H s nov q.. YÜKs k g rginlikl r V elektrik izolyasiya texnikasi
Ildırım bo almalarının ehtimal parametrl ri
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
5.1.3. Ildırım bo almalarının ehtimal parametrl ri Ildırım c r yanının amplitudası v dikliyi arasında z if, müsb t korrelyasiya laq si vardır. Y ni böyük c r yanlara böyük impuls dikliyi uy un olur v ksin .
Ildırım bo almalarının yril r kilind qurulan t hlük li parametrl ri yuxarıda hesablanmı k miyy tl r uy un olur, k. 5.1.3, 5.1.4. yril r,
_________________Milli Kitabxana__________________ 189
ildırım c r yanları v onların dikliyin sas n qurulur v izolyasiyanın qövsl qapanmasına s b b olan t hlük li bir oblastı hat edir. M s l n, a
dikliyind izolyasiyanın qapanması I ild1 c r yanından böyük, a 2 dikliyind is I ild2 - d n böyük c r yanlarda ba verir. Verilmi bu sas parametrl r gör t hlük li ehtimal yril ri qurulur k. 5.1.5. k.5.1.6 – a sas n, D oblastında izolyasiyanın ildırımdan qapanma ehtimalı a a ıdakı kimi hesablanır: , ,
dI a I f P il D il qqe (5.1.6)
burada f(I il ,a) - maksimal ildırım c r yanı v dikliyinin ehtimalının iki ölçülü paylanma funksiyasıdır, inteqral is , bütün t hlük li D oblastı üzr hesablanır. k.5.1.5. T hlük li parametrl r oblastı k.5.1.6. Izolyasiyanın qövsl qapanma ehtimalının t yini ( trixl nmi oblast qapanma ehtimalını hat edir). Praktiki hesabatlarda I il - ildırım c r yanının maksimal qiym ti v onun dikliyi - a asılı olmayan t sadüfi k miyy tl r kimi götürülür. Bu halda (5.1.6) ifad si a a ıdakı sad inteqrallarla v z edilir: _________________Milli Kitabxana__________________ 190
i a a i tq dP P dP P P 1 0 1 0
(5.1.7) Bel likl , P tq - t hlük li qapanma ehtimalı k. 5.1.6-da göst ril n trixl nmi oblasta gör yazıla bil r. 5.1.4. Ildırım aktivlikli razil rd xüsusi bo almalar sayı Atmosferd eyni zamanda 2000- yaxın ildırım m rk zl ri yaranır v h r saniy d yer s thin 100 – yaxın ildırım vurması ba verir. H r razid ildırım aktivliyinin intensivliyi, illik orta ildırımlı saatların miqdarı D
il xarakteriz edilir. Yuxarı en dair l rind ildırımlı saatlar az, ekvatora yaxınla dıqca is çox olur. Çünki, bu razil rd bütün il boyu ildırımlı buludların yaranma raiti mümkün olur. Ildırım akttivliyin gör bütün ölk l rd xüsusi x rit l r t rtib edilir. M s l n, Vyetnamda illik ildırım aktivliyi 100 saat, Braziliyada 130 saat, Yava adasında 200 saat, Az rbaycanın ayrı-ayrı razil rind 40-60 saat götürülür. Ildırım aktivliyinin dig r xarakteristikası, 100 saat illik ildırım aktivliyind yer s thinin h r 1 km 2 razisini vuran ildırımların xüsusi sayı il t yin edilir. M s l n, yerüstü enerqetik obyektl ri, uzundu u A, eni B, hündürlüyü H olan yarımstansiya razisini vuran ildırımların sayı a a ıdakı kimi hesablana bil r: 6 10 7 7 7 , 6
B H A n xus (5.1.8)
Hava x ttl rinin h r 100 km m saf sini 100 saatlıq ildırım aktivliyi rtl rind vuran ildırımların xüsusi sayı: or or xus h h n 4 10 6 100
7 , 6 3 (5.1.9)
burada h or =h day -2f/3 trosun asıldı ı orta hündürlük, tros olmadıqda is , üst m ftilin orta hündürlüyü götürülür, h day – daya ın hündürlüyü, f – tros v ya m ftilin sallanma oxudur. Illik ildırım aktivliyi D il v uzunlu u L olan elektrik verili hava x ttl rinin ildırım vurmalar sayı a a ıdakı kimi hesablanır: 100
100 il xus il D l n n (5.1.10) 5.1.5. Kür vi ildırımlar _________________Milli Kitabxana__________________ 191
Kür vi ildırımlar, x tti ildırımlarla b rab r ba verir. Onlar alovlu kür kilind meydana çıxırlar. Kür nin diametri 10-20 sm arasında olur, (diametri 100 sm- çatan kür vi ildırımlar haqqında m lumatlar da vardır). Kür vi ildırımlar qırmızı, c hrayı, sarı v a r ngl rd ola bil r. Kür vi ildırımlar çox parlaq olmasa da, onları gündüz d görm k olur. Kür vi ildırımlar yer s thin paralel olaraq saniy d bir neç mt sür tl h r k t edir. B z n, yer s thi yaxınlı ında diyirl n n v k l -kötür yerl rd n atlanan h r k tl r edirl r. Kür vi ildırımlar mövcud oldu u m kanda fı ıltılı s sl r çıxarırlar. Mü ahid çil r kür vi ildırımların xarakterik qoxusunu (ozon, yanan kükürd v s. kimi) hiss etmi l r. Kür vi ildırımların ya ama müdd ti bir neç saniy d n bir d qiq y q d r ç k bil r. Kür vi ildırımlar yarandıqları kimi d , sür tl v q fl t n yox olurlar. Bu zaman güclü aqqıltı e idilir. Nadir hallarda onlar s ssiz yoxa çıxırlar. Kür vi ildırımların yoxa çıxdı ı yerl rd onlara toxunan m ftill r riyir, d likl r açılır, t mas ed n s th t b q si riyirl r. Kür vi ildırımların izahatı v s b bl ri h l lik kifay t q d r açılmamı dır. Onların t bi td ba verm si bar d bir neç hipotezl r mövcuddur. Bir hipotez gör , kür vi ildırımı saxlayan enerji m nb i onların öz iç risind yerl ir. M s l n, f rziy l rd n birind bel t xmin edilir ki kür vi ildırım onun iç risind ba ver n, püskür n bataqlıq qazlarının kimy vi reaksiyası il saxlanır. Ba qa hipotez gör is , onlar xarici m nb d n aldıqları enerji il saxlanılır. Akademik P.L. Kapitsanın veridiyi bu hipotezaya gör , xarici m nb kimi havanın m hdud bir h cmin fokuslanmı ildırımlı buludların radiotezlikli ualanmaları ola bil r. g r, bu hipoteza q bul edil rs , kür vi ildırımın, güclü ionla mı hava h cminin yaratdı ı plazma bükümü oldu unu söyl m k olar. Görünür ki, h r iki hipotezd mü yy n sas vardır. Lakin bunlarla yana ı onların mü mmalı yaranma v yox olma xass l ri vardır. Çox hallarda kür vi ildırımlar metal yalara, m s l n, tel hörgül r , m ftill r v s.-l r t r f c zb olunurlar. B z n kür vi ildırımlar su axını istiqam tind h r k t edirl r. Kür vi ildırımlar h tta aquli istiqam td h r k t ed r v ya sükun td h r k siz d qala bilirl r. M s l n, onlar haqqında bel m lumatlar da vardır ki, sobaların boruları, açıq p nc r l r v dig r havalıqlardan binalara keç r k orada x sar tl r tör tmi l r. Onların t siri il , p nc r aynaları qırılmı , elektrik x tt m ftill ri riyib yer dü mü dür. Ona gör , ildırım çaxan zamanı, yarana bil n kür vi ildırımlardan mühafiz olunmaq üçün, qapılar, p nc r l r, evl rd n çıxan dig r hava v soba boruları ba lanmalıdır. Lakin onlar çox nadir hallarda ba verdiyind n, bel t dbirl r görülm yir. M hz bu s b bd n d , onların t tqiqiatları h l lik kifay t q d r aparılmamı dır v yalnız mü ahid xarakteri da ıyır. _________________Milli Kitabxana__________________ 192
6. ELEKTRIK QUR U V APARATLARININ IZOLYASIYASI 6.1.1. Yüks k g rginlik açarları Elektrik
b k l rind normal v q za hallarında enerji m nb l rini v ya h r-hansı dövr hiss sini açıb-qapamaq üçün açarlar v dig r kommutasiya aparatları t tbiq edilir. Açarların v kommutasiya aparatlarının ehtibarlı i l m si çox vacibdir. Bu onların kontakt sisteml ri v qövssöndürm kameralarının konstruktiv parametrl rind n asılıdır. Açarlar nominal g rginlik, c r yan, açma gücü, qısa qapanmada açma v qo ma c r yanlarının nominal qiym tl ri il f rql n n kommutasiya aparatlarıdır. Yüks k g rginlikl rd kontaktlar arası m saf qövs söndürm prosesl ri il deyil, kontaktlar arası elektrik möhk mliyi v onun b rpa olunma prosesei il t yin edilir. 220 kV v daha yüks k g rginlikl rd açarlar bir neç kontakt aralıqlarına malik olurlar. Funksional h miyy ti v i raitin gör açarların kontakt sisteml rin h r bir Dövl t daxilind v beyn lxalq standartlar t r find n bir sıra t l batlar qoyulur: 1) kontaktların kiçik kontakt müqavim tl rinin olması; 2) uzun müdd t t sir ed n nominal c r yan rejimind kontaktların mümkün q d r kiçik temperatura malik olması; 3) açılıb-qo ulma zamanı kontaktlarda erroziyanın minimal olması v ya mexaniki davamlı olması; 4) qısa qapanma rejiml rind yüks k kommutasiya qabiliyy tinin göst rilm si; 5) kontakt s thl rind n trafa s p l n n rimi damcılar v qaynaq lam tl rinin olmaması. Kontakt sisteml rinin konstruktiv parametrl ri kommutasiyada yaranan c r yan v g rginliyin qiym ti il t yin edilir. sas n kontaktlar radial kanalları olan konus kilind hazırlanır. Ona gör , konstruktiv parametrl ri t yin ed rk n qövs söndürm prinsipi v g rginliyin b rpa olunma xüsusiyy tl ri diqq t alınır. Açarlar sas n qövs söndürm mühiti il f rql n r k - hava, ya , eleqaz, vakuum tipl rind olurlar.
Son 30 ild hava, ya , eleqaz v dig r yüks k g rginlik açarları il yana ı vakuumlu qövs söndürm prinsipi il i l y n VQK-lı yüks k g rginlik açarları geni t tbiq tapmı dır. Onlar sas n 6 (10), 35, v 110 kV g rginlikl r üçün i l nmi açarlardır. n n vi qövs söndürm (hava, ya , eleqaz) qur ularından f rqli olaraq, vakuum kameralarının bir çox müsb t c h tl ri v üstünlükl ri _________________Milli Kitabxana__________________ 193
vardır: - nominal v qısa qapanma c r yanlarında kontaktların a ınmaya davamlılı ı, qövsd n sonra aralı ın elektrik möhk mliyinin tez v sür tl b rpa olyuması, partlayı v yan ın t hlük sinin olmaması, h r k tli hiss l r kiçik sürtünm qüvv l ri v az müqavim t göst rilm si, i çi temperaturunun geni diapazona (-70 0 -d n 200 0 C - q d r ) malik olması, ölçü v kütl sinin az olması v s. kimi t kzibedilm z üstünlükl ri vardır. Vakuumda bo alma prosesi, t tbiq edil n g rginlikd n asılı olaraq 3 f rqli mexanizm malik olur. Vakuum izolyasiyasının pozulması t tbiq edil n g rginliyin qiym tind n ba qa, onun forması v elektrodların s thinin v ziyy tind n d asılı olur. Ümumi halda sabit g rginlikl rd a a ıdakı hallar mü ahid edilir: a) t tbiq edil n g rginliy gör , qiym ti 10 -4 -10
-3 A/sm
2 – çatan stabil c r yan sıxlı ının yaranması v bu s b bd n vakuumun de ilm si; b) müdd ti v qiym ti 10 -4 -10
-3 saniy v A olan kiçik qiym tli dövri c r yan impulsunun yaranması. Bu mexanizm vakuumda mikro bo almalar yaradır. Onlar elektrodlardakı g rginliy az t sir edirl r; v) metal elektrodun buxarlanması hesabına vakuumun de ilm si. Bu zaman elektrodlar arası g rginlik k skin olaraq azalır. Vakuum aralı ında bo almadan sonra, 10 -4 -10
-3 saniy d elektrik möhk mliyi b rpa olunur. Vakuumda t krar qövs yaranma ehtimalı da çox azdır. Çünki vakuumda bo alma g rginliyi 30-35 kV/mm qiym tind olub, havadan 10 d f artıqdır. Ona gör , bu prinsipl i l y n v tez t sir ed n yüks k g rginlik açarları yaradılmı dır. Yı ılma v qura dırma zamanı vakuum açarları ist nil n istiqam td montaj edil bil r. Onların elektrik möhk mliyi yüks k oldu undan, h r k tli hiss l ri v kontaktları kiçik m saf l rd yer d yi irl r. Vakuumda kontaktların s thinin izolyasiya materialı il örtülm si onun effektivliyini daha çox artırır. k. 6.1.1 –d vakuum izolyasiyanın pozulmasıının (elektrik möhk mliyinin) m saf d n asılılıq yril ri verilmi dir.
_________________Milli Kitabxana__________________ 194
Vakuum açarlarına göst ril n xidm t v t mirl rinin h cminin kiçik olması, onlarda istismar x rcl rinin azalmasına s b b olur. Vakuum açarlarının m nfi c h ti, dig r yüks k g rginlik açarlarına nisb t n bahalı olması v c r yanı sıfırdan keçm mi d n k sm l ridir. Kütl vi istehsalın artması il , vakuum açarlarının texnologiyasının avtomatla dırılması n tic sind bu qiym tl rin azalması mümkündür. 40 – a yaxın xarici
mü ssis l r hazırda vakuum açarları buraxır. 6-10 v 35 kV g rginliy hesablanmı vakuum aççarları daha effektiv i l yirl r. Dig r yüks k g rginlikl r d vakuum açarlarının yeni variantları i l nm kd dir. Vakuum açarları il olan KSO-272 v KSO-285 tipli yüks k g rginlik hücr l ri Az rbaycan da yı ılır. Onların ölçül ri xüsusi il d hündürlükl ri n n vi açarlardan daha kiçik olur. Lakin kabel giri li yuvalarda hündürlük ölçül rinin kiçilidilm si muftaların daxili elementl rinin ekranla dırma rtin gör aparılmalıdır. Muftaların kabel birl n bo az hiss l ri yuvanın dö m sind n boyunun 0,1–i q d r yuxarıda yerl m lidir. Az rbaycanda hazırlanan yüks k g rginlik hücr l rinin açarları (qövs söndürm kameraları), ayırıcı v mühafiz sisteminin ikinci dövr elementl ri xaricd n alınır. Son zamanlar Az rbaycanda «Bakı Elektrik b k » ASC n zdind GBS firmasının «Zir » zavodunda bir sıra daxili tip açıq v qapalı paylayıcı YG qur uları v onlara aid müxt lif elementl r istehsal edilir. Bu qur u v elementl rin istehsalında n yeni, proqramla idar olunan Avropa standartlarında olan d zgahlar v cihazlar istifad edilir. 6.1.3. Vakuumda qövsün sönm si Vakuum açarlarında qövs söndürm qur ularının mütl q t zyiqi 1,3·10 -3 – 1,3·10
-5 Pa arasında d yi ir. Bel vakuum mühitind qaz molekulasının s rb st h r k tinin orta uzunlu u, açarın kamerasının ölçül rind n böyük olur. Ona gör , vakuumda qövsün yanma v sönm xüsusiyy tl ri f rqli olur. Kontaktlar açılark n yaranan qövsün böyük c r yanları t sirind n metal buxarlanır. Ilk anlarda kontaktlar arasında rimi metaldan ibar t keçirici bir körpü yaranır. Bu zaman elektrodların s thind n qenerasiya olunan metal buxarlarının elektronlarla ionla dırılması n tic sind , ba qa qövssöndürm mühitl rind i l y n açarlardakına nisb t n, daha z if qövs yaranır. C r yan sıfırdan keçdiyi zaman is , bu z if qövs sönür. g r, kontaktlar arası qövs aralı ının elektrik möhk mliyi, b rpa olunan g rginlikd n daha tez bir zamanda böyük qiym t çatarsa, onda t krar qövs ba verm z. Vakuumlu qövs söndürm kameralarında, qövsün intensiv kild deionla ması kontaktlar arasında elelktrik g rginliyinin sür tl b rpa olunmasına s b b olur. k.6.1.2-d vakuum v dig r qövs söndürücü _________________Milli Kitabxana__________________ 195
mühitl r üçün, c r yanın sıfırdan keçdiyi andan ba layaraq elektrik möhk mliyinin b rpa olunma asılılıqları verilmi dir. Vakuumda elelktrik qövsü, bir neç min amper qiym tl rd `diffuziya` kilind s p l nmi v ziyy td v ya daha yüks k c r yanlarda olan `sıxılmı ` konsentrasiyalı kanal kimi mövcud olur. Qövsün xarakterin kontaktlarda açılmı nazik yarıqlar t sir edirli r. Qövsün bir kild n dig r kil keçm sind c r yanın bir s rh d qiym ti mövcuddur. C r yanın bu qiym ti, kontakt materialı, onun forması, ölçül ri, gedi m saf si v c r yanın d yi m sür tind n asılı olur. Bu faktorlar vakuumda kontaktlar arası elektrik möhk mliyinin b rpa olunma sür tini d t yin edirl r. Uy un olaraq kontakt materialı, onun optimal forması v kontakt gedi m saf sini seç r k, müxt lif parametrl r malik qövs söndürm kameraları layih l ndirm k olar. Vakuumda disk killi kontaktlar arasında yaranan diffuziya qövsü, bir neç paralel qövsl r bölünür. Paralel qövsl rin h r biri, kontakt materialından asılı olaraq, bir neç yüz Amper c r yan keçirirl r. Katod s thind olan qövs dabanlarından (katod l k l ri), paralel qövs kanallarına t r f güclü plazma kanalları inki af edir. Katod l k l ri elektrodun s thind müt madi olaraq yerd yi r k, yaxınla dıqca biri-birini it l yir v n tic d diffuziya kilind yayılan qövs bütün elektrodun s thini bürüm y çalı ır. Kiçik c r yanlarda katod l k l rinin it l m qüvv si, paralel qövsl r arasındakı elektromaqnit cazib qüvv sind n böyük olur. Katod l k l rinin xüsusiyy tl rin d kontakt materialının t rkibi, forma v ölçül ri t sir edir k.6.1.3. Lakin, bu gün q d r katod prosesl ri v vakuumdakı de ilm mexanizml ri h rt r fli öyr nilm diyi üçün, vakuum kameralarının xüsusiyy tl rin aid biri-birini inkar ed n izahatlar mövcuddur [31,32]. k.6.1.2. B rpa olunan elektrik möhk mliyinin zamandan asılılıq qrafikl ri 1-vakuum, 2 –eleqaz, 3 – azot, 4- hidrogen üçün olan asılılıqlar _________________Milli Kitabxana__________________ 196
Katod l k l rind c r yanın sıxlı ı çox yüks k olub, 10 6 -dan 10 8 A/sm
2 qiym tl rin q d r d yi ir. Plazmanın keçiriciliyi katod s thind ki l k l rd n emissiya ed n v konus kilind saçan elektronların hesabına artır. Katoddan buxarlanan elektron va ionların konsentrasiyası böyük oldu undan, s th yaxınlı ında t zyiq çox artır v bu zaman l k l rd n buxarlanan metal hiss cikl ri d trafa, kontaktın formasına v yarıqlarına uy un konus kilind yayılırlar. k.6.1.3. Spiral yarpaqlar kilind diliml nmi kontakt sistemi Bundan ba qa, yüks k t zyiq zonasının katod l k si yaxınlı ında yaranan müsb t metal ionları, yüks k t zyiqli sah nin impuls qüvv si hesabına elektrik sah sinin ksin t cil alaraq plazma konusuna qovu urlar. Uy un olaraq, ilkin böyük ba lan ıc enerjisi olan müsb t ionlar diffuziya qövsünd katoddan anoda t r f h r k t edirl r. Ona gör , diffuziya qövsünün plazma zonasında c r yanın yaratdı ı sah g rginliyi çox kiçik olur. g r diffuziya qövsünün c r yanı t dric n artırılsa, katod l k l ri v paralel qövs kanallarının sayı da artacaqdır. Bu halda qövs g rginliyi t dric n yüks lir v yaranan elektrik sah si qövsd ki yüklü ionların h r k tini tormozlayır. N tic d ionlar anodun s thin çata bilmir. Bilavasit anod yaxınlı ında müsb t yükl rd yaranan defisit n tic sind orada g rginlik artır. Anod yaxınlı ındakı neytral metal buxarları is aktiv z rb ionla masına m ruz qalırlar. Burada keçirici plazma kanalı konsentrasiya olunur. Anod trafı zonada böyük enerji ayrılır v anodun intensiv qızmasına s b b olur. N tic d çoxlu metal buxarları emissiya olunur v sıxılmı qövs yaranır. Bu zaman vakuumda g rginlik bir neç yüz Volta çatır. Diffuziya qövsünün zaman sabiti, sıxılmı qövsünkün nisb t n daha az olub, 100 mksan v bir neç milli saniy y q d r qiym tl r alır. Diffuziya qövsünün söndürülm si, sıxılmı qövs nisb t n asan oldu undan, vakuum kontaktlarını el layih l ndirirl r ki, orada yaranan qövs mü yy n müdd t diffuziya xarakterini saxlasın.
_________________Milli Kitabxana__________________ 197
6.1.4.VQK kontaktlarının konstruksiyası Hazırda VQK-nın kontakt sisteml rinin a a ıdakı konstruktiv variantları i l nm kd dir:- spiral yarpaqlı; fincan killi; açılan c r yana uy un meydana
Spiralvari yarpaqları olan kontakt sisteml rind disk üz rind k narlara do ru k silmi seqment yarıqlar vardır. Alt v üst kontaktlarda bu yarıqlar biri- birinin ksin bucaq istiqam tind yön l r k, diskin ortasında yı ılırlar k.6.1.3. Qapalı v ziyy td kontaktlar, dair vi silindrik çıxıntı s thi üzr birl irl r. Kontaktlar ayrıldıqda c r yanın böyük qiym tl rind ilg kvari kontur c r yanları meydana çıxır v yaranan elektrodinamiki qüvv nin t siri il qövs diskin k narlarına t r f yer d yi ir. Spiralvari yarıqlar say sind kontaktlar arasında radial maqnit sah si yaranır. Maqnit sah sinin tangensial t kiledicisinin t sirind n qövs çevr boyu yarı ın k narlarına t r f yerd yi ir. Bu zaman elektrodun s thi üzr sürü n v maqnit sah si il sıxı dırılan qövs, elektrodun dayaq nöqt l rinin trafının lokal kild isinm sin s b b olmur. lav aksial maqnit sah si yaradan kontakt sisteml rind k. 6.1.4 qövs, xeyli müdd t diffuziya ed r k s p l nmi v ziyy td saxlanılır. kild n
göründüyü kimi, açılan c r yan m rk zi c r yan keçir n naqild n seqment üzr ayrılmı çevr nin dördd bir parçasında yayılır. Dörd hiss y ayrılmı çevr d radial yayılan maqnit seli is , bir dolaqlı sar ac rolunu oynayır v onun t sirinin effektini artırır. Kontakt materialları. VQK-ın konstruksiyalarının sas elementl ri olan kontakt materiallarına xüsusi t l batlar qoyulur. Kontaktlar a ır rejiml rd i l yirl r. Lakin buna baxmayaraq, onlarda qaynaq lam tl ri olmamalı v k sil n c r yanlara qar ı a a ı v ya passiv xüsusiyy tl ri olmalıdır. VQK-lar qapalı v ziyy tl rd oldu undan, onları t miz v oksidl m mi s thl ri soyuq qaynaq meylli olurlar. Qaynaq, h m d kontaktlar qapandı ı zaman, yaxınla dıqları anda yaranan qövsd n d meydana çıxa bil r. Bu problem kontakt materialına mü yy n a qar qatılmaqla h ll edilir. Bir neç inqridientl rd n ibar t olan rinti t rkibli kontaktlar qövssöndürücü qur ularda k sm c r yanını (qövsün qırılma c r yanını) da azaldır. Vakuum açarlarının sas m nfi c h ti bu c r yanın böyük olmasıdır. VQK-da qövs kontakları kimi, mis-vismut, mis-xrom v mis-berillium rintil rd n istifad olur. Onlar metalların toz (poro kovıy) qarı qları texnologiyası sasında alınır. Ara dırmalar göst rir ki, VQK-ların kommutasiya xarakteristikalarına, rintil rd olan qarı ıqların faiz miqdarı il yana ı, h m d onların ölçü nisb tl ri t sir göst rir. Kameranın gövd si qaz nüfuz etm y n ixtiyari dielektrikd n hazırlanır. T rp n n v t rp nm z kontaktlar is çini v ya ü qilaf iç risind
_________________Milli Kitabxana__________________ 198
yerl dirilir. Kontaktlar, kameranın divarlarına metal buxarları çökm sinin qar ısını alan ekranlarla hat olunur. T rp n n kontaktın hermetikl dirilm si üçün paslanmaz poladdan hazırlanmı silifon istifad edilir. Yı ılmazdan önc vakuum açarının elementl ri bir neç saat 400 0 C
h cmin daxil olan materiallardan qazların k narla dırılmasıdır. k.6.1.4. Açılan c r yandan, 4 istiqam td maqnit sah si yaranan kontakt sistemi, 1-c r yan keçir n;2- sar ac rolunu oynayan elektrod; 3-kontakt hiss si; 4-elektrod T rkibd Xromun faizi artdıqca c r yan k silm si hesabına yaranan t hlük li ifrat g rginlikl r azalır. Kontakt elementl rind xrom d n l rinin ölçül ri artdıqda is onlar, kontaktların rim v qaynaq xass sl rini artırır. Bu eyni zamanda, kommutasiyanı pisl dirir v açıq kontaktlar arasında elektrik möhk mliyinin azalmasına s b b olur. Vakuum mühitind aparılan n z ri-t crübi ara dırmalar vakuumun 50 kV g rginlikl r q d r çox yax ı n tic l r ver n izolyasiya oldu unu sübut etmi dir. VV/TEL v Samara SE tipli vakuum açarları (VA) 10-35 kV g rginlikl r q d r hazırlanır. 10 kV-a hazırlanmı VA-lar 6 kV g rginlikl rd asanlıqla istifad edilir. VA açarların i prinsipi açma v qapama zamanı yaranan qövsün vakuum raitind söndürülm sin saslanır
k.6.1.5. Arada seyr kl mi mühit oldu undan qövs, metal kontaktların s thind n ayrılan buxarlanma il yaranır. Onların i prinsipi, istifad y hazırlanma, texniki xidm t v xarakteristikaları xüsusi t limatlarda yazılır. Bu açarlar, nisb t n yeni tip olduqlarından (1990 –cı ill rd n daha geni t tbiq edilir), m liyat aparan xidm t hey ti üçün zavodlar t r find n montaj, texniki xidm t, istismara hazırlıq v s.- aid t limatlar yazılmı dır. _________________Milli Kitabxana__________________ 199
Vakuum açarları, paylayıcı elektrik b k l rinin komplekt paylayıcı qur ularında (KPQ) v ya bir t r fli xidm t olunan yı ma kameralarında (BXYK) qura dırılır. Onları mövcud Rus-KSO kameralarına uy unla dırmaq üçün adapdasiya elementl ri hazırlanmalıdır. Samara SE -in v Tavrida VV/TEL kataloqlarında bel adapdasiya qov aqları verilir. Vakuum açarlarının sas konstruksiya elementi ümumi valla laq l ndirilmi v h r fazada «maqnit kilidl m si» olan elektromaqnit intiqaldan ibar tdir. Bu konstruksiya, n n vi vakuum açarlarına nisb t n b zi f rqli xüsusiyy tl r vermi dir: - böyük mexaniki resurs, kiçik ölçü v ç ki, açma v qo ma dövr si üzr az enerji s rfi, sabit v d yi n m liyyat c r yanları il açma-qapama prosesinin idar olunması, istismar müdd tind t mirl rin olmaması v s. Hazırda bu Rus açarlarından daha mük mm l xass l r malik olan ABB, HOLEÇ, ALSTOM, COOPER v s. kimi vakuum açarları mövcuddur. Bu açarlar BEK- 56 standartlarına uy un sertifikatla buraxılır k.6.16. Açarların idar edilm si üçün BU/TEL seriyalı idar blokları buraxılır. Açarların i ar l nm si a a ıdakı kimi olur: - açarın tipi - VA (BB), seriyası - TEL, nominal g rginlik - 6(10) kV,
Qövsün söndürülm si d rin vakuumda (5·10 -4 - 4·10
-5 Pa t zyiqd ) gedir. t
anında açılma komandası verildikd kontaktl r arasında t 1 zamanında qövs alı ır. Bu andan qövsd 30 V-a yaxın bir g rginlik dü güsü olur.
_________________Milli Kitabxana__________________ 200
Kontaktlar arasında metal buxarları g rginliyin bu qiym tini v alı an qövsü t 2 –müdd tin q d r saxlayır. Dolmu buxar vakuum raitind 10 -5 san müdd tind aralı ı t rk edir v sinusoidal c r yan sıfra yaxınla dıqda qövs sönür v c r yan is sıfır olur (qırılır). Bu andan vakuum açarı aralı ın b rpa olunan U b g rginliyinin t sirin dü ür. Lakin vakuum aralı ı, 30-35 kV/mm elektrik möhk mliyi il , qövsün t krar yanmasıının qar ısını alır v açılma müv ff qiy tli olur k.6.1.5. k.6.1.6 6(10) kV-luq vakuum açarı _________________Milli Kitabxana__________________ 201
Yuxarıda elektrik-mexaniki intiqalla idar olunan vakuum açarlarının (Samara- SE açarları üçün) idar v klemens birl m sxemi verilir: 6.1.5. Açarlarda elektrik prosesl ri. B rpa olunan keçid g rginlikl ri Qapalı mühitd (açarların qövs kameralarında) d yi n c r yan qövsü, sabit c r yan qövsünd n f rql nir. Bu hal xüsusil yüks k g rginlik açarlarının kontaktları arasında yaranan qapalı qövs prosesin aiddir. D yi n c r yan qövs c r yanı 0,01 san-d iki d f sıfırdan keçdiyind n onun sönm si üçün lveri li
rait yapanır. Sıfırdan keç n qövsün sönm si ifrat g rginlikl rin yaranmasının qar ısını alır. Çünki induklivd toplanan Li 2 /2- enerjisi praktiki olaraq sıfra çevrilir. Böyük sabit c r yanlarda açılan konturun anod yaxınlı ında g rginlik sabiti (a«bL
) 30 V-dan kiçik olarsa, açılmada qövs m l g lmir. D yi n g rginlikl rd is bu halda, dövr nin c r yanının açılma sür ti v qövs c r yanının dartılma sür ti sabit olur. Bu zaman yanan qövsd g rginlik dü küsü a a ıdakı kimi hesablanır:
(6.1.1) Bunu q bul etdikd n sonra, d yi n c r yan açarlarında qövsün sönm prosesini izah etm k olar. Sırf aktiv müqavim ti olan c r yan dövr sinin açılmasına baxaq. Bu halda a sabitini n z rd n atdıqda a a ıdakı ifad ni yazmaq olar: _________________Milli Kitabxana__________________ 202
. sin
; sin
; sin
R b I i R b R E i b i R E (6.1.2)
burada E konturun E.H.Q.i, R- aktiv müqavim t, açılmanın sabit sür ti, I – konturun qapalı halında keç n c r yandır.
Induktiv element olan dövr nin açılması halında is proses daha mür kk b xarakterd olur. Bu halda qövs yanan aralıqda g rginliyin d yi m si, m nb in E.H.Q. - nin d yi m sind n a a ı sür td olur. Ona gör dem k olar ki, iç rid qövsün mövcud olmadı ı zona qalmır. Bu zaman qövs aralı ında d rin v güclü deionla ma v elektrik möhk mliyinin b rpa olunması ehtimalı artır. Eyni zamanda qövsün t krar yanmasının qar ısını almaq üçün elektrik möhk mliyi sür tl b rpa olunmalıdır. Qısa qapanmada g rginlik v c r yan arasında faz sürü m si 90 0 -y çatır. C r yanın sıfırdan keçdiyi andan sonra b rpa olunan keçid g rginliyi (BKG) sırf aktiv müqavim t oldu u haldakı BKG-d n xeyli böyük olur. Kommutasiya qanunlarına sas n, tutum olan haldan f rqli olaraq, induktivlik dövr sinin açılması zamanı g rginlik sıçrayı la d yi bildiyind n qayıdı g rginliyi sür tl maksimal qiym t q d r artır v qövsün yenid n yanmasına s b b olur. H qiq td is x tt, generator, transformator v s. kimi induktivlik olan bütün b k elementl rind tutum elementi v parametri d olur.
Açarlarda kommutasiya prosesi zamanı açılan c r yanlardan d rhal sonra b rpa olunan keçid g rginliyi (BKG), qayıdı g rginliyi v qövsd g rginlik dü güsü üçün asılılıq qrafikl ri kil 6.1.5-d verilmi dir. Bu hallar üçün VQK–ın kommutasiya resursları çox böyük olur. Buna baxmayaraq qövsün tam sönm sind n sonra açarın kontaktlarında b rpa olunan keçid g rginlikl rinin - BKG hesabatı maraqlıdır. Çünki bu t kc açarların xass l rind n deyil, sistemin ( b k nin) m xsusi tezlikl ri v qısa qapanma nöqt l rind n asılı olan mür kk b bir prosesdir. Bu hallara ox ar hadis l r gör vakuum açarları üçün ld h l kifay t q d r statistik n tic l r v m lumatlar yoxdur. Ona gör bütün açarlar üçün keyfiyy tc eyni keç n bu proses ümumilikd baxaq. BKG –inin yrisi birtezlikli v çoxtezlikli t kiledicil rd n ibar tdir. Ümumiyy tl birtezlikli yrinin özü d çoxtezlikli t kiledicil rd n ibar tdir. Çünki açılan b k t r fd (açardan m nb y t r f) yaranan m xsusi tezlikli _________________Milli Kitabxana__________________ 203
(yüks k) g rginlikl r, x tt t r fd n 50 Hs tezlikli g rginlik yril ri il açarın kontaktlarında toplanır. Sonra is yenid n x tt t r fd n QQ nöqt sinin l uzaqlı ına gör , =4·l/ =75000/l -mikrosaniy l r uy un tezlikli g rginlikl r lav olunur. N tic d kontakt g rginlikl rinin t rkibind çoxtezlikli t kiledicil r olur. b k nin BKG –i i çi tezlikd n 10 d f l rl böyük olur. Ona gör açarın kontaktlarında, qısa qapanma nöqt si 5-6 km x tt uzunlu unda olan yerl r üçün mikrosaniy l rl keç n g rginlik r qsl ri ba verir. Bu zaman 50 Hs tezlikli g rginliyin sabit qaldı ı g bul edilir k.6.1.7. B rpa olunan g rginliyin t ktezlikli yrisi a a ıdakı lam tl ri il xarakteriz olunur: f
–b rpa olunan g rginlyin tezliyi; du bog /d -b rpa olunan g rginliyin artım sür ti; U bogm /U q =K a – amplituda msalı, b rpa olunan g rginliyin amplitud qiym tinin qayıdı g rginliyinin maksimal qiym tin olan nisb tidir. B rpa olunan g rginliyin artım sür ti v tezliyi bütün ölk l rin standartlarında öz ksini tapmı dır. Bu standartlar b k nin müxt lif nöqt l rind olan qısa qapanmaların açarlarla açılmasının müv ff qiyy tli keçm sin xidm t v köm k edirl r. k.6.1.7-d açardan 5-6 km yaxınlıqda olan QQ –nın açılmasının t ktezlikli konturdan alınan hesabat yril ri göst rilmi dir.
Hesabatlar a a ıdakı qaydada aparılmı dır:
2 / 2 /
(6.1.3) _________________Milli Kitabxana__________________ 204
qm a bog bog U K d du f 2 / (6.1.4) qm bog a bog U f K d du 2 (6.1.5) Burada U q - açarın kontaktında qövsün tamamil sönm sind n d rhal sonra yaranan s naye tezlikli g rginlikdir, qayıdı g rginliyi adlanır; f bog –b rpa olunan g rginliyin tezliyidir; K a - g rginliyin amplitudasının artım msalıdır; du boq /d - b rpa olunan g rginliyin artım sür tidir. b k nin aktiv yükü konturda sönm ni artırdı ından, g rginliyn artım msalına xeyli t sir edir. B rpa olunan g rginliyin amplitudasını v dikliyini azaldaraq onu dempferl dirir. N tic d açılan konturda g rginlik qövsün sönm sind n d rhal sonra b rpa olunmur k.6.1.7. Keç n müdd tind n sonra is aralı ın elektrik möhk mliyi kifay t q d r artır. Sad ardıcıl birl mi
olar:
1 / cos 1 2
U u qayid bog (6.1.6) burada u
–i çi g rginliyin t siredici qiym ti,
– konturun sönm dekrementi, = bog f LC 2 1 - konturun bucaq tezliyidir. Kompensasiya edilmi neytrallı v i çi U g rginlik rejimind i l y n, torpaqla laq si olmayan üçfazlı qısa qapanmaların açılması zamanı, açılan birinci fazada (K a =2) b rpa olunan keçid g rginliyinin artım sür ti a a ıdakı kimi hesablanır: U f U f d du bog bog bog 9 , 4 3 2 5 , 1 2 2 (6.1.7) Açılan kontur tutum xarakterli müqavim t malik olduqda b rpa olunan g rginlik 4· c periodu il d yi n r qsi kild olur. Bu qövs aralı ında elektrik möhk mliyinin b rpa olunmasına müsb t t sir edir. Çünki tutum n q d r böyük olarsa qövsün sönm si bir o q d r etibarlı, açarın i i is asan olar. Bel likl qısa qapanma c r yanlarının müv ff qiyy tl açılması v açarda qövsün sönm si iki prosesin qar ılıqlı yarı ı raitind keçir: - qövs aralı ında elektrik möhk mliyinin b rpa olunması v açarın kontaktları arasında keçid g rginliyinin b rpa olunması. Açılma prosesind QQ nöqt sinin açardan olan m saf si d xüsusi rol oynayır. Açardan olan m saf 5-6 km olduqda açılan dövr hiss sinin tutumu
_________________Milli Kitabxana__________________ 205
çox kiçik olur v b k hiss sinin b rpa olunan g rginliyinin m xsusi r qs tezliyi xeyli artır. Bu halda açma zamanı, açarın i rejimi çox a ır keçir. Bu b rpa olunan g rginliyin sür tinin v amplitudasının artması il izah edilir. Bu raitl rd açaçrın i inin yüngüll dirilm si usullarından biri untlayıcı müqavim tl rin t tbiqidir. untlayıcı müqavim tl rin t sirin ir lid baxılacaqdır. Onlar açarların açma qabiliyy tini artırır v b rpa olunan g rginliyin sür tini azaldır.
Elektrik dövr l rind qısa qapanmanın (QQ) açılması v ya qapanmasını t min edan xüsusi açarlar seçilm lidir. Layih üçün texniki rt veril n h r bir dövr d bu i f rdi aparılır. QQ rejiml rind dövr ni açma-qapaması açarların kommutasiya qabiliyy ti adlanır. Ona gör ilk önc açarlarda nominal açma c r yanları I
v nominal qapanma c r yanları I nomqap t yin edilir. Nominal açma c r yanı. Açma prosesinin ç tinliyi sas n açılan c r yanın periodik t kiledicisinin qiym tind n asılıdır. Ona gör nominal açma c r yanı kimi simmetrik c r yanın periodik t kiledicisinin n böyük qiym ti v ya qövssöndürücü kontaktların momentind ki asimmetrik c r yanın periodik t kiledicisinin n böyük qiym ti q bul edilir. Açar asimmetriyası ) 2
p a I i qiym tind n ) 2
noma nom a nom I i qiym tin
q d r olan c r yanları etibarlı kild açmalıdır. Bu zaman b k d n böyük i çi g rginlik, b rpa olunan g rginliyin nominal parametrl ri, açma v qapanma m liyyatlarının normalla dırılmı tsikkl ri ola bil r. QQ c r yanının periodik t kiledicisinin momentin uy un olan azalma yrisin gör t siredici qiym ti k. 6.1.8-d göst rilmi dir. Qövs söndürücü kontaktların açılma momenti, açarın xüsusi açma t
müdd ti v rele mühafiz sinin minimal t sir müdd tinin (0,01 san) c mind n t kil olunur:
01 , 0 (6.1.8) Açarların xüsusi açma müdd ti zavod t r find n göst rilir. Xüsusi açma müdd ti açara komanda verildiyi andan qövs söndürücü kontaktların açılmasına q d r keç n müdd tdir.
_________________Milli Kitabxana__________________ 206
2 k 6.1.8 Açılan QQ c r yanının osilloqramı AA 1 v BB 1 – yril rin yicil ri, EE 1 – qövssöndürücü kontaktlarının açılma momentidir. Nominal asimmetriya faizl ifad edilir: ) 2
100 noma nom a nom I i (6.1.9) Açarlara aid DÜIST 687-78- sas n nominal asimmetriya - nom , müdd tinin funksiyası kimi verilir k.6.1.9. k.6.1.9, ) ( nom yrid n göründüyü kimi, ) (
funksiyası, A T / d r c si il eksponensial azalan yri klind dir. k 6.1.9 - hesabat müdd tind açılan c r yanın nominal assimetriya asılılı ı. _________________Milli Kitabxana__________________ 207
b k nin bir çox nöqt l rind olan orta müdd t kimi - san T 045
, 0 qiym ti q bul edilir. > msan 70 müdd tind n sonra ) (
=0 olur. Açılan nominal c r yana gör açarların seçilm si a a ıdakı rti öd m lidir: a nom a p noma i I I I (6.1.10) Burada 100
/ 2
noma nom a I i açılan c r yanın aperiodik t kiledicisinin nominal qiym tidir. Verilmi b rab rsizlikl rin sol t r find açarların nominal parametrl ri, sa t r find is hesablanacaq qiym tl r yazılmı dır. Ikinci
rt öd m dikd , c r yanın aperiodik t kiledicisi nominal qiym tind n böyük olur. Bu halda tam açılma c r yanının a a ıdakı rti qiym ti istifad edilir: 100 / 1 100 / 1 ) 100
/ 1 ( 2 ) 100 / 1 ( 2 nom p noma nom noma I I buradan I I kimi hesablanır. Sonuncu ifad d n görünür ki, açarlar QQ c r yanının aperiodik t kiledicisinin nominal c r yanından böyük qiym tl rind aça bil rl r. Bu halda, nominal açma c r yanı I a hesabat I c r yandan 100
/ 1 100 / 1
nisb ti q d r böyük olur. Nominal qapama (qo ma) c r yanı. Açarın QQ-da nominal qo ma c r yanı, etibarlı kild qapanmasını t min edir. Zavodda n böyük t siredici bu c r yanın qiym ti nominal açma c r yana b rab r götürülür: noma nomqap I I Eyni zamanda n böyük ani c r yan a a ıdakı kimi yazılır: noma nomqap I i 55 , 2 Buradan göründüyü kimi nominal açma c r yanına gör seçilmi açarlar nominal qapanma c r yanına gör d etibarlı kild kommutasiya edirl r. Bu s b bd n lav yoxlamaya ehtiyac yoxdur.
_________________Milli Kitabxana__________________ 208
Açılıb qo ulmanın normalla dırılmı m liyyat tsikll ri. Avtomatik t krar qo ulmalar (ATQ) üçün n z rd tutulmu açarlarda a a ıdakı normalla dırılmı tsikll r verilmi dir:
180
0 ) 2 ; 180
0 0 ) 1 Burada 0-QQ açılma m liyyatı; Q0 qq-ya qo ulma v d rhal yenid n açılma; t
normalla dırılmı c r yansız gözl m müdd tidir. C r yansız müdd t 0,3-1,3 san arasında d yi ir.
Elektrik aparatlarının elektirk dinamiki dayanıqlıq rtl ri a a ıdakı kimi ifad edilir:
x dinnom po dinnom i I I I (6.1.11) Elektrik dinamiki dayanıqlı ın nominal c r yanları a a ıdakı rtl rl
yazılır: noma dinnom noma dinnom I I I I 55 , 2 (6.1.12) Buradan görünür ki nominal açma c r yanına gör seçilmi açar kifay t q d r elektrik dinamiki dayanıqlı a malik olur. Açarların istilik dayanıqlı ı a a ıdakı kimi ifad edilir: istnom istnom t I 2 Burada istnom I - açarın nominal açma noma I c r yanına b rab r istilik dayanıqlı ının nominal c r yanı,
- istilik dayanıqlı ının nominal müdd ti (3-4 san), B - 0 – t
intervalında hesablanan Coul inteqralıdır. B rpa olunan g rginliyin sür ti (BGS) dövr nin açılma prosesin t sir göst rir. Tutum olmadıqda, açarın kontaktında g rginliyin d yi m si eksponensial asılılı a malik olaraq a a ıdakı kimi t yin edilir:
exp
2 (6.1.13) _________________Milli Kitabxana__________________ 209
Sonuncu ifad d t=0 rrtind , BGS c Z I S 2 olur. Göründüyü kimi, BGS açılan c r yana v x ttl rin c m dal a müqavim tl rin müt nasibdir. 7. TAC HADIS L RI V ONLARIN T SIRL RI YG elektrik tac hadis l ri öz h miyy ti v t sir mexanizml rin gör h m faydalı, h m d z r rli olurlar. Son zamanlar taclanan elektrodlar vasit si il , elektrik sah sinin t nziml nm si, materialların s thinin aktivl dirilm si, dielektrikl rin yükl ndirilm si, yükl nmi hiss cikl rin ayrılması v ya separasiya kimi faydalı elektron-ion texnologiyası usulları t tbiq edilir. Bu usulların t tbiqind , taclanan elektrodların texnologiyaya uy un olaraq seçilm si, onların qütbülüyünün, forma v ölçül rinin hesablanması il taclanan elektrik sah sini idar etm k mümkündür. M s l n, yuxarıda göst rildiyi kimi, iti uclu müsb t yükl nmi elektrodlarda taclanma prosesi daha böyük g rginlikl rd oldu undan, aktivl dirm effektivliyi m nfi elektrodlara nisb t n daha yüks k olur. Ona gör , neft m rsulları v yanaca ın, «Elektrikli t mizl yici qur u» (ELTQ), qur ularında su buxarları v duzlu birl m l rd n t mizl nm si zamanı onların t rkibind olan hiss cikl ri müsb t elektrodlarla yükl ndirirl r. Yükl nmi hiss cikl ri is asanlıqla t rkibd n ayırmaq v ya çökdürm k olur. Dig r t r fd n çox yüks k g rginlikl rd ba ver n v idar olunmayan tac hadis l ri elektrik avadanlıqlarına, onların izolyasiyasına, texniki qur u v cihazlara z r rli t sirl r göst rir. M s l n, keçid izolyatorlarının daxilind elektrik sah g rginliyinin t nziml nm si kifay t q d r olmadıqda kondensator köyn kl rinin uclarında aksial g rginlik hesabına yaranan taclanma çox z r rli olur. Ekoloji, radio mane l r, s s, radiasiya v s. kimi n ziyanlı taclanma yüks k v ultra yüks k g rginlikli (500-1150 kV) elektrik ötürücü hava x ttl rinin m ftill rind meydana çıxan taclanmalardır. 7.1.1. Tac bo almaları v onların xarakteristikaları Yüks k g rginlikli elektrik verili x ttl ri, nominal g rginlik v c r yanlarına gör seçilmi , ümumi diamertl ri d= 12÷50 mm olan, polad öz kli, burulmu çox telli Al m ftill rl ç kilir. G rginlik sinfi v montaj rtl rind n asılı olaraq seçil n dayaqlarda, m ftill rin asılma hündürlüyü
Yüklə 4,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|