təbrizə dolduraraq Azərbaycanın öz kimliyindən qopuşu yolunda yeni imkanlar ortaya qoydu. Bu dəfə təbərra təşkilatını Lübnandan gələn mollalar sürüsü yönətəcəkdilər. Təhmasibin şiələşdirmə politikası aşırı şəkildə davam etdikcə Azərbaycan bilim adamlarından boşalırdı. Onlar Osmanlıya və Türküstanda Übeydullah Xana sığınırdılar. 12 imam adına xalqa hər tür zülm edirdilər. Kimin bir az zəngin olduğunu bilsəydilər zənginliyini əlindən almaq üçün imamların saxta hədislərinə sığınırdılar. İmamlardan biri hansısa təbərra təşkilatının rəisinin yuxusuna girib və kimlərin zəngin olduğunu söyləyirdi. Bu, o demək idi ki, o adam ya qətl ediləcək, ya da varını yoxunu onlara buraxacaqdı.

Şah Təhmasibin ilk illəri zəfərlərlə keçdi. Özəlliklə Ubeydullah xananın Xorasana saldırılarını önləyə bildi. Təhmasib Xorasanda özbəkləri yenib uzaqlaşdırdı.³⁷⁶ Sonra da Vana saldırıb oranı işğal etmək istədi. Tam bu sırada İraqdan xəbər gəldi ki, qardaşı Sam Mirzə ona qarşı baş qaldırmış. Van quşatmasını buraxıb qardaşını susdurmaq üçün geri döndü.³⁷⁷ Sam Mirzə olayı yatışdırıldı. Sam Mirzə Şahın yanında xəcalətindən başını aşağı salıb gözlərindən peşmanlıq yaşı axıtmağa başladı.³⁷⁸ Şah İsmayılın dörd oğlu olmuşdu: Təhmasib, Bəhram, Əlqas, Sam.³⁷⁹ Evladlarının adı biri istisna olmaqla Şahnamədən çıxarılmış adlar idi. Təhmasib Firdovsinin “Şahnamə” əsərində xəyali İranın xəyali şahlarından biridir. Bəhram yenə də eyni əsərdə Sasani şahıdır. Sam da Şahnamədə Rüstəmin babasıdır. İsmayıl gələcəkdə Osmanlıdan intiqam almaq üçün oğlunun birinin adını qısas alan anlamında Əlqas qoymuşdu. Təhmasib Şirvanşah dövlətini tarixdən sildikdən sonra qardaşı Əlqası oranın hakimi təyin etdi. Əlqas qardaşına qarşı baş qaldırdı. Qanlı savaşlardan sonra yenildi. Bu qarşıdurmaların ayrıntılarını burda anlatmağa gərək duymuram. Bununla yetinirəm ki, Əlqas döyüşdə yaralandı. Kiçik dəstə ilə dağlarda gizlənə bildi. Özünü Şamxalın ölkəsinə çatdırdı. Ordan da İstanbula yola düşdü.³⁸⁰ Əlqas Təhmasibi devirib özü şah olmaq üçün Osmanlıya sığınmışdı.

Səlimin ölümü ilə taxta çıxan Sultan Süleyman, Şah İsmayılla ilişkiləri normallaşdırıb Batıya uzanmaq istədi. Bu üzdən atası zamanında tutuqlu olan Şah İsmayıl elçilərini sərbəst buraxdı. İsmayılın ölümündən sonra da Sultan Süleyman diqqətini Avropaya yönəltmişdi. Ancaq 1529-cu ildə Sultan Süleyman Viyananı quşatdığında Təhmasib arxadan Osmanlıya zərbə vurdu.

Sultan Sülyeman Avustriya səfərində ikən Şah Təhmasib Naxcıvanı və Vanı ələ keçirdi. Ayrıca, qatı uyqulamalarla şiə hakimiyətini də güclü bir şəkildə təsis etmiş, bölgəyə “xəlifə” adlı casuslar göndərmişdi.³⁸¹ Şirvan yenilgəsindən sonra İstanbula qaçmış olan Əlqas Mirzə, Osmanlı sultanına təlqin edirdi ki, Sultan Süleyman Təbrizi ələ keçirsə, qızılbaşlar Osmanlı tərəfinə keçər. Bu üzdən Sültan Süleyman Təbrizə doğru saldırı planladı. Ancaq Təbrizə girdiyində qızılbaşlar onu qarşılamadılar.³⁸² Digər tərəfdən bu zamanlar Beşinci Şarl Osmanlıya qarşı birlik cəbhəsi oluşdurmaq üçün neçə kərə Təhmasiblə müzakirəyə girdi.³⁸³ Əlqas Mirzə sıx-sıx padşahı təhrik etdi. 1533-cü ildə İstanbulda anlaşma yapıldlığından dolayı Batıda durumu rahat görən Süleyman Azərbaycan üzərinə ikinci səfərinə çıxdı. Bu əsnada Bosna valisi olan Üləma Xan, İran xalqının durumunu yaxşı bildiyi üçün Ərzurum bəylərbəyiliyinə gətirilərək Əlqasa lala təyin edildi. Əlqas və Süleymanın orduları İstanbuldan hərəkət etdi. Bu gəlişmələrdən xəbərdar olan Təhmasib də ordusunu toparladı.³⁸⁴ Öncə Vanı istəyən Süleyman Təbrizə girdi. 15 Avqustda Vana gələn Süleyman 24 Avqust 1548-ci ildə Vanı ələ keçirdi.³⁸⁵

Təhmasib Qars qalasını ələ keçirər və Ərzincana qədər irəlilər. Bu xəbəri Diyarbəkirdə duyan Sultan Süleyman vəzir Əhməd Paşanı böyük bir ordu ilə Təhmasibin üzərinə göndərdi. Əlqas Mirzəni də öz istəyi üzərinə İsfahana saldırmağa yolladı. Təhmasib geri çəkilərək Qarabağa getdi.³⁸⁶ Bu savaşlar May 1555 Amasiya andlaşması ilə nəticələndi.³⁸⁷ Osmanlının Bəsrə körfəzinə ulaşmasını sağlayan bu andlaşma 25 il barış üçün imkan sağladı. Sonrakı illərdə İngilis casuslarının yardımı ilə güclənən Şah Abbas Təbrizi, Həmədanı və Gürcüstanı geri alacaqdı. Bəluçistan bölgəsi yoxsul əyalət olduğu üçün qızılbaşlar oraya önəm vermədiklərindən sünni qaldılar.

Bütün bu tarixi dönəm incələndiyində Osmanlının və Səfəvilərin öz soylarına önəm vermədiklərinə tanıq oluruq. Nə Osmanlıdan, nə də Səfəvidən türk dilində bir tək kitab miras qalmamışdır. Sanki bu geniş ərazidə nə Osmanlı dövləti olmuş, nə də Səfəvi! Bütün tarix kitabları farsca yazılmış. Osmanlı və Səfəvi, sanki özlərini fars dilli göstərmək üçün yarışmışlar. Bir tək fars olmayan İstanbulun göbəyində fars dili öyləsinə öyrənilirdi ki, Osmanlı sultanları bu dildə divan yazırdılar. Ana dilləri türkçə olan iki dövlət arasındakı andlaşmalar da fars dilində yazılıb imzalanmış. 35 illik Əmir Teymur dönəmi qədər Səfəvi və Osmanlı tarixindən türkçə mənəvi və dilsəl miras qalmamışdır. Əmir Teymurun türkçəyə verdiyi önəm dolayısıyla türkçəni övən Əlişir Nəvailər yetişdi. Osmanlı-Səfəvi tarixi tam bir çöllük. Sanki burada türkçə qonuşan millət yaşamamış. Dövlətdən asılı olmayan xalq folkloru olmasaydı, burada türklükdən əsər-əlamət qalardımı, əcəba? Hər iki tərəf milli qürurdan yoxsun, Tanrı yolundan sapmış. Quranda dillərin Tanrı iradəsinin ürünü olduğu bəlirtilir. Bu necə müsəlmanlıq? “600 illik Osmanlı dönəmində 2200 şairin adı ədəbiyat tarixində yer almışdır. İçlərində 12 sultanın və bir çox sultanzadələrin, o cümlədən Şahzadə Cəmin də adı keçər. Bunların əsas yazdıqları ədəbiyat fars dilində meydana gəlmişdir.”³⁸⁸ Böylə qaranlıq bir tarixin ürünü olaraq günümüzdə də keçmişlə zehnlər arası ilişkilər qura bilməyən toplum gerçəkliyi ortaya çıxmışdır. Millət, yalnızca yaşayanları ilə var olan bir varlıq deyildir. Ölüləri ilə bir yerdə təşəkkül edər. Ancaq ölmüş olanların beyin ürünləri ana dildə mətnləşərək gələcəyə intiqal etmirsə, əski ilə beyinlər arası ilişkilər necə qurula bilər? Qurula bilməz. Asiyanın sahibi olan türklər başqa dillər aracılığı ilə əski tarixləri ilə zehnlər arası ilişkilər qurmaq zorundadır. Bölgənin ən azınlıq millətlərinin dilləri olan ermənicə, gürcücə və farsca dolayısıyla özkeçmişini incələmək zorundadır. Almancanı, ermənicəni, gürcücəni onların klisələri yüksəltdi. Ərəbcə və farscanı da camilər qoruyub gəlişdirdi. Osmanlıda sünni və Səfəvidə şiə camilər türkçənin önünü tıxadı. Camirlər türkçənin qətl edildiyi məkanlara dönüşdü. Camiyə toplaşan adamlar şeyxlərin minbərdə nələr söylər olduqlarını anlamaz oldular. Anlamadıqları üçün onlara “idraksız türklər” deyildi. Adam ana dilində olmayanı necə anlaya bilər? Fars milliyətçiliyi 9-cu əsrdən oyanış sürəci yaşadığı üçün indiki İran, Tacikistan və Əfqanistan coğrafiyasında camilər farscanı yaşatdı, farscanı zənginləşdirdi və İslamiyətin irfanı ilə tanışdırdı. Türk dili çöllük qaldı, İslam irfanı ilə də tanışmadı. Dili Ərəbcələşdirmək, Osmanlıcalaşdırmaq İslam İrfanı ilə tanışmaq deyildir, bu, dili tarixdən silmə planı idi. Özəlliklə Səfəvi dövləti ilə fars dili imperatorluq dilinə dönüşdü. Fars dili Səfəviyəni öyləsinə əsir aldı ki, qısa sürədə şiənin dili farscaya dönüşdü. Minillik türk-İslam tarixindən bir tək fiqh kitabı, bilgi kitabı, tarix və fəlsəfə kitabı türk dilində miras qalmaz oldu. Osmanlı və Səfəviyədə bir tək Kaşqarlı, Yusif Xas Hacib, Əlişir Nəvai kimi şəxsiyət yetişmədi. Bu düşünsəl yenilgənin sonucu olaraq Əfqanistanda, Tacikistanda, özəlliklə də İranda türklər fars şüubiyə tarixinin xam materialı kimi qullanıldı. Modern dönəmdə bütün imkanlar türklərin əlindən çıxdı. Səfəviyə coğrafiyasında türk dilinin içi tamamən boşaldıldı. Bayındırlı dönəminin ürünü olan Dədə Qorquddakı ərmişlik, ərənlik, alplıq, alpərənlik qavramları dilimizdən çıxarıldı. Bu qavramların dilimizdən dışlanışı ilə türk bireyləri kimliyini də itirərək fars dünyagörüşünün sürüngənlərinə dönüşdü. Türklük, sadəcə Səfəviyə və Osmanlı tərəfindən xam mal kimi savaşlarda qullanılmadı, Xomeyni kimi fars şiə irqçisi də türkləri bu şəkildə qullandı.

Osmanlılar Təbrizə girdikdən sonra başkənd Təhmasib zamanında Qəzvinə daşındı. Qəzvinin də dini yapısını dəyişdirməliydilər. Təbərra mollaları Qəzvində açıqca qətllərə və sünniləri aşağılamağa başladılar. Molla Heyrani Qumi təbərra dəstələrinin başında duran önəmli adlardan biri idi. Təhmasib zamanında o, Qəzvini şiələşdirməklə yükümlü idi. Bir çox şeirlər təbərra təşkilatını təhrik etmək üçün yazmışdı. Bu dördlük ona aiddir.³⁸⁹

Sünnilər qoyundur, qurddur şiələr

Taciklər və türklər fikrimi bilər.

Qəzvin sünnisinə min kərə nifrin

İstər yoxsul olsun, istərsə zəngin³⁹⁰

Mollalıq qurumunun ortaya çıxması


İslamın özündə “mollalıq” və ya “ruhaniyət” deyə bir qurum yoxdur, böylə bir anlayış da olmamışdır. İslamın təməl qaynaqlarında bu qavram bir qurumun təmsilçisi kimi mövcud olmamışdır. Mollalıq və ruhaniyət qurumları Səfəvilər dönəminin ürünüdür. Mollalıq Səfəvilər sonrası özünəməxsus inkişaf sürəcini yaşamışdır. İslam qaynaqlarında “ruhani” ruh dünyasına aidiyət anlamında olmuşdur. “Molla” isə, ərəbcə “dolu” deməkdir. Səfəvilər dönəmindən başlayaraq “ruhani” və daha sonra “molla” dini kitablar oxuyan adama söyləndi. Ruhani sırf şiəyə məxsusdur. Başqa heç bir İslam məzhəblərində olmamışdır. Səfəvilrin quruluşundan başlayaraq inkişaf sürəsincə Lübnandan axın edib gələn şiə uzmanları “ayətullah”lıq qurumunu da gəlişdirəcəkdilər. “Ayətullah”, yəni Allahın ayəti və nişanı. İslam fəlsəfəsində bütün varlıq üzvləri Allahın ayəti deməkdir. Ayət, yəni fenomen. Hər bir insan bir Allah ayətidir. Günəş, yer, ay, bütün var olanlar Allah ayətidir, hər biri bir fenomendir. Bütün bu fenomenlərin arxasında da tövhid durmaqdadır, yəni Allahın birliyi. Var olanlar bir olanın ayətləridir. Ancaq “ayətullahlıq” qurumu İslamiyəti öz inhisarına keçirərək, yalnız özünü Allahın ayəti olaraq göstərdi və qalanlar onlardan təqlid etməlidirlər. “Təqlid” də şiəyə məxsusdur, İslamda təqlid deyə bir şey olmamışdır və yoxdur. Təqlid İslamiyətin ana ilkələri ilə tam olaraq ziddiyətdə olan bir durumdur. “Allah hər kəsə öz miqdarınca imkanlar vermişdir.”³⁹¹ Kimsə başqasının ağlını yönləndirməməlidir. Daha sonra iqtidarı paylaşan “ayətullahlıq” qurumu dönəmlərin siyasi iqtidarları ilə birləşib bir yerdə xalqı yağmalayacaqdılar. Bütün İslam tarixində, yalnız bir kişiyə “höccət-ül İslam” ləqəbi taxılmışdır. Bu ləqəb də heç bir rəsmi qurumu təmsil etməmişdir. Səlcuqlar dönəmində “Nizamiyə” mədrəsələrinin öyrətməni olan Qəzzaliyə bu ləqəb verilmişdi. Höccöt-ül İslam, yəni İslamın höccəti və dəlili. Qəzzalı İslam dünyasında yeni bir axım oluşdurduğundan dolayı bu fəxri ləqəb ona taxılmışdı. Peyqəmbərə bilə,”ayətullah” deyilməmişdir. Hətta dörd sünni məzhəbinin qurucuları olan böyük şəxsiyətlər (Hənbəli, Hənəfi, Maliki, Şafei) də özlərinə belə ləqəbin taxılmasına izn verməmişlər. Səfəvilərdən sonra bu qurum əlində böyük sərmayələr barındırraraq öz kadrlarını, yəni “ayətullahları” təlim edib millətin başına dərd edəcək, insan düşüncəsinin önündə əngəl olacaqdı. Ayətullahlıq qurumu Səfəvilərdən sonra bir sinif halına gəldi. Bütün devrimlərə və dəyişimlərə rəğmən bu sinif özünü tarixi sürəc içində o qədər gücləndirib əlində sərmayə bulundurdu ki, dəyişmək bir yana dursun, hər gün bir az daha gücləndilər. Sünni alimlərinin bir çoxu bunu Allaha şərik qoşmaq anlamında açıqlarlar. Şah İsmayılın zamanından Lübnan şiəsi Azərbaycana axın etməyə başlamışdı. Azərbaycan yabancı və İslamiyətlə ilişkisi olmayan inanc tərəfindən işğal edildikcə, bayındırlı İslam mədəniyətinin də kökünü kəsirdilər. Ancaq Təhmasib dönəmində bu axın daha da gücləndi. Lübnandan gələn şiə “alim”lər öz ölkələrində dəyərsiz insanlar idilər. Onlar fiqh kitabı olmayan ələviləri şiə teorisi ilə tarixdən siləcək və ələvi-qızılbaşların qurduğu dövlətin fiqh kitabını yazaraq həm ələvi türkləri Səfəvi dövlətindən uzaqlaşdırcaq, həm də Səfəvi dövləti üçün şiənin siyasi fiqhini oluşduraraq dövləti ələ keçirəcəkdilər. Ələvi-bəktaşi təriqətinin fiqh kitabları olamamışdı. İlk dəfə olaraq siyasi təcrübə yaşamaqdaydı. Əskidən də dövlət yönətimi ilə bağlı fiqh kitabları yazmamışdılar. Fiqh, yəni İslam hüquq sistemi. Sünni fiqhinin dörd məzhəbi qaynağı olmuşdur. Şiə fiqhi isə, İslamı daha fərqli alqılamışdır. Şiə fiqhinin oluşumunda şüubiyənin böyük rolu olmuşdur. Öylə ki, Səfəvi dönəmində yazılan fiqh kitabları farsları qutsar, ulular biçimdə yazılmışdır. Lübnandan gələn şiə axını fiqh görüşlərini teorizə etdikcə Səfəvi dövləti onun hızına görə farslaşmaqda idi. O qədər hızla irəlilədilər ki, qısa sürədə qızılbaşlıq da ibtal edildi. Qızılbaşlar aşağılanaraq şahsevənləşdirildilər. İsfahan fiqh məktəbi, sünni məktəbinə qarşı olqunlaşma sürəcini bitirdiyində artıq qızılbaşlardan əsər-əlamət qalmamışdı. Dövlətin qurucularının əlindən dövlət çıxarılmış və qızılbaşlar kəndlərdə çobanlıqla məşğul olmağa məhkum edilmişdilər. Daha sonrakı sürəcdə erməni-fars birliyi İsfahanda iqtidarı ələ keçirəcək və Azərbaycan şəhərlərində Səfəvilərdən bir tək mədəni miras qalmazkən fars şəhərləri başda başkənd İsfahan olmaq üzrə hızla abadlaşdırılacaqdı. Sünni və şiə fiqhi üzərinə irəlidə bilgi veriləcəkdir.

Lübnanın dağlıq bölgələri günümüzdə olduğu kimi əski çağlarda da “qüllati-şiə”, yəni şiə ifratçılarının yuvası idi. Ancaq onlar imperatorluğa yüksəlmə fürsətlərini heç bir zaman ələ keçirməmişdilər. Qızılbaş imperatorluğu qurular-qurulmaz Təbrizə, daha sonra Qəzvinə və İsfahana axın etdilər. Şam, hənbəli^** məzhəbinin fiqhi ilə yönətilmişdi. Hənbəli məzhəbi sünniliyin ən aşırı ucunda ikən Hənəfilik ılımlı ucundadır. Lübnan aşırı şiə tərəfdarları da Hənbəli yönətiminin altında olmuşlar. Səlib yürüşlərində “qüllati-şiə” xristianlarla işbirliyi yapmaqla suçlanıb basqı və işkəncə altına alındılar. Bir çox tutuqluları edam edildi. Hənbəli fəqihlər işraq fəlsəfəsinin qurucusu Şəhabəddin Söhrəvərdini şiə ilə işbirliyi yapmaqla suçlayıb ölümə məhkum etdilər. Ancaq Söhrəvərdi nə şiə idi, nə də hənbəli. Özünəməxsus İslam alqılayışı var idi. Ona görə qaranlığın ışığa qarşı sevgisi vardır. Qaranlıq ışığa yaxınlaşdıqca qaranlıqlığı azalar, ışığa qovuşduğunda qaranlıq yox olar. Bu qonuda işraqiyə filosofu Quranı dəlil olaraq göstərmişdir. Söhrəvərdidə işraq, əqli ışıqların parlaması və axışı anlamındadır. Söhrəvərdinin iki ünlü əsəri olmuşdur: “Hikmət-ül işraq” (Işıq hikməti) və “Həyakil-un nur” (Işıq heykəlləri). Əşəri məzhəbinə görə Allah o dünyada möminlərin gözünə görünə bilər. Mötəzilə məzhəbinə görə Allah nə o dünyada, nə də bu dünyada görünər. Söhrəvərdi deyirdi ki, mənəvi təmizlənmə ilə bu dünyada da Allahı görmək mümkündür. Ancaq bu görüş maddi deyil, mənəvi yolla mümkün olur. Söhrəvərdi gerçəyi ışıq və qaranlıq tiplərinə görə böylə bulmuşdur:

• 
  Əgər ışıq öz-özünə varsa, bu nur cövhəridir.
  
• 
  Əgər ışıq cismani olmayan ışıqsa, soyut (mücərrəd) nur adını alır.
  
• 
  Əgər ışıq öz varlığının dışında başqa bir varlıqdan asılı isə, ərəzidir.
  
• 
  Zülmət (ışığın yoxluğu) öz-özünə varsa, buna qaranlıq deyilər.
  
• 
  Zülmət öz varlığının dışında başqasına bağlı isə, buna form deyilər.
  

Söhrəvərdiyə görə bir varlıq ya özü haqda xəbərdardır, ya da deyildir. Əgər özü haqda bilgi sahibi isə, qeyri-cismani ışıqdır, Allahdır, ideyadır və insan ruhudur. Bir şey öz-özünə vaqif olmaq üçün özündən başqa bir şeyə möhtac isə, ərəzi ışıqdır. İşraq fəlsəfəsinin böyük düşünürü Söhrəvərdiyə görə kəşf və sezgi yolu ilə ilahi gerçəklərə ərişmək tək yoldur. Kəşf və sezgi ilə gerçəklərə ulaşanlar isə, ancaq nəfslərini və könüllərini yaxşıca təmizləmiş seçkin kimsələrdir. İşraq fəlsəfəsinə görə zaman hərəkətin miqdarıdır. Zamanın başlanqıcı və sonu yoxdur. Çünkü zaman üçün başlanqıc düşündüyümüzdə bu başlanqıcdan öncə içində zaman olmayan bir zamanın varlığını qəbul etmək gərəkir. Bu düşüncə isə,, ziddiyətlidir. Çünkü öncəlik zamanla ilgilidir. O halda zaman həm əzəlidir, həm də əbədidir. İndiki ana görə, öncəlik və sonralıq etibaridir. Bədənin arzuları ilahi gerçəklərə ulaşmağı əngəllər. İnsan bədən qaranlığından qurtulmalıdır. Bunun üçün bir yandan riyazətə, digər yandan ibadətə önəm verilməlidir. Allahda baqi olmaq istəyənlər oruclarına və namazlarına diqqət etməlidirlər. Mənəvi yola girənlər az yeyər, az qonuşar, az yatar. Söhrəvərdi vəhdəti-vücuda qarşı idi. Çünkü ona görə birləşmə və ayrılma cism özəlliyidir və Tanrı cism deyil. Fəna halı mənəvi zövq olsa da ittihad (birləşmə) sayılmaz. Hərəkətin qaynağı ışıqdır. Varlıqlarına işraqların gəlməsi ilə fələklərin hərəkəti davam edər. Təhriklər işraqları hazırlar. İşraqlar da hərəkətə səbəb olar. Söhrəvərdi nə bir kəlamcı, nə də bir fəqihdir. O, Yunan və Şərq düşüncəsini işraqilikdə birləşdirən bir filosofdur. Onun fəlsəfəsində islamiyətin və İslam təsəvvüfünün geniş etkisi vardır. Təsəlsül, hər səbəb üçün sonsuz dərəcədə səbəblər aramaqdırsa, bu, bizi çıxmaza soxar. Nəticə olaraq Tanrının, vacib-ul vücudun varlığını qəbul etmək gərəkir. Əhatə edən cisimlə əhatə edilən cismin təmas etdikləri içüzey (iç səth) məkandır. Böyləcə məkan varlığın özünü açıqladığı yer kimi ortaya çıxar.³⁹² İşraq fəlsəfəsinin qurucusu əski Yunan fələsəfəsinə çox dəyər verirdi. Həm Farabi, həm İbni-Sina, həm Söhrəvərdi, əslində Mötəzilə məzhəbinin ussallaşdırma (rasionalizə etmə) sürəcində ərəbcəyə tərcümə etdikləri Yunan fəlsəfəsinin təsiri nəticəsində yetişmişdilər. Azərbaycanın Zəngan şəhərində dünyaya gəlib Marağada təhsil alan Söhrəvərdi ölümə məhkum edildiyində ölüm şəklinin seçməsini özünə buraxırlar. Söhrəvərdi rica edir ki, onu aclıqdan öldürsünlər. Mə´dəsi tam boşaldığında içinin Tanrı ışığı ilə dolacağına inanırdı. Söhrəvərdinin dünyagörüşü sezgiçilik üzərində idi.

Hənbəli məzhəbinə mənsub olan Səlahəddin Əyyubi qüllati-şiəni çox basqı altında tutduğundan, şiə əhli Səlahəddin Əyyubiyə şeytan deyirdilər. Moğolların Şama saldırısında hənbəli fəqihlər xalqı Moğollara qarşı təşkilatlandırırkən şiəyə qarşı yenə də basqı uyquladılar. Şiənin Moğollarla işbirliyi yapmasından çəkinirdilər. Şiə üzərinə Hənbəli fəqihlərin basqısı üzündən şiələr Lübnanın dağlarında yaşamaq zorunda qalmışdılar.

Məmluklar dönəmində də şiə-sünni qarşıdurmaları davam etmişdi. Siyasi iqtidar hənbəlilərdən yana olduğundan şiələri incidib öldürmələri üçün imkanları var idi. Təbərra fikrini açıqca söyləyən şiə dərhal öldürülür, bir çox hallarda da yaxılırdı.³⁹³ Məmluklar Maliki olduğundan kimsə ilə aşırı davranmazdılar, ancaq hənbəlilər başqa inanışlara aşırı dərəcədə sərt davranardılar. Məmluklar dönəmində Lübnanın dağlarına sığınmış şiələr öz teorilərini üzdə olmasa da, arxada oluşdurmağa çalışmış və sünni qarşıtı teorilərinin həyata keçməsi üçün uyqun tarixi ortam axtarırdılar. Şam ölkəsi Osmanlı tərəfindən işğal edildikdən sonra da şiə qüllatının qorxuları ortadan qalxmadı. Səfəvi dövlətinin quruluşu və dövlətin kəndisinin onları İrana dəvət etməsi üzərinə şiə qüllatı üçün göydəndüşəmə fürsət ortaya çıxdı. Səfəvi öncəsi Azərbaycanda şiə fiqhinə rast gəlmirik. Səfəvilər öncəsi tarixə baxdığımızda şiə fəqihlərin içində bir tək türk adına rast gəlmirik. Qum şəhərindəki şiə isə, Yəmən ölkəsinin Ərəb qəbilələri idi. Səlcuq-türk imperatorluğu dönəmində “Nizamiyə” mədrəsəsi sünni görüşünə görə kadr yetişdirirdi. Farabi, İbni-Sina kimi türk kökənli İslam alimləri şiə inanış şəklini qəbul etməmişlər. Həsən Rumlu Səfəvi dövlətinin təşkili zamanı şiənin təlif etdiyi bir tək kitabın bilə, olmadığını söyləyir. Ölkədə şiə ədəbiyatı ilə tanış olan xalq yox idi.

O zaman “haq məzhəbi!” olan şiə məzhəbi ilə bağlı toplumun bilgisi yox idi. Çünkü imamiyə kitabları haqqında heç bir bilgi mövcud deyildi. Ancaq gün keçdikcə şiə məzhəbinin günəşi parlar oldu və isna-əşəri məzhəbinə keçildi.³⁹⁴ Bunun anlamı budur ki, əsası Anadoluda Bədrəddin tərəfindən qoyulmuş olan bu məzhəb həm Qaraqoyunlu, həm də Bayındırlı dönəmində Azərbaycanda tanınmış bir cərəyan olmamışdı. Lübnandan Təhmasib dönəmində Azərbaycana axın edən şiə qüllatının ideoloqları inanılmaz yüksək gəlirləri ilə şiə məzhəbini teorizə etmək üçün qızılbaşlar arasında yerləşdirilərək, onları həm iqtidardan uzaqlaşdıracaq, həm də türk qızılbaşlığı tarixdən silərək fars-şüubi məzhəbinin əsaslarını sərt bir şəklildə toplumun tarixinə mıxlayaraq, Azərbaycanı İrançı şiə kimliyinin içində yox edərək, Bayındırlı mədəniyətinin izini tarixdən tam olaraq siləcəkdilər. Türklərdən alınan xums, sədəqə, nəzir və zəkat kimi şiə üsulu vergiləndirmə yolu ilə tarixdə ruhani-molla adında feodal bir sinif doğdu. Bu sinifin gücü ilə siyasi iqtidarlar da hesablaşmaq zorunda qaldı. Bu feodal molla-ruhani sinifinin əsas gəliri yoxsul millətdən təmin olunurdu. Təbərra qılıclıları qoyun sürüsü kimi xalqı camilərə doldururdu. Minbərdəki molla Kərbəla əhvalatını anladıb xalqı ağlamağa zorlayırdı. Xalqı ağladaraq cebini boşaldırdılar. Bu baxımdan indiki Azərbaycanla 500 il öncəki Azərbaycanda heç bir gəlişmə olmamışdır. Sadəcə sürüləşən xalq daha çox ruhanilərin zülmünə məruz qalmışdır. 500 illik zaman içində hər il özəl diqqətlə düzənlənən məhərrəmlik törənləri sırasında aqressivləşən kütlə tarixi gerçəklərin bilincəində olmadan özünə qarşı da sərt şəkildə davranmağa başladı. İslamiyətlə ilgisi olmayan başyarmaq, sinə və zincir vuramaq kimi törənləri Səfəviyə xalqın tarixinə miras buraxdı. Zaman keçdikcə təcrübə qazanan ağladıcı “din” adamları əllərindəki inanılmaz sərmayəyə güvənərək “mollalıq” qurumunu təşkil etdilər. Şəhərlərdə molla yetişdirmə qurumları, kursları təsis edildi. Zəhmət çəkmədən xalqa yalanlar və mərsiyələr söyləyərək sərmayə qazanma qurumu idi bu. Ədalətdən yana olan Hz. Məhəmmədin dini bir ovuç əyyaş, feodal molla əlində oyuncağa döndü. Din, sadəcə camilərdə qoyun sürüsü kimi toplaşıb ağlama səviyəsinə endirgəndi. Məscidddə ağlamaq, mərsiyə və yas şüubiyə şirkidir. Məscid səcdə yeridir yalnız və bir də peyqəmbərin dönəmindəki kimi ortaq düşüncəyə varma məkanıdır. Sinə və zincir vurma kimi şüubiyə şirki Hz. peyqəmbərin dönəmində olmamışdır. Lübnandan gələn mollalar görüşlərini qurumsallaşdırmaq üçün ilk vaxtlarda qızılbaşların qılıclarına ehtiyacları var idi. Onların fətvalarını qızılbaş qılıcı həyata keçirirdi. Ölkə başqa inanclardan tam olaraq bu fətvalar üzərinə qızılbaş qılıcı ilə təmizlənməli idi. Təmizlik tamamlandıqdan sonra sıra qızılbaşların özünə gəldi. Dövlətin qurucusu olan qızılbaşlar “türk” adlandırılaraq tam olaraq iqtidardan uzaqlaşdırıldılar. Yalnız savaş zamanı qızılbaşların könlünü oxşayıb savaşa, “İslam” yolunda cihada göndərib öldürdürdülər.

Lübnandan gələn dəstənin başında ən ünlülərindən biri Şeyx Kərəki idi. Kərəkini Şah İsmayıl özü Təbrizə gətirtdi. Şah İsmayılın ölümündən sonra Təhmasibin yanında böyük sayqısı olan Kərəki ölkənin dini işlərdən sorumlu olan qurumun başına keçdi. Bir sözlə ölkənin gerçək padşahı o oldu. Bütün molla rəqiblərini amansızca ortadan qaldıran Kərəki özünə “xatəm-ul müctəhidin” ləqəbini taxdı. Yəni müctəhidlərin sonu. Xatəm-ul ənbiya peyqəmbərliyin sonu olduğu kimi o da müctəhidliyin son bulduğunu duyurdu. Səfəvi dövlətinin dini qurumunun başına keçmək üçün bu yabancı mollalar bir-birinə tuzaq qurur, bir-birini sıradan çxarıb ya ölümə, ya da sürgünə göndərirdilər. Bunu İskəndər bəy Türkmənin kitabından anladalım:

Əmir Qəvaməddin Hüseynin vəfatından sonra üləmalar əllaməsi Əmir Qiyasəddin Mənsur Şirazi, Əmir Ne´mətullah Helli ilə birlikdə sədarətə şərik oldular. Mir Ne´mətullah xatəmül-müctəhedin (Kərəki) Əli Əbdüləla ilə düşmənçiliyinə və xatəmül-müctəhedinin düşməni olan şeyx İbrahim Qətifi ilə dostluğuna görə sədarət vəzifəsindən çıxarıldı və Helləyə getdi. Əllamətül-üləma bundan sonra sədrliyi tək idarə etməyə başladı. Amma onunla xatəmül-müctəhedinin arası pozuldu. Mir onu dinsizlikdə, o isə mirzəni etinasızlıqda təqsirləndirdi. Bir gün şahın hüzurunda onların arasında elmi bir mübahisə düşdü və savaşla nəticələndi. Həmin savaş get-gedə möhkəm söyüşə çevrildi. Həzrət şah xatəmül-müctəhidinin (Kərəkinin) tərəfini tutdu və mirzə sədarətdən azad edildi. O, həmin bir neçə gündə icazə almadan Şiraza getdi. Sədarət mənsəbi isə müctəhid Mir Müizzəddin Məhəmməd İsfahaniyə verildi.³⁹⁵

Kərəki ölkənin əsas söz sahibi olaraq istədiyi adamı dini qurumun başına, digər baxanlığa və ordu komutanlığına gətirməkdə “mənəvi” səlahiyət sahibi olmuşdu. Şah İsmayıl ortaya çıxdığı andan qızılbaşlar qeybə çəkilmiş olan 12-ci imamın naibliyi haqqında heç bir şey bilmirdilər. Naib-ul imam, yəni imamın xəlifəsi, qeybə çəkilmiş imamın işlərini bu dünyada yürüdən adam. Qızılbaşların bu haqda bilgisi yox idi. Onlar İsmayıla vəliullah kimi inanıb ətrafına toplaşmışdılar. Ancaq indi Kərəki qızılbaşları bir də “naib-ul imam”lıq qurumu ilə tanış edirdi. Yəni qeybə çəkilmiş olan imamın vəkili ilə tanış etməkdə idi. Kərəki özünü naib-ul imam olaraq təqdim etdi. O gündən bəri də bu ifadə qullanılmağa başlandı. Xomeyni də özünü naib-ul imam adlandırırdı. Gənc və cahil Təhmasib üçün Kərəki özünü qeybə çəkilmiş imamın nümayəndəsi kimi qəbul etdirdikdən sonra ölkənin gerçək sahibi o və onun qurumu olmuşdu. Əlinin altında çalışan şeyxlər. Təhmasib çox gənc idi. On yaşında səltənətə çıxmışdı. Onu tərbiyə edən də bu dini qurumlar idi. Təhmasib bu dini qurumdan həm də qorxmaqda idi. Çünkü həm bu dünyanın zənginliyinə sahib olaraq feodallaşmış, həm də o dünyanın sahibləri olmuşdular.

Şeyx Kərəki və Lübnandan gələn çevrəsi yeniyetmə Təhmasibə və qızılbaşlara anlatdılar ki, gerçək səltənət qeyblərə çəkilmiş olan imam Mehdinindir. Padşah öz səltənətinin məşruiyətini Mehdi gələnə qədər ondan almalıdır. Kərəkinin öyrətilərinə görə Mehdidən məşruiyət alınmazsa, o səltənət batil sayılar. Kərəki və çevrəsi bu inancı qızılbaşlara və yeniyetmə Təhmasibə qəbul etdirdi. Şah İsmayıl isə, Mehdinin özü idi. Böylə inanılırdı. Təhmasib səltənətinin məşruiyətini birbaşa Mehdidən ala bilmədiyi üçün onun naibindən, yəni vəkilindən almalı oldu. Bu üzdən də Səfəviyətə məşruluq verən Mehdinin naibləri idi. Böyləcə türk tarixində ilk kəz olaraq sultan səltənət məşruiyətini şeyxdən alası oldu.^* Əsası Təhmasib Səfəvi tərəfindən qoyulan bu sürəc günümüzə qədər davam etmişdir. Böylə bir inanc şəkilləndi ki, imamın vəkili olan mərcə´in razılığı olmadan səltənət məşru və halal sayılmaz. Bu, 20-ci əsrdə Xomeyninin “vilayəti-fəqih” olaraq tanımlayıb dövlətin yönətim şəklinə gətirdiyi anlayışın ilkin ortaya çıxış şəkli olmuşdur. Yəni şiə şəriəti bütün durumlarda siyasəti öz gözətimi altında saxlamalı idi. Qızılbaş dövləti bu şəkildə mollalarla paylaşıldı. İlk zamanlarda Səfəvi aristokrasisi dörd mərhələdən oluşmaqda idi: Saray, ordu, mollalar, xalq. Daha sonrakı dönəmdə Saray və mollalar eyni statusa sahib oldular. Hətta saray məşruiyətini Mehdinin təmsilçisi olan mollalıq qurumundan aldığından dolayı, mollalıq qurumu birinci statusu yüksəldi. Mollalıq qurumu Mehdi adına xalqın malına, namusuna hakim oldu. İstədikləri zaman xoşlandıqları qadını ərlərinə haram edə bilirdilər və əri qadına yaxınlaşsaydı zina adına öldürülürdü. Bunun örnəklərinə günümüz Xomeyni səfəviliyində də tanıq olmaqdayıq. Bu çirkin əməllərinə bəraət qazandırmaq üçün peyqəmbərin öz oğulluğu olan Zeydin qadını Zeynəbdən xoşlandıqdan sonra onu boşatdırıb və Zeynəblə evlənməsini örnək göstərərlər. Sanki bunlar da peyqəmbərmişlər! İslam dininin qurucusu böylə etmişsə, İslamın qoruyucuları da böylə etməlidir görüşünü yayqınlaşdırmışlar. Quranda “sözləri dinləyib və ən yaxşısını seçərək onu qəbul edənlər Tanrı tərəfindən hidayətə ərmiş olanlardır, bunlar ağıllı adamlardır”³⁹⁶ söylənməkdədir. İslam tarixində qurumsallaşan mollalıq qurumu quranın bu hökmünə qarşı çıxaraq özlərini naib-ul imam sandıqlarından dolayı xalqa dinlədikdən sonra seçmə və ağlını qullanma haqqını tanımamışdır. Onların dediklərinə əməl edilməli idi. Təqlid kültürü bu şəkildə oluşdu. Xalqı təqlidə zorlamışlar, təqlid etməyənlərin də təbərrayan tərəfindən başı kəsilmişdir. Şiə şüubiyə kölələr yetişdirmək üçün qızılbaş gücünü qullanmışdır. Qızılbaşlar mollaların dillərini bilmədikləri üçün nələrin olub bitdiyindən xəbərsiz qalmışdılar. Çünkü qızılbaşların farscası yox idi. Günümüzdə yayqın olan “mirzə”^* sözü də qızılbaş mirasıdır. Qızılbaşlar fars dilini bilib dəftərdar işləyənlərə və ya din bilgisi olanlara mirzə deyirdilər. “Mirzə” sözünün iki anlamı olmuşdur. “Mir” və “zadə” sözlərinin birləşərək oluşdurduqları “mirzə” seyd soyundan olma mənasındadır. “Mir”, yəni seyid, yəni peyqəmbər soyundan! “Mirzadə” asanlaşdırılaraq “mirzə” olmuşdur. Peyqəmbərin oğlu olmazkən soyunu ona bağlayan bir sürü adam ortaya çıxdı Səfəvilərdən günümüzə. Oğlu olsaydı nələr olardı? Oğlu olsaydı, İslam yox olardı və günümüz şiəsində olduğu kimi İslam tam olaraq irqçi bir dinə dönüşərdi. Peyqəmbərin soyu olmaz. Peyqəmbər soyundan olmanın heç bir üstünlüyü yoxdur və heç bir imamın həyatı müsəlmanlar üçün örnək olamaz. İmam Hüseynin oğlu Zeynəlabidin Yəzidə biət etdi. İmam Rza da Abbasilərin Xorasandakı vəliəhdi idi. Allah peyqəmbərə vəhy göndərmiş və vəhyin ürünü olan Quran müsəlmanların hidayət kitabıdır, peyqəmbərin soyu deyil. “Mirzə” sözünün ikinci anlamı “Əmir” və “zadə”dən törəmişdir. “Əmirzadə” asanlaşaraq “mirzə” tələffüz edilmişdir, yəni əmir və hökmdar soyundan olan. İsimdən sonra gəldiyində şahzadə anlamında olmuşdur: “İsmayıl Mirzə” kimi. İsimdən öncə gəldiyində seyid anlamında qullanılmışdır. Qızılbaşlar İrani kimliyin memarlığı ilə məşğul olan iki mirzə anlayışının əlində asanca qullanılan vasitəyə dönüşmüşdülər. Çünkü dillərini bilmir və onların nələr planladıqlarından xəbərsiz idilər. Kor bir inanışın bağnaz (fanatik) savaşçılarıydılar yalnız. Qızılbaşlar, sadəcə düşünmədən və sormadan təqlid etməliydilər. Onlar savaşlarda qullanılan materiala dönüşdürülmüşdülər. Yeni mollalıq qurumu düşüncəni qapadır, yasaqlayır və mütləq təqlid kültürünü dövlətin əzici gücü ilə ölkədə yayqınlaşdırırdı. Düşüncəsi qapadılmış sürülərin bir mollanın əmri ilə başyarmaları, sinə vurmaları, sürülər biçimində ağlaşmaları və nədən ağlaşdıqlarını sormamaları normal olacaqdı. Şüubiyə şəriəti üzərinə təsis edilən Səfəvi dövlətinin onun qurucusu olan qızılbaşların əlindən bu qədər asanca çıxmasının macərası budur.