H s nov q.. YÜKs k g rginlikl r V elektrik izolyasiya texnikasi

 olur

(9.2.10) 

/2 olduqda, (m nb in tezliyi  =314 san

-1

 v l 1500 km olarsa) Z

gir

tutum xarakterli olur. 

Uzunlu u nisb t n az, nominal g rginliyi 110 kV v  220 kV olan 

EVX-d , (9.2.10) formulasını sad l dir r k, triqonometrik funksiyaları

arqumentl rl

v z ed r k, a a ıdakı çevirm l ri aparırlar:  

_________________Milli Kitabxana__________________ 

276 

C

j

LC

C

L

j

jz

Z

d

gir

1

1

/

             (9.2.11)

(9.2.11) ifad sind n görünür ki, bel   x ttl r yı cam parametrli tutum 

müqavim ti il

v z edilir. 200-300 km uzunlu unda olan x ttl r üçün, cos 

1-( )

2

/2, sin

 –  b rab r oldu unu q bul ets k, 

C

L

j

jz

Z

d

girr

1

2

2

/

1

2

olar.

       (9.2.12) 

Sonuncu ifad ni analiz etdikd  onun, L  v

C-d n ibar t T  killi yı cam 

parametrli  v z sxemin  uy un oldu u görünür. X ttin uzunlu u artdıqca bel

v zl m l rd   x talar artır v  uzun x ttin paylanmı  parametrli t nlikl ri 

istifad  edilir.Sonuncu ifad ni analiz etdikd  onun, L v C-d n ibar t T  killi

yı cam parametrli  v z sxemin  uy un oldu u görünür. X ttin uzunlu u

artdıqca bel

v zl m l rd   x talar artır v  uzun x ttin paylanmı  parametrli 

t nlikl ri istifad  edilir. 

k.9.2.1. Sonu açıq olan x ttin sinusoidal ehq m nb in  qo ulma sxemi v

rezonans  yril ri, x

m

 -m nb in induktiv müqavim ti, 1-x

m

=0; 2-x

m

=0

v

5z

d

m nb in v  x ttin keyfiyy t msalı- Q=12.5; 3- x

m

 =0 v  x ttd  taclanma 

oldu u halda, x ttin sonundakı g rginliyin m saf d n asılı olaraq  d yi m

yril ri

k.9.2.1 d U(0) v U( )-in, x

m

=0.5z

d

olduqda -d n asılılıq yril ri -2 

verilmi dir. Rezonanas nöqt sind   m nb in v   x ttin keyfiyy ti Q  n z r

alınmaqla, g rginlikl rin qiym ti hesablanmı dır. Bu halda rezonanas nöqt si

x

m

=0 halına nisb t n, x tt uzunlu unun a a ı qiym tl rin  t r f sürü mü  olur. 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

277 

Bu m nb in v   x ttin induktivlikl rinin toplanması v   x ttin ekvivalent 

uzunlu unun artması il  izah edilir, çünki m nb in  induktivliyi ekvivalent x tt

kimi t sir edir. Analoji hesabatlar elektrik stansiyalarında, uzunlu u sabit olan 

x ttl rin  vv lind  qo ulan generatorların d yi n induktiv müqavim tl ri  rti 

il  aparılmalıdr.

9.2.3. Tutum effekti. Taclanma hadis l rinin t siri  

Yüks k g rginlikli, yüksüz i l y n uzun x ttl rin t nlikl ri v  yuxarıda

( k.9.2.1) qurulmu

yril rd n görünür ki, daxili müqavim ti x

m

 olan 

m nb y  qo ulduqda, x ttin tutum c r yanının m nb in induktivliyind n

keçm si il  x ttin vv lind ki g rginlik artır:- [U(0)>E], x tt induktivliyind n

keçdikd  is  x ttin sonundakı g rginlik yen  artır:- [U( )>U(0)]. 

g r m nb in daxili müqavim ti- x

m

 n z r  alınarsa, x ttin vv lind

g rginliyin qiym ti- U(0) a a ıdakı kimi hesablanar:

m

gir

gir

gir

m

gir

x

X

X

E

jX

jx

jX

E

U 0

,

(9.2.13)

X ttin sonunda g rginliyin qiym ti

U( )=KU(0)  

olar.      

     

(9.2.14) 

 Bu  hadis  tutum effekti adlanır, çox uzun v  ifrat yüks k g rginlikli 

(500-1150 kV) x ttl rd  mü ahid  edilir. Rezonans tutum effektinin xüsusi 

halı kimi, x ttin tutum xarakterli müqavim tinin m nb in induktiv 

müqavim tin   b rab r oldu u

raitd  - X

gir

=x

m

 meydana çıxır. X ttl rin 

uzununa induktiv v  enin  tutum parametrl rinin çoxlu sayda potensial s rb st 

r qsl nm  tezlikl ri vardır. M lumdur ki, uzun x ttin I s rb st r qsl nm

tezliyi m nb in tezliyin  b rab r olur. 

X ttin g rginliyi artaraq, taclanma g rginliyin   ( 24,5- 30,3 kV/sm) 

çatdıqda, m ftill rd  tac prosesi meydana çıxır. X ttd  taclanma yarandıqda,

onun v z sxemin

lav G

t

- aktiv keçiriciliyi v

C

t

 tutumu daxil edilir. Bu 

k miyy trl r, x ttin verilmi  nöqt sind U (x) - dan asılı olub, sxem  paralel 

dövr  kimi qo ulur. Taclanmada aktiv itkil r artdı ından rezonans  yril rinin 

sivriliyi azalır v  taclanma olmadı ı haldakından yastı alınır. Maksimal 

qiym ti (3-3.5) E -y  çatır v

lav  tutum hesabına h min maksimal nöqt

yen  uzunlu un kiçik qiym tl rin  t r f sürü ür.

Taclanmanın yaratdı ı

lav  parametrl r -G

t

,

C

t

  v  taclanma 

g rginliyi U

t

il U g rginlikl ri a a ıdakı müt nasiblikd n t yin edilir:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

278 

1

1

t

t

t

t

U

U

C

C

U

U

C

G

(9.2.15)

burada    v

ax l ndirilmi  faz m ftill rind n asılı olan v  onların sayı

artdıqca azalan  msallardır:-  =0.7÷0.35, =0.22÷0.11. 

Nisb t n kiçik uzunduqlu  (300-600 km) x ttl rd ,

U(x) az 

d yi diyind n, x tt boyu  S

t

  v

G

t

parametrl rini bütün nöqt l rd  sabit 

götürm k olar. Bel  taclanan x ttl ri sabit tutum v  aktiv keçiriciliyi olan 

paylanmı  parametrli sxem kimi hesablamaq olar. Bu halda, x ttd  dal anın

yayılma  msalı a a ıdakı kimi t yin edilir:

t

t

t

t

t

t

t

t

t

j

C

C

j

G

L

j

R

C

C

L

j

C

C

j

G

L

j

R

1

1

         (9.1.16) 

burada 

t

taclanan x ttin faza d yi m

msalıdır: 

C

C

t

t

1

  

 

                    (9.2.17)

Taclanmadan yaranan   lav  sönm  a a ıdakı ifad  il   yazılır: 

t

t

t

t

C

C

G

2

                         (9.2.18)

t

/

t

 =f(U/U

t

) asılılı ının (9.2.17), (9.2.18) ifad l ri n z r  alınmaqla 

(9.2.15) v  (9.2.16) ifad l rin  uy un qurulmu  hesabat  yril ri

k. 9.2.2 d

verilir.

Daxili müqavim ti sıfır olan m nb y  qo ulan açıq x ttin sonundakı

g rginlik 

t

= /2,  y ni

1500 km olduqda yaranır. U( )-in qiym ti (9.2.9) 

formulasına analoji olaraq a a ıdakı iki t nliyin h llind n t yin edilir: 

t

t

E

U

2

 

           

(9.2.19)

Ikinci t nlik is ,

k.9.2.2–d ki qrafik  kilind  verilmi dir. 

kild

verilmi  g rginlik- U

hes

=kU(l) a a ıdakı kimi  hesablanır:

_________________Milli Kitabxana__________________ 

279 

2

2

2

sin

k

k

hes

U

U

(9.2.20)

M s l n (9.2.20)-  gör

k

l= /2 olduqda, U

hes

=0.81 olur. Hesabat 

aparılark n

vv lc , x ttin sonunda U(l)-in müxt lif qiym tl ri verilir; x tt

m ftilinin konstruksiyasından asılı olaraq U

t

  v  kU(l)/U

t

hesablanır; sonra 

k.9.2.2-d  verilimi

yri v  (9.2.19) t nliyind n U(l)-in h r bir qiym ti üçün 

E-ni t yin edirl r. Alınmı  qrafiki U(l)=f(E) asılılı ından verilmi  E üçün 

U(l)hesablanır.

X ttin sonundakı U(l)  g rginliyi tapıldıqdan sonra, (9.2.15) t nliyind

U-nun yerin U

hes

 qoyaraq x ttin artan tutumunu hesablayırlar; sonra (9.2.17) –

d n

t

 v  x ttin rezonanas ver n uzunlu u a a ıdakı kimi  t yin edilir:   

tac

tac

1

2

          (9.2.21) 

k.9.2.2.  

t

 /

t

 nisb tinin =0,7; =0,22 qiym tl ri üçün g rginlikd n asılıl ı

M nb in induktivliyi n z r  alınan sxeml rd , rezonans  yril rinin

maksimumları daxili müqavim ti sıfır olan m nb l rd n az f rql nirl r. 

G rginlik artımları ba lan ıc qiym tl r  çatdı ı andan ba layan taclanma, 

rezonanas yrisinin qiym tini v  onun ucundakı maksimal nöqt nin sivriliyini 

azaldır. Taclanma zamanı maksimumun qiym ti x ttin uzunlu un azalan 

t r fin  sürü ür v   t xmin n

3E qiym tind  olur  k.9.2.1, 3  yrisi.

Taclanmanın bu tutum effekti, rezonanasdan  vv l g rinliyin cüzi artımına

s b b olur. Rezonans oblastında taclanma g rginliyin m hdudla dırılması üçün 

böyük rol oynasa da, onu izolyasiyaya t hlük siz olan qiym tl r   q d r

azaltmır 3 yrisi.

9.2.4. Reaktorlaın t siri 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

280 

Reaktorların § 9.1.3 

–d  verilmi

c r yan m hdudla dırıcı

funksiyalarından ba qa, uzun x ttl rd  reaktiv gücl rin t nziml nm si v

kommutasiya ifrat g rginlikl rinin m hdudla dırılmasında da  h miyy tli rolu 

vardır. Reaktorlar  b k l rd   t sir funksiyalarına uy un olan müxt lif 

birl m  sxeml rin  malik olurlar  k.9.2.3 a), b).  

M lumdur ki, uzunlu u çox olan (l >300 km), yüksüz i l y n x tt

özünü reaktiv güc m nb i kimi aparır. Bel   x ttin tutum c r yanının

generatorlardan keçm si 

b k nin arzuolunmaz rejiml rind ndir. Çünki, 

generatorların reaktiv güc i l dicisin  çevrilm si ona z r rli t sir edir v  i ini

dayanıqsız edir.

k.9.2.3. Reaktorların qo ulma sxeml ri  a)f rdi reaktorlama,  

b)qrup  kilind  reaktorlama

Ona gör , xüsusi il  komutasiya rejiml rind , stansiyaların yüks k

g rginlik  inl ri, enerji gönd r n v   q bul ed n sisteml ri il  yer  nisb t n

enin  kompensasiya reaktorları qo ulur

k.9.2.4. 

Normal yük rejiml rind  is , reaktorlar q buledici sisteml rd n açılır.

300-400 km uzunluqlu sonu açıq olan x ttl rd , g rginlik dü gül ri böyük 

olmadı ından, reaktorların stansiya  inl rind  qoyulması kifay t edir. Uzun 

verili  x ttl rinin ba lan ıcında reaktorların qoyulu  reaktiv gücünün 20-40 %-

i toplanır. Ona gör , dig r reaktorlar  b k  boyu müxt lif yarımstansiyalar v

çevirici m nt q l rd  qura dırılır. Tam güc rejiml rind  is , hesabata gör  bu 

reaktorların bir neç si v  ya hamısı açılır.

_________________Milli Kitabxana__________________ 

281 

k. 9.2.4. Reaktor qo ulmu  x ttd  g rginlik v  c r yan paylanması.

yri reaktorun x ttin sonuna qo uldu u hal üçündür 

Bir t r fli qo ulmu   x tt üçün reaktorların t sirin  baxaq. Bir t r fli

qo ulma, x tt yükünün q za açılması, sonu açıq olan x ttin planlı qo ulması v

xüsusi il  sinxronla ma rejiml ri üçün xarakterikdir. Q zadan sonrakı rejiml

sinxronla ma rejiml rinin f rqi, sinxronla mada sxemin  vv lc d n

hazırlanmasındadır. Bu zaman g rginliyin optimal rejimi t min edilir. Bel  ki, 

sxemd  generatorun t sirl nm si azaldılır, transformasiya  msalları minimal 

h dd  qoyulur v  bütün reaktorlar i  qo ulur. Q zadan sonrakı rejiml rd  is ,

bunlar hamısı normal v  ya maksimal güc  rtl rin  uy un v  çox böyük 

qiym tl rd  ola bil rl r.

Açıq x tt üçün q za sxemin  hesablanan reaktor, t kc   x ttin gücün

gör  deyil, onların yerl diyi nöqt y  gör  

d  

g rginliyin 

m hdudla dırılmasına t sir edir. Reaktor x ttin vv lin  qo ulduqda, x tt boyu 

g rginlik paylanması v   x ttin ötürm

msalı reaktorsuz haldakı kimi olur 

(9.2.5) v  (9.2.6). Lakin, m nb d n keç n tutum c r yanını kompensasiya 

etdiyind n, reaktor x ttin giri  müqavim tini artırır. X ttin  vv lin  qo ulmu

reaktorla, giri  muqavim ti a a ıdakı kimi yazılır:

ctg

q

ctg

jZ

Z

d

gir

1

 , burada q=Z

d

/ X

r

           (9.2.22) 

Ötürm

msalı is , (9.2.7)-d  verilmi

kild  qalır.

Tutum c r yanının tam kompensasiyası üçün (9.2.22)-  d  m xr c sıfra

çevrilm lidir. Y ni, reaktorun gücü q=tg l olmalıdır. Bu güc is , reaktor üçün 

çox böyük qiym t oldu undan, tutum c r yanının tam kompensasiyası tövsiy

edilmir.  

Reaktor x ttin sonuna qo ulduqda ötürm

msalının azalmasına s b b

olur: 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

282 

tg

q

K

1

cos

1

          (9.2.23)

g r, 1/q=X

r

 / Z

d

= tg

e

 il

v z edil rs , (9.2.23) ifad si daha uy un

bir  kil  dü r: 

e

e

e

ctg

K

sin

sin

sin

cos

1

          (9.2.24) 

g r dal a uzunlu u

e

olan qısa qapanmı   x ttin giri  müqavim ti

jZ

d

·tg

e

kimi götürüls , sonuncu ifad  a a ıdakı fiziki mahiy t  uy un g lir: -

a) reaktor, dal a uzunlu u

e

, giri  müqavim ti X

r

olan, qısa qapanmı   x tt

kimi götürülür, b) sonuna reaktor qo ulan bütün x tt is , ( l+

e

) dal a

uzunlu u olan, qısa qapanmı  x tt kimi götürülür. Bu x tt boyu U(x) g rginlik 

paylanması üçün  k.9.2.3 –d  verilir.  Göst ril n

kild x  x ttin sonundan 

sayılır.

G rginliyin  kild  göst ril n maksimal qiym ti is , a a ıdakı nöqt y

uy un g lir: 

.

sin

/

0

2

/

;

1

sin

max

e

e

e

U

U

x

x

               (9.2.25)

kild  x ttin ba lan ıcında g rginlik artımı görünür. Bunun s b bi ilk 

anda x ttd n keç n tutum c r yanıdır. G rginliyin maksimal qiym tind  is ,

bu c r yan sıfırdan keçir v  induktiv xarakterli olur. Bu s b bd n x tt boyu 

g rginlik azalır.

Sonuna reaktor qo ulmu   x ttin giri  müqavim ti a a ıdakı kimi 

yazılır: 

ctg

q

tg

q

ctg

jZ

Z

d

gir

1

1

             (9.2.26)

Müqayis  etdikd  görünür ki, bu müqavim t reaktorun x ttin vv lin

qo uldu u haldakı müqavim td n (9.2.22) böyükdür. Buna baxmayaraq, tutum 

c r yanının tam kompensasiya  rti, reaktorların b rab r gücl rind  öd nilir. 

Bunun s b bi k srin m xr cl rinin eyni olmasıdır.

(9.2.26) ifad sind n, x ttin ba lan ıcı v  sonunda g rginlikl rin

b rab rlik

rtin

sas n

(K=1), reaktorun gücünü hesablamaq olar.  (9.2.24)-

d n sin

e

=sin( l+

e

) olur. Bu b rab rlik 

l + 

e

=

 - 

e

rtind

öd n c kdir. Oradan is , a a ıdakı çevrilmi  ifad ni yazmaq olar: 

_________________Milli Kitabxana__________________ 

283 

2

1

;

2

2

tg

ctg

tg

q

e

e

e

.

            (9.2.27)

Bu halda x ttin giri  müqavim ti a a ıdakı kimi olar: 

2

2

2

ctg

jZ

tg

jZ

Z

d

d

gir

             (9.2.28) 

b k l rimizd

sas n kompensasiya reaktorlarının, x ttl rin

vv li

v  sonuna qo uldu u bu iki halı t tbiq edilir. Bu paraqrafda alınmı  ifad l rin

köm yi il , x ttl r  qo ulan reaktorların gücl rini hesablamaqla, x ttin reaktiv 

güc v  g rginlik xarakterini t yin etm k olar. 

Az rbaycanda uzununa kompensasiya (tutum batareyaları) v   x ttin

ortasına qo ulmu  enin  reaktor kompensasiyası olmadı ından h min sxeml r

bu kitabda baxılmamı dır.  Tutum batareyaları t tbiq edil n sxeml r çox uzun 

m saf l r  ç kilmi  x ttl rin induktiv müqavim tl rinin kompensasiyası üçün 

istifad  edilir. Onların t siri xüsusi m s l l r kimi öyr nil  bil r [36].  

9.2.5 Kommutasiya ifrat g rginlikl rinin reaktorlarla 

m hdudla dırılması

Kommutasiya ifrat g rginlikl rinin qiym ti (3÷3,5) U

f

 qiym tl rin

q d r artır. Bir çox hallarda onların qiym ti 330 – 500 kV –luq  b k l rin

izolyasiya s viyy sind n (2,7 v  2,5 U

f

) , xeyli böyük olur. 330 kV v  yüks k

g rginlikli 

b k l r, istifad  edil n kommutasiya ifrat g rginlikl rinin 

m cburi  m hdudla dırılması t dbirl rin  gör   f rqlidirl r. M hdudla dırma 

t dbirl rinin bir neç  usulları 220 kV v  a a ı g rginlikli

b k l rd  d  t tbiq

edilir.

Kommutasiya ifrat g rginlikl rd n mühafiz   a a ıdakı prinsipl r

saslanır: 

sxem t dbirl ri il  t hlük li ifrat g rginlikl r yaradan rejiml rin sayının

azaldılması;   

ifrat g rginlikl rin q rarla mı  amplitutlarının m hdudla dırılması, eyni 

zamanda keçid prosesinin ifrat g rginlkl rinin m hdudla dırılması;

ventil bo aldıcıları v  açarların kontaktlarında olan  untlayıcı

müqavim tl rl  kommutasiya ifrat g rginlikl rinin m hdudla dırılması.

lveri li ba lan ıc

rtl rinin seçilm si il  keçid prosesl rind   s rb st

r qsi g rginlikl ri v  ifrat g rginlikl rin maksimal qiym tl rini kiçiltm k olar. 

M s l n,ATQ-n  qo ulma fasil sind   x ttin qalıq yükl rinin yer  axmasının

sür tl ndirilm si v  ya açarların qo ulma momenti v   i inin proqramlı idar

edilm si kimi t dbirl r ola bil r.  

_________________Milli Kitabxana__________________ 

284 

Kommutasiya ifrat g rginlikl rinin azaldılmasının sxem t dbirl rin

güc transformatorlarının a a ı transformasiya  msallarının seçilm si d  aiddir. 

Bundan ba qa x ttl rin daha güclü  inl r  qo ulması, x ttl r qo ulmamı dan

vv l yüks k v  orta g rginlik çıxı ları t r fd n enin  kompensasiya 

reaktorlarının birl dirilm si kimi sxem t dbirl ri daxildir. Bu sxem t dbirl ri 

x ttl rin planlı qo ulmalarında v  ya bütün reaktorların reaktiv gücl r  uy un

qo uldu u hallarda aparılır. Uzununa tutum kompensasiyası olmayan x ttl rd

maksimal güc rejiml rind , EÖX-nin müxt lif nöqt l rin  qo ulmu  reaktorlar 

açılmalıdırlar.  Çünki, bu halda reaktorlar itkil rin artması v  ötürülm nin

dayanıqsızlı ına s b b olurlar. Bundan ba qa maksimal aktiv güc ötürülm sin

hesablanmı  reaktorların gücü, qeyri simmetrik QQ –da yaranan q rarla mı

ifrat g rginlikl rin m hdudla dırılmasına kifay t etmir. Ona gör  «reaktorların

tal tsiz qo ulma» sxeml ri t tbiq edilir. Bu zaman reaktorlar, qeyri simmetrik 

QQ-nın q rarla mı   v  keçid prosesind  yaranan ifrat g rginlikl rini

m hdudla dırmaq üçün qı ılcım aralıqları vasit si il  x ttl r  qo ulurlar.

10. ELEKTRIK IZOLYASIYA KONSTRUKSIYALARINDA

ISTILIK PROSESL RI  

Elektrik izolyasiya konstruksiyalarında istilik prosesl ri, onların i inin

ehtibarlılıjına t sir ed n sas amill rd ndir.  g r izolyasiyada v  bütövlükd

konstruksiyada ayrılan istilik  trafa ötürülm zs  v  ya pis ötürül rs , onda bu 

qur u davamlı olaraq qızar v  n hay t sıradan çıxar. Elektrik verili ind  v  ya 

i l dilm sind  uzun müdd tli fasil  yaranar.

Elektrik izolyasiya konstruksiyalarında aparılan istilik hesabatları

n tic sind  iki m s l   h ll edilir:- müxt lif i  rejiml rind  izolyasiyanın

maksimal temperaturları v  elektrik izolyasiya konstruksiyasının istiliy  qar ı

davamlılı ının t yini.