H s nov q.. YÜKs k g rginlikl r V elektrik izolyasiya texnikasi

. Izolyator sütununun real aktiv hündürlüyü  

H

a

=l

byolu

-0,5h

ar

·(n-1) kimi hesablanır

         (7.3.15), 

burada  n

i

 -sütünda izolyatorların sayı, h

ar

–armaturların hündürlüyü, l

b yolu

–

bo alma yolunun uzunlu u, sm-l .

Izolyatorların hündürlüyü 200 sm-d n böyük oldu u hallarda, 

hesabatlarda ekranların da oldu unu n z r  almaq lazımdır. Istifad  edil n

toroidal ekranların ölçül rini (7.1.13÷7.1.16) ifad l rind n t yin edirl r.

Ümumiyy tl  bu metodika i l n n, paylayıcı qur uların dig r

aparatlarının da izolyasiyası el  hazırlanır ki, onlar beyn lxalq standartlar v

DÜIST 1516.1-76, DÜIST 1516.2-76, DÜIST 9920-76-ya uy un sınaq

g rginlikl rin  davam g tirsin. 

7.3.4. Çoxelementli  izolyator sütunlarında g rginliyin paylanması v

t nziml nm si 

220 kV dan böyük dayaq v  keçid izolyatorları sütun  kilind  olurlar. 

Sütunda bir neç  izolyatorun kombinasiyasından istifad  edilir  k. 7.3.10. 

G rginlik t tbiq edildikd   h r bir izolyator sütundakı yerin  gör  ayrıca bir 

tutum elementi kimi yükl nir. G rginliyin paylanma funksiyası üçün ixtiyari k

izolyatorunda a a ıdakı ifad ni yazmaq olar:

k

k

k

e

A

e

A

U

2

1

             (7.3.15) 

burada  

n

sh

e

e

A

n

2

1

1

;                

           (7.3.16)

n

sh

e

e

A

n

2

1

2

 .

           (7.3.17)

_________________Milli Kitabxana__________________ 

255 

k.7.3.10. Dayaq sütunlarını t kil ed n izolyatorlar a)DXT-dayaq, xarici, 

taxma tip; b)DXÇ-dayaq, xarici, çubuq tip izolyatorlar

  

Burada 

U

k

- izolyator elementl rind , t tbiq edil n g rginliyin payları

kimi qiym tl r alır. , ,  parametrl ri a a ıdakı b rab rlikl rd n tapılır:

.

2

1

,

,

2

1

arch

C

C

C

C

             (7.3.18)

g r + «1 olarsa, onda 

               kimi hesablanır:

           (7.3.19)

Burada  C-izolyator sütunun h nd si tutumu, C

1

–izolyatorların öz aralarında

birl m  armaturlarının yer  n z r n, C

2

- armaturların inl r  gör  yaratdıqları

tutumlardır.

Sütun izolyatorlarının bo alma g rginliyi, adat n g rginliyin t tbiq

edildiyi üst izolyatora dü n g rginlikl  t yin edilir. Sütunun de ilm si sürü n

bo alma g rginliyind n ba layır [19]. Sütunda izolyatorların sayı çox olduqda 

k=n v

e

- n

«  götürül  bil r v

(7.3.15), (7.3.16) t nlikl rini daha sad

kild  yazmaq olar:

n

n

e

A

U

1

             (7.3.20) 

n

sh

e

A

2

1

1

          (7.3.21)  

n–in böyük qiym tl ri üçün, e

n

2 sh  n oldu undan, (7.3.20) t nliyini d

hesabat üçün  lveri li

kil  g tirm k olar:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

256 

e

n

sh

e

e

e

A

U

n

n

n

1

2

1

1

         (7.3.22)

 

Taxma dayaq izolyatorları üçün  =0,2 v

=0,02; çubuq  killi dayaq 

izolyatorlarından üçayaqlı sütunlar üçün  =0,60,

=0,05 götürlür. T tbiq

edil n toroidal mühafiz  ekranları izolyator sütunununda g rginliyin

paylanmasını b rab rl dirir v

,

msallarını azaldır. T dqiqatlar göst rir ki, 

msallar üçün - 

H

h

f

H

h

H

D

f

1

,

,

 funksional asılılqları yer alır, D-

ekranın diametri, H-sütunun hündürlüyü, h-ekran müst visi il  izolyator 

sütunun üst hiss si arasındakı m saf dir

k.7.3.11. 

k.7.3.11.  /

0

 parametrinin D/H v  h/H nisb tl rind n asılılqları.  ekranlı,

0

-ekran olmadıqda tutumların nisb tidir. 

35 kV-lu 7  d d, xarici tip taxma dayaq (TDX-35, Rus ON -35)

izolyatorundan ibar t izolyator sütununda g rginlik hesabatına baxaq. Izolyator 

sütunu diametri 0,8 m olan toroidl  ekranla dırılmı dır.

g r ekran olmasa idi  

yuxarıda olan 7-ci izolyatora dü n g rginlik:-

e

U

1

7

 olar. 

Taxma dayaq izolyatorları üçün yuxarıda

,

–nın t klif edil n qiym tl rini 

n z r  aldıqda

469

,

0

02

,

0

2

,

0

olar. Ona gör ,

U

7

=0,2(1-e

-

0,469

)/0,22=0,341. Bu izolyatorun quru bo alma sınaq g rginliyi (DÜIST 1516-

2) 155 kV oldu undan, yerin  gör  sütun g rginliyi üçün U

qb

155/0,341=455

kV alınır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 

257 

k.7.3.12.    parametrinin h/H nisb tind n asılılıq yrisi 

Ekran oldu u halda D/H=0,8/2,8=0,286 v  h/H=0,4/2,8=0,143 

nisb tl ri hesablanır. 

k.7.3.11 v

k.7.3.12 –  yril rind n

/

0

=0,35 v

=0,0085 parametrl ri tapılır. Onda  =0,35·0,2=0,07 v

0785

,

0

0085

,

0

07

,

0

=0,278. Hesablanmı  ifad l r

sas n 7-ci izolyatorun payına dü n g rginlik hesabalanır:

224

,

0

1

0785

,

0

07

,

0

1

278

,

0

7

e

e

U

. Quru bo alma sınaq

g rginliyi t tbiq edildikd  

h min izolyatora dü n g rginlik is

690

224

,

0

155

7

qb

U

 kv olacaqdır. Toroid müst visind n izolyator sütunun alt 

nöqt sin  q d r olan m saf  2,8-0,4=2,4 m dir. Bu m saf d  havanın bo alma 

g rginliyi 670<690 kV oldu undan ekran do ru hesablanmı dır.

8. TORPAQLAMA SISTEML RI

8.1. Torpaqlanma.  h miyy ti  v  tikinti qaydaları

Torpaqlanma elektrik  b k l ri, stansiya v  yarımstansiyaların çox 

sad   v   b sit, lakin vacib bir elementidir.  h miyy tin  gör  torpaqlama üç 

yer  bölünür:- i çi torpaqlama, t hlük sizlik mühafiz si torpaqlaması, ildırım

mühafiz si torpaqlaması. Konstruksiyasına gör  onların sas i çi elementl ri 

torpa a vurulmu  metal borular v  ya bütöv en k siyi olan yuvarlaq v  ya 

dördkünc materialdır. Onlara torpaqlanma elektrodları deyilir. Torpaqlayıcı

qur ular yerl  bilavasit

laq si olan keçiricid n v  ya biri-biri il  qrup 

klind  birl dirilmi   d rinlikd  kontaktı olan keçiricil r sistemind n

(torpaqlanma konturundan) ibar tdir

kil 8.1.1. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

258 

I çi torpaqlanma vasit si il   i ıqlanma v   m i t elektrik i l dicil ri

üçün 220 V faz g rginlikli elektrik almaq mümkün olur. 

k. 8.1.1.  aquli v  üfiqi torpaqlayıcı elektrodlar sistemi 

Torpaqlanma elektrodları torpa ın xüsusi müqavim tind n, qruntun 

xarakterind n v  mexanikasından asılı olaraq müxt lif ölçül rd  seçilir. Üfiqi 

torpaqlayıcılar kimi eni 40 mm qalınlı ı 4 mm-d n az olmayan polad zolaqlar 

istifad  edilir. Normal b rkliyi olan qruntlarda polad borular:- diametri D-76 

v  D-100 mm diametrind , L-2500 v  L-3000 mm uzunluqlarında divarının

qalınlı ı 6 mm d n az olmayan ölçül rd  seçilir (xaricd  bu m qs dl

qalvaniz  edilmi  polad borular v  birl dirici zolaqlar  istifad  edilir). 

 Torpaqlanma sistem olaraq bir konturda v  ya bir neç  konturda in a

edilir. M s l n, yarımstansiyalarda i çi torpaqlama il  ildırım mühafiz

torpaqlaması ayrı-ayrı konturlar  kilind  tikilir. Son zamanlar t hlük sizlik- 

mühafiz  torpaqlanmaları üçün, diametri d-20 mm, uzunlu u 1 v  ya 1,5 mt 

olan mis çubuqlar istifad  edilir. Torpaqlayıcı sisteml r

torpaqlama

müqavim ti-R

t

 il  xarakteriz  olunur. Bu müqavim t, torpaqlayıcı elektrodların

yerl  kontakt s thind n torpa a ötürül n c r yana göst ril n müqavim tdir.

Torpaqlanma sisteminin hesabatları t k elektrodun müqavim tinin

tapılmasından ba layır. T k vertikal çubuq  killi torpaqlanma elektrodunun 

müqavim ti a a ıdakı kimi t yin edilir:

t

d

t

n

R

t

4

2

4

2

(8.1.1)

D mir-beton özüll rin t kil etdiyi torpaqlanma müqavim ti:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

259 

b

t

n

t

R

t

4

2

7

,

1

(8.1.2)

Horizontal torpaqlanma zola ının müqavim ti:

bt

n

R

t

5

,

1

(8.1.3)

Xüsusi müqavim t -  torpa ın cinsind n v  ilin mövsümünd n asılı

olaraq d yi ir. Lakin torpa ın 2.5 mt d rinliyind  müqavim tin qiym ti sabit 

oldu unudan, torpaqlayıcının ümumi müqavim ti d  d yi mir. Lakin mövsüm 

msalı ölçül n müqavim tin hesabat qiym tini a a ıdakı kimi d yi dirir:

=K·

ölç

burada  K- mövsüm  msalı,

ölç-

qruntun ölçül n  xüsusi müqavim tidir.  g r

ölçm l r normal n mlik  raitind  aparılarsa, K=1.4 ; yüks k n mlik  raitind

aparılarsa, K=2.6 olaraq q bul edilir. 

Bir sıra qruntlarda torpa ın xüsusi müqavim tl ri a a ıdakı qiym tl rd  olur: 

Qayalıq yerl r -  1000 Om·m; Qum – 500 Om·m; Gil – 60 Om·m; Qara 

torpaq - 50 Om·m; Çay suyu- 10-30 Om·m; D niz suyu – 1-10 Om·m. 

Böyük impuls c r yanları –ildırım impulsları- t sir etdikd ,

torpaqlayıcı elektrodlardan keç n c r yanın sıxlı ı çox böyük olur.  Ona gör

elektrodların s ihin  yaxın torpaq sah sind  yüks k elektrik sah   g rginliyi-  

E=J  meydana çıxır. Elektrodların trafında qı ılcımlı zona yaranır. Torpa ın

elektrik de ilm si onun ölçül rnin böyüm si kimi effekt yaradır v  torpaqlama 

müqavim ti azalır.

8.1.1. Torpaqlayıcıların impuls rejiml rd  hesabatları

 Impuls rejimind  c r yanın sür tli artımı onun c bh sind  torpaqlayıcı

elektrodun induktiv müqavim tinin yaranmasına s b b olur. Induktiv 

müqavim t öz növb sind  torpaqlayıcı elektroddan  trafa ötürül n c r yanın

qiym tini m hdudla dırır.

Impuls rejimind  torpa ın d rinliyind  qı ılcımlı bo almalar hesabına

aktiv müqavim tin azalması v

ksin , torpaqlayıcıının induktiv müqavim ti

hesabına, onun artması ikili effekt yaradır. H r iki s b bd n meydana çıxan

impuls müqavi mtinin -R

i

d yi m si, torpaqlayıcının 50 Hs tezlikd  malik 

oldu u (8.1.1), (8.1.2) v  (8.1.3) ifad l ri il  hesablanan normal - R

müqavim td n f rqli v  nisb t n kiçik olur. 

Impuls torpaqlama müqavim tinin stasionar torpaqlanma 

müqavim tin  olan nisb ti impuls  msalı adlanır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

260 

imp=

R

imp

/R.

(8.1.4) 

Tutaq ki, d rinliyi t=0 olan  aquli elektroddan torpa a axan c r yan I-

dir. Torpaqlayıcı elektrodlardan ildırım impuls c r yanı I

ild

 keçdikd , onlarda 

yaranan yüks k c r yan sıxlı ı - J=I

ild

/(2 r·l), elektrodların s thind  böyük 

elektrik sah   g rginliyin  (ESG) s b b olur:- E=J· . Bu ESG-yi is ,

torpaqlayıcının yaxınlı ında  qruntun de ilm sin  s b b olur. 

Elektrodlar  trafında qı ılcımlar yaranır. N tic d  onların effektiv 

ölçül ri artmı , torpaqlanma müqavim ti is  azalmı  olur. Lakin ildırım

impulsunun c bh  hiss sind   c r yanın k skin artması, torpaqlayıcıda

paylanmı  xarakterli induktivliyin yaranmasına s b b oldu undan onların

s thind n trafa ötürül n c r yan azalır, ba qa sözl  müqavim t artır.

Torpaqlayıcı elektrodun torpaqla kontakt ed n s thi yaxınlı ında r

qz

radiuslu  qı ılcımlı bo adma zonası yaranır. H min  trafdakı elektrik sah

g rginliyi,  k.8.1.2- d  göst rildiyi kimi t yin edilir :

qz

des

r

I

J

E

2

(8.1.5)

k.8.1.2.  aquli elektrodun  trafında, torpa ın d rinliyind  yaranan 

qı ılcımlı zona 

(8.1.5) - d n qövs zonasının radiusu üçün yazılır:

des

qz

E

I

r

2

(8.1.6)

trafında qı ılcım zonası yaranan torpaqlama çubu u, radiusu 

geni l nmi  elektrod kimi hesablandı ından a a ıdakı impuls müqavim tin

malik olurlar:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

261 

I

E

n

r

n

R

des

qz

i

2

4

2

2

2

(8.1.7) 

.

2

/

4

2

r

n

I

E

n

des

i

            (8.1.8)

Torpa ın xüsusi müqavim ti v  ildırım c r yanı n   q d r çox olarsa, 

torpaqlayıcıların impuls müqavim ti bir o q d r az olur  k.8.1.3. 

k.8.1.3. Impuls müqavim tinin J  hasilind n aslılı ı

g r torpaqlayıcı, n d d boru v  ya torpaqlayıcı zolaqlardan 

ibar t olarsa, onların impuls müqavim tl ri a a ıdakı kimi ifad  edilir: 

n

R

R

i

i

i

/

(8.1.9)

burada 

i

 -torpaqlayıcının impuls istifad

msalıdır. Bu  msal qı ılcım

bo almasında elektrodların ekranla dırma effekti hesabına, ildırım c r yanının

torpa a ötürülm

tinin pisl m sini göst rir.   

Uzun müdd tli t crüb l r n tic sind  mü y n S sah sini hat  ed n

torpaqlayıcı konturun müqavim tinin empirik ifad si alınmı dır

k.8.1.1. 

Vertikal v  horizontal elektrodlarla tikilmi  torpaqlama konturunun tam 

müqavim ti a a ıdakı kimi hesablanır:

n

L

S

A

R

t

1

(8.1.10) 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

262 

burada -qruntun xüsusi müqavim ti, L – bütün horizontal elektrodların

c m uzunlu u, l-vertikal elektrodun birinin uzunlu u, n- onların sayıdır.

A msalı l/

S -d n asılı olaraq, müxt lif qiym tl r alır:

l/

S - . . .   0        0,05       0,1       0,2       0,5 

A .  .  .  .  0,44     0,40     0,37      0,33      0,26 

Torpaqlanma elektrodları il  sistemin v  avadanlıqların birl dirilim si

qalvanik lamaların, 40·4 mm - d n az olmayan, qayna ı il  aparılır. Bu zaman 

seçil n qaynaq elektrodları da qalvanizli olmalıdırlar. 

Bunlardan ba qa energetikada t bii torpaqlanma elementl ri d  istifad

edilir. Onlar yüks k g rginlik x tt dir kl rinin torpaqlanma konturları,

binaların d mir – beton özüll ri, estakada konstruksiyaları, d mir modul 

binaları v  s.

M i td   t hlük sizlik torpaqlaması kimi i l dil n mis elektrodların

t sisatlar v  elektrik cihazları il  birl dirilm si t k damarlı v  izolyasiyalı mis 

m ftill  yerin  yetirilir. Ildırım ötür n üçün olan torpaqlama sisteminin aktiv 

hiss  il  birl dirilm si üçün cüt v  çılpaq miss m ftil il  yerin  yetirilir.  Bir 

sıra hallarda ildırım ötür nl ri torpaqlama konturları il  birl diril n,  c r yan

keçir n eni l ri d  120-150 mm

2

 en k siyind  olan çılpaq mis m ftill  yerin

yetirilir. Deyil n torpaqlama sisteml ri süni torpaqlanmaya aiddir. 

kil 8.1.1-

d

S

razisind  qurulmu , 6  d d

aquli torpaqlayıcıdan ibar t olan bir 

torpaqlama konturu göst rilmi dir.

Göründüyü kimi torpaqlanma müqavim tinin hesabatlarında qruntun 

xüsusi müqavim tl ri, torpaqlayıcıların ölçül ri, yer s thind n olan d rinlik, v

s. kimi parametrl r n z r  alınır. 

Stansiya v  yarımstansiya torpaqlayıcı konturların toplam müqavim ti

10-15 Om arasında olmalıdır. EQQQ –yı gör  110 kV v  yüks k g rginlikli 

b k l rd  torpaqlama 0.5 Om-a q d r, 1000 V-a q d r 4 Om olur. Yerl

birl m   c r yanlarının qiym tind n asılı olaraq, neytralı izol  edil n

b k l rd  müqavim tin buraxıla bil n qiym tl ri a a ıdakı formula il

hesablanır:

R

bb

250/

burada   tutum c r yanı olub, a a ıdakı kimi hesablanır:- =U·(35l

k

+l

hx

)/350; l

k

v   l

hx

– uy un olaraq kabel v  hava x ttl rinin uzunluqları, U - x ttin

g rginliyidir, kV-la q bul edilm lidir. Bu halda R

bb

-nin maksimal qiym tini 10 

Om-dan çox götürm k olmaz. 

Tutum c r yanı kompensasiya edil n

b k l rd

I

c r yanı

kompensasiya edici qur uların c r yanından 1,25 d f  çox götürülür.  

_________________Milli Kitabxana__________________ 

263 

Torpaqlayıcı qur ular istismara verildikd  onlara aid texniki s n dl r,

t hvil-t slim sınaqlarının prtokolları sınaq normalarına uy un v ziyy td

istismarçı mü ssis y  verilir.   

Torpaqlayıcların müqavim ti MC-08 tipli sabit c r yan cihazı il

ölçülür. Ölçm l r biri –birind n 10 mt uzaqlıqda yer  çalınmı  zond v

köm kçi elektrodlar ( uplar) vasit si il  aparılır. Torpaqlanma müqavim ti

alınmı   g rginlik v   c r yanların nisb tind n tapılır. Hazırda bir sıra müasir 

elektron tipli müqavim t ölç n cihazlar da t tbiq edilir. 

Torpaqlama ölçü-n zar t sınaqları a a ıdakı h cmd  müxt lif usullarla 

aparılır: - torpaqlayıcı qur u elementl rinin yoxlanılması; bu m rh l d

baxılması mümükün olan elementl rin hamısına vizual baxı  keçirilir. 

Torpaqlayıclar v  torpaqlanan gur ular arasında dövr nin yoxlanamsı;

burada m ftill rin sıx kontaktla etibarlı birl m l ri, sıfırlama v  torpaqlama 

nöqt l rinin ba lantı yerl rinin v ziyy ti yoxlanılır. 1 kV-a q q dr olan 

elektrotexniki qur ularda de il n qoruyucuların olması  v  onların v ziyy ti

yoxlanılır. De il n qoruyucular g rginlik sinfin  uy un olmalıdırlar. Bir ba a

torpaqlanmı  1 kV-a q d r olan qur ularda faza-sıfır dövr sinin yoxlanamsı – 

yoxlama xüsusi cihazla, gövd y  vuran qısa qapanma c r yanının ölçülm si il

aparılır.

8.1.2. Torpaqlayıcıların elektrik sah sin  gör  hesabatı

Torpaqlayıclardan i çi v  ya q za c r yanı I

qq

 (qısa qapanma) keç rk n

g rginlik dü güsü yaranır. Qısa qapanma c r yanı üçün bu g rginlik

U

tor

=I

qq

·R

tor 

–a b rab r olur. Torpaqlayıcının aktiv i  prosesind  hesabatı,

borunun hündürlüyü üzr  c r yanın qeyri b rab r paylanması sasında aparılır.

Bu c r yan torpaqlayıcının trafında meydana çıxan elektrik sah si il

laq li

olur.  

Bircinsli torpaqda torpaqlayıcının elektrik sah si s lis paylanır

k.8.1.4 

a.  Torpa ın s thind  elektrik sah  intensivliyi v  onun yaratdı ı c r yan,

toxunan t kilediciy  malik olur. Çünki torpaq-hava s rh ddin  c r yan nüfuz 

etmir. Torpaq-hava mühiti s rh ddind  elektrik sah si t svir metodu il   t yin

edilir. Nüfuz edilm y n hiss d   c r yanın t svirinin i ar si torpaqlayıcıdan

keç n sas c r yanın istiqam tind  götürülür  k.8.1.4 b. Bu  rt E

n

=0 v E=E

t

odu unu göst rir. Burada E- ESG, E

n

 v E

t

uy un olaraq, normal v  tangensial 

elektrik sah  g rginlikl ridir. 

k.8.1.4 b)-d n göründüyü kimi, torpaqlayıcının elektrik sah

g rginliyinin hesabatı onun iki qat uzunlu u üçün aparılır. Burada sad lik üçün 

torpaqlayıcı borunun xüsusi müqavim ti sabit 

t

 olan torpqada oldu u q bul

edilir.

_________________Milli Kitabxana__________________ 

264 

k. 8.1.4. Bir cinsli qruntda torpaqlayıcının elektrik sah sinin t sviri

a)torpaqlaüıcının elektrik sah si, b)torpaq-hava s rh ddind  elektrik  sah nin

t svir hesabat sxemi 

Borunun s thi boyu torpa a yayılan c r yan  d di inteqral usulu il

hesablanır. Tutaq ki radiusu r, uzunlu u l olan torpaqlayıcı boru verilmi dir. 

Hesabat sxemi,  torpa ın altı v  üstünd

2l ölçüsünd  götürülür. Elektrik 

sah sinin h m y, h m d x oxu üzr  simmetrik oldu unu q bul ed k

k.8.1.5.

k.8.1.5. Boru  killi torpaqlayıcının elektrik sah sinin hesabat sxemi 

Metalın keçiriciliyi torpa ın keçiriciliynd n 10

6

-10

7

  d f  böyük 

oldu undan torpaqlayıcı ekvipotensial s th kimi q bul edilir. Torpaqlayıcının

c r yanının onun simmetriya oxundan yer  axdı ını q bul etdikd  ixtiyari 

nöqt d ki s thi g rginlik üçün a a ıdakı ifad ni yazmaq olar: 

u

x

dy

i

y

y

2

4

           (8.1.11)

_________________Milli Kitabxana__________________ 

265 

burada  i

y

–torpaqlayıcının oxu boyu yayılan c r yanın sıxlı ı, x

y

-i

y

c r yanı

keç n s thd n dy uzunluqlu element  q d r olan m saf , x

x

 –h min nöqt d n

torpa ın A nöqt sin   q d r olan m saf , u –torpaqlayıcının ekvipotensial 

s thinin g rginliyidir. Torpa a yayılan i

y

c r yanı torpaqlayıcının s thi üzr  el

paylanmalıdır ki, torpaqlayıcının s thind  bütün nöqt l rd   g rginlik eyni 

olsun (8.1.11). 

(8.1.11) t nliyinin i

y

 –  gör  h lli, h r hansı kvadratur formula il  sonlu 

c m

kilind  aparılır:

i

n

i

i

x

f

A

dx

x

f

1

2

     (8.1.12)

burada A

i

 –kvadaratur formulalarda impuls  msalları, f(x

i

) -addım

nöqt l rind  inteqral altı funksiyanın qiym tl ridir. Hesabatlar üçün 

torpaqlayıcının s thind n sayda hesabat nöqt l ri seçilir. Onlara uy un olaraq, 

simmetriya oxunda inteqral addımı kimi -dy sayda b rab r aralıqlar götürülür. 

H min aralıqlardakı c r yanların sıxlı ı i

1

,i

2

,…,i

n

olacaqdır. Bundan sonra 

hesabat sxemin  gör , h r bir nöqt  üçün (8.1.11)  v  (8.1.12) t nlikl rinin 

d di sırası qurulur. N tic d n t rtibli n m chullu x tti t nlikl r sistemi alınır.

Bu c bri t nlikl r sistemini h ll etdikd , borunun s thi boyu yayılan i

1

,i

2

,…,i

n

c r yanalrı tapılır. Sonra inteqral hesablama aparmaqla torpaqlayıcının dig r

xarakteristikaları t yin edilir. R

t

-torpaqlayıcının s thind n yayılan c r yana

göst ril n müqavim t, potensialın tam c r yana nisb ti kimi t yin edilir:

n

k

k

k

y

tam

tor

i

A

U

dy

i

U

I

U

R

1

2

            (8.1.13)  

2l uzunluqlu torpaqlayıcının müqavim ti üçün R

tam

=2·R

tor

olur. 

Addım g rginliyinin hesablanması analoji olaraq x oxu üzr  yer 

s thind ki müxt lif nöqt l rd  aparılır. X oxu üzr  ixtiyari nöqt d ki potensial 

a a ıdakı kimi hesablanır: 

x

x

y

u

x

dy

i

2

4

(8.1.14)

burada x

x

-x

 oxu üz rind ki A nöqt si il , i

y

sıxlıqlı c r yanı olan dy elementi 

arasındakı m saf dir. Inteqralda addım nöqt l rinin sayı v  uy un c r yanların

i ar l ri 1÷13 arasında, uzunluqla radiusun nisb ti l/r=18 götürüldüyünd n,

N=36 olacaqdır. Elektrik sah si x oxuna n z r n simmetrik oldu undan, 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

266 

simmetrik nöqt l rd n yer  axan c r yanlar da b rab r olar:- i

1

=i

13

, i

2

=i

12

,

i

3

=i

11

,…, i

6

=i

8

.

Indi is , (8.1.5) t nliyinin t rtib edilm sind  trapesl r formulundan 

istifad  ed k. Bu halda A msalları: A

1

=A

n

=h/2 v   A

2

=A

3

=…=A

n-1

=h    kimi

t yin edilir. Burada h inteqrallama addımı, n –inteqrallama diskret nöqt l rinin 

sayıdır. Bizim halda, h=3r; n=13; bölün n parçalar is  12 götürülmü dür.

T nlikl ri t rtib etdikd  torpaqlayıcının s thind  olan nöqt l rl  onun oxunda 

yerl

n nöqt l r arasındakı x

ik

v   h min nöqt l rl A nöqt si arasındakı x

Ak

m saf l ri t yin edilir. Qalan 6 nöqt  üçün d  analoji olaraq c bri t nlikl r

qurulur. Indeksl rd  göst ril n i –torpaqlayıcının s thind ki nöqt nin nömr si, 

k

is  ox üz rind  olan nöqt nin nömr sidir.   4 /

msalını (8.1.5) t nliyinin

sa   t r fin  keçir r k 1 nöqt si üçün (8.1.12) v  (8.1.14) t nlikl rin

sas n

a a ıdakı ifad ni yazmaq olar:

5

.

1

.

8

.

1666

,

0

342

,

0

374

,

0

4423

,

0

593

,

0

0396

,

1

5417

,

1

4

36

3

33

3

30

3

27

3

24

3

21

3

18

3

15

3

04

,

12

3

05

,

9

3

08

,

6

3

16

,

3

3

5

,

1

7

6

5

4

3

2

1

1

2

3

4

5

6

7

6

5

4

3

2

1

i

i

i

i

i

i

i

u

r

r

i

r

r

i

r

r

i

r

r

i

r

r

i

r

r

i

r

r

i

r

r

i

r

i

r

r

i

r

r

i

r

r

i

r

r

i

Göründüyü kimi, s thin h r bir nöqt si üçün 13 m saf

hesablanmalıdır. Qurulan  d di matrisanın ba  diaqonalının trafında h r iki 

t r fd  simmetrik r q ml r olması, onun düzgün hesablandı ını göst rir.  x

ik

m saf l ri hesablandıqdan sonra, uy un A

i

msallarını x

ik

–lara böl r k ox ar

indeksli  c r yan h ddl rini toplayırlar. Bu yolla alınmı  7 t rtibli c bri

t nlikl r sistemind n, 7 nöqt d n torpa a yayılan c r yanlar hesablanır.

C r yanların müxt lif nöqt l rd   x tti sıxlı ını hesabladıqan sonra, 

torpaqlayıcıdan yer  axan tam c r yan hesablanır:

7

1

2

2

k

k

k

y

tam

i

A

dy

i

I

(8.1.16)

Sonra (8.1.7) t nliyind n torpaqlayıcının müqavim ti hesablanır.

Torpaqlayıcının bu usulla hesablanmı  qiym ti  (8.1.1) ifad sin

sas n

hesabalnmı  müqavim tin qiym tind n kiçik alınır. Bunun s b bi

torpaqlayıcının aktiv oldu u halda müqavim tinin azalmasıdır. Lakin burada 

impuls rejimi üçün olan müqavim t hesabatları n z r  alınmamı dır.