Гязянфяр казымов с е ч и л м и ш я с я р л я р и



Yüklə 5,01 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə36/53
tarix06.12.2016
ölçüsü5,01 Mb.
#961
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   53

 

ГОШМАНЫН МЯНАЪА НЮВЛЯРИ 

 

Гошмалар исмин адлыг, йийялик, йюнлцк вя чыхышлыг щалларын-



да олан сюзляря вя бирляшмяляря гошулур. Тясирлик щалда олан сюз-

ляр даим тясирли фел иля ялагяляндийи цчцн гошмаларла ялагя сахлайа 

билмир. Гошмаларын мянасында бир мцтящярриклик вар – ишин чыхыш, 

башланьыъ  нюгтялярини  эюстяря  билир,  истигамяти  айдынлашдырыр, 

мцгайися билдирир. Йерлик щал ися статик щалдыр, она эюря гошмалар 

йерлик щалда олан сюзляря, бирляшмяляря гошулмур. 

Гошмаларын  лцьяви  мянасы  олмаса  да,  онлар  гошулдуглары 

сюзлярля  бирликдя,  гошулдуглары  сюзлярин  мянасындан  асылы  олараг, 

мцгайися, фяргляндирмя, бянзятмя, заман, мякан, сябяб, мяг-

сяд, интища, истигамят, йюн, вязиййят, аидиййят, нисбят, уйьунлуг, 

ясас, мянбя, истисна етмя вя с. кими мяналар ифадя едир. Бу мя-

налар  онларын  гошулдуьу  щаллар  вя  щямин  щалларда  олан  сюзлярля, 

бирляшмялярля бирликдя тязащцр едир.  

Гошмалар  ашаьыдакы  щалларда  олан  сюзляря  гошулараг  гейд 

етдийимиз мяналары ифадя едир. 

1.Йалныз исмин адлыг щалы иля ишлянян, адлыг щалда олан сюз-

ляря гошулан гошмалар. Бу група ичря, цзря, щагда, барядя,  щал-

да, -ъа,-ъя  гошмалары дахилдир. 

Ичря  гошмасы  мцасир  ядяби  дилимиздя  нисбятян  аз  ишлянир, 

мякан билдирир. Цзря гошмасы аидлик, мцвафиглик, уйьунлуг чалар-

ларына  маликдир:  кянд  ичря,  мешя  ичря;  район  цзря,  мяъялляляр 

цзря, бу  ярази цзря вя с. 


 

342 


Эетди мешя ичря одун гырмаьа, 

Шах-будаьы башлады сындырмаьа.(А.С.) 



Щагда, барядя гошмалары щям исимлярля, щям дя явязлик-

лярля  адлыг щалда ялагяйя эирир:  мяктяб барядя, мяктуб щагда, 



ев барядя, ушаг щагда, о щагда, бу щагда Мяс.: 

Мян онун арвады-ушаьы олдуьуну билдийим барядя щеч ня 

щисс  етдирмядим.(И.Я.)  Гямярбану  Мирзя  Салмандан  хащиш  етди 

ки, кешишин гызы барядя бир мялумат эятирсин.(Елчин)  Атамын ба-



бам барядя дедийи хош сюзляр гялбими ифтихар щисси иля долдурур-

ду. (А.Р.) Реал вязиййят щагда щяля бир хябяр йох иди. 



Щалда гошмасы кечмиш заман фели сифяти (вя фели сифят тярки-

би)  иля  ишляняряк  шяхсли  фелля  мцнасибятдя  гаршылашдырма  мянасы 

йарадыр,  хцсусиляшмиш  гаршылашдырма  зярфлийинин  ифадясиня  сябяб 

олур.  Мяс.:  Салман  биринъи  адам  иди  ки,  атасы  етибар  эюстярдийи 



щалда, Пяршан сойуг йанашырды. (М.И.) Бязян тярз билдирир: О да-

нышмайыб тутулдуьу щалда  о йан-бу йана бахды.(М.И.) 

-ъа,-ъя гошмасы сюзляря адлыг щал формасында гошулур, мц-

насибят, мигдар, гядяр, щцдудланма вя с. мяналар ифдя едир. Бязи 

мягамларда гядяр, иля гошмалары иля синонимляшир. Мяс.: 

Танрыгулунун  оьлу,  бир  ялъя  ушаг  чох  гейрятлидир.(И.М.) 

Мащмуд  Софинин  ардынъа  чапыб  эялмишди.(Елчин)  Ат  аьаълыгдан 

чыхыб ирялидя тозанаг галдырмыш о бири  атын ардынъа эетди. (Елчин) 

Ъейранла  Мащмуд  еля  йолдаъа  цчцнъц  дяфя  эюрцшдцляр.(Елчин  

Софи Эянъядян чыхыб иш далынъа эетмишди.(Елчин) Бу ахмаьын да-



лынъа эетмяк она ня веряъяк? (Елчин) Ъейран щямин андаъа сюв-

ги-тябии  щисс  етди  ки,  Мащмудэил  ону  эюрцр.(Елчин)    Ъамаат  еля 



гайалыгдаъа оъаг чатыб кабаб еляйиб йемишди.(Елчин) Миллиййятъя 

ермяни  олуб  мцсялманлыьы  гябул  етмиш  Кярбялайы  Уста  Ярсин 

Хятаинин  тязяъя  йазылмыш  гязялини  охумаьа  башлады.(Елчин) 

Микола  «ханым»  сюзцнц  азярбайъанъа  дейирди.(И.Я.)  Мян  Шаща  



азярбайъанъа вя русъа ики имла йаздырдым.(И.Я.)  

Бу шякилчи зярф дцзялдян  шякилчи  кими  дя ишлянир.  Зярф дц-

зялдян -ъа,-ъя вурьулу шякилчидир. Гошма кими ишляндикдя бу шя-

килчи  вурьу гябул етмир.  Ялъя, ардынъа, йолдаъа, далынъа, анда-



ъа,  гайалыгдаъа,  миллиййятъя,  азярбайъанъа,  русъа  сюзляриндя 

вурьу ахырынъыдан яввялинъи щеъайа дцшцр.  

2. Щям адлыг, щям дя йийялик щалда олан сюзляря гошулан-

лар: цчцн, иля (-ла,-ля), тяк/тяки,  щаггында, барясиндя.  



 

343 


Цчцн гошмасы сябяб, мягсяд, аидлик, иля(-ла,-ля) гошмасы 

васитя, алят, бирэялик, мякан, заман, гаршылашдырма, тяк гошмасы 

мцгайися, бянзятмя мяналарына маликдир.  

Бу гошмалар явязликляри йийялик щалда, башга нитг щиссяля-

рини адлыг щалда тяляб едир; мяс.: 

Мядяниййят  цчцн  биринъи  нювбядя  шяраит  лазымдыр.(И.Я.) 

Ябу Сяиди язмяк цчцн бундан аьыллы йолумуз йохдур.(Ф.К.) Ки-

мин цчцн нурду, кимин цчцн ъящянням оду.(Ф.К.) Щюкмдарлар 

зинданлар  тикмяк,  инсан  зякасыны  буховламаг  цчцн  эялир. 

(Ф.К.) Даьларын арасында адамлар сянин цчцн ят, йаь, пендир ща-

зырлайырлар.(И.Я.)  Еля  бил,  бир-бирини  цстялямякчцн  бцтцн  алятляр 

бящся эирмишди.(И.М.)  

Шащлар пычылты иля мяндян сорушду. (И.Я.)  О, йаш эюзляри иля 

Зийад хана бахды. (Елчин) О бу сюзц ешидян кими гящярлянди, йа-

на чеврилиб йайлыьынын уъу иля эюзцнц силди. (М.И.) Йумшаг халы-

нын цстц иля эедиб ишыьы сюндцрдцм.(И.Я.)  Эюрясян, Эцлнися хала 

инди оьлу иля ня данышыр? (И.Я.)  



Тяк, тяки гошмалары бянзятмя, мцгайися, заман билдирир: 

Кинайяли бахышларла диш гыъайыр бир иблис тяк.(С.В.) Шам тяки 

сюнмцшдцр  цмидля  чыраг.  (С.В.)  Даьлар  мяним  цзцмя  о  вахткы 

тяк эцлцмсямяйибляр.(Я.Я.)  

Айаг  сясляри  ешидян  тяки  эюзлярини  ачды.(И.М.)  Демяк  ол-

маз дириляр тяк йатыб, ялбят, дураъаг.(С.) Эювщяр устады тяк мян 

дя йаратдым, Бюйля бир хязняни ортайа аидым.(Н.) 

Щагда, барядя, щаггында, барясиндя гошмалары: Яввялляр 

бабам барясиндя дцшцнмяздим. (А.Р.) Онун барясиндя (щаг-

гында) щяля бир мялумат ала билмямишдик. 

Бязян барядя гошмасы -ки шякилчиси гябул етмиш олур; мяс.: 

Йавярин ящвалынын дурулуьу Орханын  Фидан барядяки шцбщясини 

бир аз да артырды.(И.М.)  

 

3.Йюнлцк щал иля ишлянян гошмалар. Бу група: 



эюря; 

гаршы; 

тяряф, доьру, сары; 

мяхсус, аид, даир; 

нисбятян, 

-дяк гошмасы дахилдир. 

 

344 


Эюря гошмасы аид олдуьу сюзля бирликдя  мцгайися, сябяб, 

мянбя мяналары ифадя едир. Мяс.: Доьрусу, тяклийиня эюря баба-

ма йазыьым эялди.(А.Р.) О. йашына эюря чох ъаван иди, дедийиня 

эюря, эцнляри пис кечмямишди. 

Гаршы  гошмасы  гаршылашдырма,  зиддиййят  чаларына  маликдир: 

Гараш да ня ися Салмана гаршы эизли бир нифрят бясляйирди.(М.И.) 



Тяряф, доьру, сары гошмалары истигамят, йюн, мякан мцна-

сибяти  билдирир:  Ябищ Султан  ону  гапыйа  тяряф  апарды.(Ф.К.)  Мян 

тяк-тянща  идарянин  артырмасында  дуруб  мешяйя  тяряф  бахырдым. 

(И.Я.)  Мащмуд сарайдан чыхыб баьча иля сарай дарвазасына тяряф 

эютцрцлдц.  (Елчин)  Гызйетяр  йени  чыхмыш  эцняшя  тяряф  бой-

ланды.(М.И.) Гапыда дайанмайыб да,  зала  доьру  дырмашырсан.(С.) 

Дюнцб евляриня сары аддымлады. (И.Ш.)  Итляр гарасуйун  о тайында-

кы гамышлыьа доьру ъумдулар.(И.Ш.) 



Мяхсус, аид, даир гошмалары  гошулдуьу сюзля бирликдя аид-

лик, мяхсуслуг мяналары билдирир: Америка фермерляринин щейван-

лары гарьыдалы иля ня ъцр бяслядикляриня даир мараглы мисаллар сюй-

ляйирдим.(И.Я.)  Бцлбцля,  ешгя,  эцля  даир  йалан  фырлатмышам.(С.) 

Бу шейляр сизя мяхсусдур, онлара щеч ким тохуна билмяз. 

Нисбятян гошмасы  нисбят, дяряъя билдирир:  Мяня нисбятян 

сиз чох ъавансыныз. 



-дяк  гошмасы  заман вя мякан щцдуду билдирян, заманын 

вя  мясафянин  сон  щяддини  эюстярян  гошмадыр.  Мяс.:  Мян  гырх 



йедди йаша чатанадяк  онунла бирликдя йашамышам.  

4.Адлыг, йийялик, йюнлцк щалда олан сюзляря вя бирляшмяля-

ря гошуланлар. Бу група кими, гядяр, -ъан, -ъян гошмалары дахил-

дир. Бу гошмалар исимляря адлыг вя йюнлцк щалларында, явязликляря 

щяр цч щалда гошулур. Адлыг вя йийялик щалларына гошулдугда мц-

гайися,  бянзятмя  мянасына,  йюнлцк  щалда  олан  сюзляря  гошул-

дугда  сюзцн  мянасындан  асылы  олараг  заман  вя  мякан  щцдуду 

билдирир: 

 

даш кими 

даь гядяр 

евъян 

евя кими 

евя гядяр 

евяъян 

сян кими 

сян гядяр 

мянъян 

сянин кими 

сянин гядяр 

сянинъян 

сяня кими 

сяня гядяр 

сяняъян 

Мисаллар: 



 

345 


Сара хатун данышыьын эедишини олдуьу кими данышдыгъа оьлу 

ясябиляширди.(Ф.К.)  Айьыр  няфяс  алмаьа  башлайан  кими,  айаьа 

галхды. (Ф.К.) Ханяли бюйцк кишиляр кими, тяшяххцсля мяня бахыр-

ды.  (И.Я.)  Шцшя  кими  парылдайан  буз  лайыны  сындырараг  ял-цзцмц 

йудум.(И.Я.) Ай арвадлар, бир шей олан кими, гарьа базары салма-

йын. (И.Я.)  Щямишяки  кими йахшы  эейинмиш Баьдаэцл  баъы  галхыб 

габаьа эялди.(И.Я.)  Щяр ня олду, йуйулмамыш чюмчя кими юзцнц 

орталыьа атырсан.(И.Я.) Мян няйи ися эюзляйирмиш кими, палтому чы-

хармадан бир-ики дягигя собанын йанында дурдум. (И.Я.) Сары сач-

ларынын  гыврымлары  кящряба  кими  парылдайырды.  (И.Я.)  Кешишин  о 

сысга гызы  Зящра кими цряйийумшагдыр. (Елчин) Мащмудун  сифяти 

дя яйниндяки эеъя кюйняйи кими аьаппаг иди. (Елчин) Софи торпаг 

адамы иди вя щяр шейи олдуьу кими эюрцрдц. (Елчин) Эцл кими оь-

ландыр, хошхасиййят, тямизцряк. (М.И.)  

Рягиблик  елямяйя  мяним  щявясим  йохдур,  юзц  дя  сянин 

кими эюзялнян Ширзад кими иэидин  арасында. (М.И.) Онда мян дя 

сянин  кими  дцшцнцрдцм,  ай  ана.(И.М.)  Йер  цзцндя  сянин  кими  

мялякляр олмасайды, мяним кими фялакятзадяляр бу дцнйадан ня 

гядяр бинясиб эедярдиляр! (М.И.) 

Ярдябилли  сейид  ики  эцн  эеъя-эцндцз  дилиня  бир  гуртум  су 

вурмады, «Гуран»ы  биринъи  кялмясиндян ахырынъы  кялмясиня ки-

ми  ащястя сясля, арамла язбяр охуду.(Елчин)  

Эюрцндцйц кими, бу гошма адлыг щалда олан исимляря (шцшя 



кими,  чюмчя  кими  вя  с.),  фели  сифятляря  (олдуьу  кими,  няфяс  ал-

маьа башлайан кими вя с.) даща чох гошулмушдур вя щям дя фели 

баьламалара йахын олан няфяс алмаьа башлайан кими типли бирляш-

мялярдя  ясас  тяряфля  -  адлыг  щалда  олан  фели  сифятля  бирэя  заман 

мянасы  да  ифадя  едир.  Индики  заман  фели  сифятляри гошма  иля  щям 

адлыг щалда, щям дя йюнлцк щалда ялагялянир. Бунларын мяна фяр-

ги  вар. Фели  сифят  адлыг  щалда  олдугда  ясас  фелдяки  ишин  иърасы  иля 

фели  сифятдяки  иш  ейни  вахта  аид  олур:  Рцстям  Мирзя  тахта  чыхан 

кими, Султаняли Ярдябил падшащы  олаъаг.(Ф.К.)  Фели сифят  йюнлцк 

щалда олдугда шяхсли фелдяки иш фели  сифятдяки иш башланана гядяр 

гуртармыш олур: Рцстям Мирзя тахта чыхана кими, Султаняли Ярдя-

бил падшащы олаъаг. 



Гядяр гошмасы ися кими гошмасынын яксиня олараг, йюнлцк 

щалда олан сюзляря вя бирляшмяляря даща чох гошулур, мякан щц-

дуду, мясафя, кямиййят, заман щцдуду вя с. билдирир. Мяс.:  


 

346 


Щясян атын бойнундан учуб габагда йеря дцшдц вя топуьа 

гядяр палчыьа батды.(Ф.К.)  Йаьыш йаваш-йаваш исладырды, щям дя 

сцмцйя, илийя гядяр кечирди.(Ф.К.) Мян  чийинляримя гядяр чир-

мянмиш голларымы бузлу су иля йудум.(И.Я.)  Гаршымда ийирмийя 



гядяр саьыъы гадын отурмушду. (И.Я.)  Ящянэля аьардылмыш дивар-

лар  йарыйа  гядяр  йаш  иди.  (И.Я.)  Софи  индийя  гядяр  евлянмямиш-

ди.(Елчин)  Кешикчиляр  индийя  гядяр  онун  беля  сярт  сясини  ешит-

мямишдиляр.(Елчин)  Сащянин  гыраьыны  белляйиб  гуртарана  гядяр 

щеч кяс данышмады.(М.И.) Сюз вермишдиляр ки, ким хязиняйя чатса, 

юз аьырлыьы гядяр гызыл вериб евиня бурахаъагдылар.(Ф.К.)  

-Ъан,-ъян гошмасы ъанлы данышыг елементи кими, юзцнц халг 

данышыг дилиня йахын мягамларда даща чох эюстярир. Мяс.: 

Мащмуд ахшамаъан китаб охуду, сонра баьчада эязмяйя 

чыхды. (Елчин) Шящяряъян хейли сющбят етдиляр. Хынайы ясэяр кюй-

няйинин  йахасыны  ачмышды,  голларыны  дирсяйяъян  чырмаламышды. 

(И.М.) Бу ишдян ял  чякян дюйцлям, лап  щараъан олса, эедяъям. 

(И.М.) Гямярбану индийяъян щеч буна фикир вермямишди. (Елчин) 

Пайызын орталарынаъан Мяминин цлэцъляри пас атаъаг. (И.М.) 

5.Чыхышлыг щалда олан сюзляря гошуланлар: 



яввял, габаг, сонра, бяри; 

башга, юзэя, гейри, савайы; 

ютрц; 

чох, артыг. 

Яввял, габаг, сонра, бяри гошмалары гошулдуглары сюзлярля 

бирликдя заман билдирир. Лакин бунларын юзляри дя заман билдирмя 

бахымындан фярглянир. Яввял, габаг, сонра гошмалары ясас фелдя-

ки ишин иъра заманыны, бяри  гошмасы ясас фелдяки ишин давам етмя 

мцддятини билдирир. Мяс.: 

Мян  идарядян чыхандан сонра йаслийя эетдим.(И.Я.) Ябу 

Сяид  дяри  ъилдли  китабы  додагларына  йахынлашдырандан  сонра  ону 

Шейх  Щейдяря  узатды.  (Ф.К.)  Шейх  Щейдяр  китабы  юпцб  эюзцня 



гойандан сонра гызыл габына салды. (Ф.К.)  Узун Щясян суйу да 

ичяндян  сонра  галхыб  алачыгдан  чыхды.(Ф.К.)  Аьсаггал  киши  оту-

рандан сонра сющбяти юзц ачды. (Ф.К.) Яллярини мящряба иля гу-

рулайандан  сонра  йемяйя  башлады.(Ф.К.)  Биз  ишимизи  гуртарыб 

эедяндян  сонра  данышарсан.(Ф.К.)  Феодара  иля  Узун  Щясянин 

тойундан сонра онун адыны дяйишиб Дяспиня хатун гоймушдулар.  

(Ф.К.)  Ону  тахта  сянин  адамларын  чыхарандан  сонра  щяр  шейя 



 

347 


разы олар.(Ф.К.) Собанын цстцня яйилиб гызышандан сонра  отуруб 

чякдийим  хюряйин  щамысыны  йедим.  (И.Я.)  Йедди  эцндян  сонра 

йадына дцшдц ки, Мащмуд килсяйя эетмир. (Елчин)   

Иллярдян бяри ялдя етдийи дюзцм йох олду.(Елчин) Сяфа ба-

йагдан бяри бу гяшянэ мцьяннийя биръя дяфя дя нязяр йетирмя-

йиб. (И.М.) Байагдан бяри сакит эюрцнян Гошатхан да ъиддиляшди. 

(М.И.) 

Буну щамыдан яввял катибя сезди. (М.Щ.)  



О,  ялини  иряли  узадараг  Сейид  яфяндидян  габаг  данышды. 

(М.Щ.) 


Дилимиздя  сонра гошмасы даща фяалдыр. Ясас фелдяки иш бу 

гошманын гошулдуьу сюздяки (тяркибдяки) иш иъра олундугдан сон-

ра  башлайыр.  Бяри  гошмасы  ясас  ишин  башланма  аныны  вя  давам 

етмя  мцддятини  эюстярир.  Яввял  вя  габаг  гошмалары  ясас  ишин 

гошмалы  бирляшмянин  ифадя  етдийи  ишдян  яввял  иъра  олундуьуну 

билдирир. 



Башга,  юзэя,  гейри,  савайы  гошмалары  сечилмя,  фяргляндир-

мя, истисна етмя мяналарына маликдир;  мяс.: 

Софи щямишя беля фикирляширди ки, онун Мащмуддан башга

щеч  кими  йохдур.(Елчин)  Софинин  Мащмуддан  башга,  бир  дя  ки 



Гямярбанунун изтирабларындан башга,  щеч бир гайьысы йох иди. 

(Елчин)  Хяфиййялярдян  башга,  о  юзц  дя  Мащмуду  горуйаъагды. 

(Елчин)  Орхана  анлатмаг  истяйирди  ки,  «мян  сянинчцн  рягс  еля-

йирям, бурда сяндян башга, щеч кими эюрмцрям». (И.М.) Дцнйа-

да зящмятдян башга, бир тямяннасы йохдур. (М.И.)   

Ананын эюз йашындан савайы, щеч няйя эцъц чатмырды. Га-

ланын ичярисиндя мяндян савайы, щамы палтарлы иди. (А.Р.) Алаэюз-

дян савайы, бизим бир ювладымыз да варды.(Б.Б.) 

Ей  севдийим,  сяндян  гейри  кимим  вар?!  (Вид.)  Ня  йанар 

кимся мяня атяши-дилдян юзэя, Ня ачар кимся гапым бади-сяба-

дян гейри. (Ф.)  

Башга, юзэя, гейри, савайы гошмалары грамматик мянасына 

эюря  синоним гошмалардыр. Лакин  ишлянмя бахымындан фярглянир-

ляр. Ядяби дилдя даща чох башг гошмасы ишлянир, юзэя, гейри, са-

вайы сюзляри ися ясасян ъанлы данышыг дилиндя мящдудлашмагдадыр.  

Ютрц  гошмасы  даща  чох  мягсяд  чаларына  маликдир:  Орхан 

кими  субай бир оьланла йахынлыг  Сяфадан ютрц  лап эюйдяндцшмя 

иди.(И.М.)   


 

348 


Чох вя артыг гошмалары синоним олуб, артырылдыьы сюзцн, бир-

ляшмянин  ифадя  етдийи  ишин  даирясинин  шяхсли  фелдяки  ейни  ишдян 

мящдуд олдуьуну эюстярир. Мяс.: 

Шеирля кюнлцнц алдыьым гыз да, 



Шеирдян чох, севир ушагларымы.(Я.Г.) 

Онун изтирабларыны щамыдан чох, Мирзя Салман баша дцшцр. 

(Елчин) Аьазяки гязет-китаб охуйан дейилди,  инди дя ялиндяки гя-

зетдян чох, эялиб-эедянляря бахырды.(И.М.) 

Гошмалар  тарихян  таммяналы  лексик  ващидлярдян, мцстягил 

сюзлярдян ямяля эялмишдир. Бу просес щазырда да давам етмяк-

дядир. Бир сыра гошмалар гядим дюврлярдян тяшяккцл тапмыш вя ди-

лимиздя узаг кечмишдян гошма кими сабитляшмишдир. Мясялян, ки-

ми гошмасы  эими, эим шякилляриндя беш мин ил яввял шумер дилин-

дя ишлянмишдир. (1, 111)  Еля гошмалар да вар ки, инкишаф просеси 

кечирир.  Гошмаларын  бир  гисми  даща  гядим  тарихя  малик  олдуьу 

цчцн кюмякчи сюзлярдян шякилчиляшмяйя доьру инкишаф едир. Одур 

ки  гошмалары  инкишаф  сявиййясини  нязяря  алараг  адятян  цч  нювя 

айырырлар: 



1.Сабит гошмалар; 

2.Гейри-сабит гошмалар; 

3.Шякилчиляшян гошмалар. 

 

Сабит гошмалар о гошмалардыр ки, онлар чох гядим дюврляр-

дян тяшяккцл тапмышлар, дилимиздя йалныз гошма кими сабитляшмиш-

ляр вя башга щеч бир вязифя дашымырлар. Бу група ашаьыдакы  гош-

малар дахилдир: цчцн, ютрц, эюря, кими, цзря, ичря, тяки, сары, да-



ир, сайаг, мяхсус. 

Мяс.: 


Ащым шяряри етмяз ясяр бир кяся, Щопщоп! 

Бу сюз сянин анъаг алышан ъанын цчцндцр. (С.) 

Телли арвад йумшалмыш кими, бир аз ачылды. (М.И.) Няъяф ки-

ми  оьлан  юмрцндя  пис  сюзя  гулаг  асан  дейил.  (М.И.)  Бизя  эюря 

юзцнц  шян  апарырды,  истямирди  ки,  бизим  ганымыз  гаралсын.(И.М.) 

Орхан  анасынын  кюнлцнц  алмаг  цчцн  зарафатла  деди.(И.М.)  А 

Телли хала, бу сюз цчцн сяндян инъидим.(М.И.) 



Гейри-сабит  гошмалар    дилдя  даща  чохдур.  Бунлара  кечиъи 

гошмалар да дейилир. Бунлар мятндян асылы  олараг щям  ясас нитг 

щиссяси,  щям  дя  гошма  кими  ишлянир.  Одур  ки  айрылыгда  онларын 



 

349 


щансы нитг щиссяси олдуьуну мцяййянляшдирмяк чятиндир. Онларын 

ясас нитг щиссяси вя йа гошма олдуьуну йалныз мятня ясасян мц-

яййянляшдирмяк  мцмкцндцр. Бунлар ясас нитг щиссяляриня  дахил 

олан бир сыра сюзлярин тядриъян гошмалашмасы шяклиндя инкишаф йолу 

кечдийиндян  вя  бу  формалашма  просеси  там  баша  чатмадыьындан 

бу  сюзляр  кечиъи,  гейри-сабит  характер  дашыйыр,  мяна  вя  вя-

зифясиндян асылы олараг щям гошма, щям дя исим, сифят, зярф вя с. 

кими чыхыш едир. Бу група тяк, доьру, бяри, ялавя, яввял, сонра, 



габаг, башга, гейри, тяряф, иряли, гядяр, эери, ялавя вя с. сюзляр 

дахилдир. Мяс.: 

Бир дярин фикирли вармыш ки, о тяк 

Йазмыш бу шейляри нязмя чякяряк. (Н.) 



 

Эювщяр устады тяк мян дя йаратдым, 

Бюйля бир хязняни ортайа атдым.(Н.)  



 

Доьру дейян олсайды, йаланчы усанарды. (С.) 

Гапыда дайанмайыб да, зала доьру дырмашырсан.(С.) 

 

Ай «рящбяр», бяри бах! (С.В.) 



Кюнлцм сяня маилдир язялдян бяри, ей пул! (С.) 

 

Гоша ишлянмиш бу мисаллардан биринъилярдя  тяк, доьру, бяри 



сюзляри  зярф, икинъилярдя гошмадыр. Тяк гошмасы гошулдуьу сюзц 

адлыг  щалда,  доьру  гошмасы  йюнлцк,  бяри  гошмасы  чыхышлыг  щалда 

тяляб етмишдир. Башга мисаллар: 

Ялавя, тяряф сюзляри исим кими: Мяним бир ялавям вар: тя-

ряфляр бир-бириня мане олмамалыдыр. 

Ялавя,  тяряф  сюзляри  гошма  кими:  Бу  ишлярдян  ялавя,  о, 

дярсляриня дя щазырлашмалыдыр. Прожектор инди дя онлара тяряф чев-

рилди. 

Башга, юзэя  сюзляри  сифят  кими: Аьлына  башга фикир эялмя-

син. Юзэя адамын кюлэясиня нийя сыьынырсан? 



Башга,  юзэя  сюзляри  гошма  кими:  Гардашы  ушагларындан 

башга, щеч кяси йох иди. Мяним зящмятдян юзэя, айры бир фяря-

щим йохдур. 



Яввял, сонра сюзляри зярф кими: Баьдаэцл яввял гыза, сонра 

Шащлара бахыб йени бир бянд дя охуду.(И.Я.)  



 

350 


Яввял, сонра сюзляри гошма кими: Ики эцн бундан яввял о, 

Кцрцн  сащилиндя  Мяляйя  раст  эяляндя  щеч  ня  фикирляшмямишди. 

(И.Ш.) Каьызы охуйуб гуртарандан сонра  атамын цзцня бахдым. 

(Я.В.)  


Бу ъцр сюзляр ясас нитг щиссяси кими ишляндикдя лцьяви мя-

найа малик олур, суала ъаваб верир, ъцмля цзвц вя йа ъцмля цз-

вцнцн бир компоненти олур. Гошма кими чыхыш етдикдя ися бу яла-

мятлярдян  мящрум  олур,  юзцндян  яввялки  (гошулдуьу)  сюзц  ис-

мин  адлыг,  йийялик,  йюнлцк  вя  чыхышлыг  щалларындан  бириндя  тяляб 

едир вя гошулдуьу сюзля бирликдчя бир ъцмля цзвц олур. 



Шякилчиляшян гошмалар. Дилимиздя еля гошмалар да вар ки, 

шякилчиляшмишдир. -ъан,-ъян, -ъа,-ъя вя -дяк беля гошмалардандыр. 



Иля гошмасы ися шякилчиляшмя просеси кечирир, она эюря дя щям иля 

шяклиндя  бцтюв,  щям  дя  -ла,-ля  шяклиндя  ишлянир.  Мяс.:  евяъян, 



ахшамаъан, евядяк, гапыйадяк, сянин иля, Щясян иля, сянинля, 

Щясянля, миллиййятъя, хасиййятъя. 

Азярбайъан дилиндяки гошмаларын яксяриййяти йарымвурьулу  

олуб,  гошулдуьу  сюздян  айры  йазылыр.  Мяс.:  сянин  цчцн,  ондан 

ютрц,  чох чалышдыьына эюря, памбыг кими,  ай тяки, евя сары, бизя 

мяхсус, байагдан бяри, сящяря гядяр вя с. 

Гошмаларын  йалныз  аз  бир  гисми  вурьусуз  олуб,  гошулдуьу 

сюзляря  битишик  йазылыр.  Бунлар  шякилчиляшян  гошмалардыр:  сящяря-

дяк, шящярядяк, йайлаьаъан, пайызаъан, йол бойунъа вя с. 

Иля гошмасы самитля битян сюзлярдя щям битишик, щям дя ай-

ры йазылыр. Мяс.: Онларын дедийиня эюря, Шащ Аббас да, Гаъар да 

Тифлиси таламаьа бу йолла (бу йол иля) эедибляр. (И.Ш.) 

Саитля  битян сюзлярдя ися айры  йазылмалыдыр.  Мяс.:  Инди  щя-

мин адам юзц юз айаьы иля эялиб чыхмышды.(И.Ш.) 

Лакин  бядии  дилдя,  мятбут  дилиндя  бу  гайдайа  ямял  олун-

мур:    Сонра  хумар  бахышыйла  ъанлар  алан  о  сярвиназ  Эюзляримя 

йеня бахды… (С.В.) 



Yüklə 5,01 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   32   33   34   35   36   37   38   39   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin