Hacı Əhməd-Cabir Hacı Ġsmayıl oğlu (Prof. Əhmədov Əhməd-Cabir Ġsmayıl oğlu) Əməkdar müəllim

Ģəfa vardır.” 
Həzrəti  Əli  (ə)  buyurub:  “Üç  şey  var  ki,  hafizəni 
artırar  və  bəlğəmi  aparar:  onların  biri  Quran  oxumaq, 
biri bal, biri də süddür.”  
Həzrəti  Əli  (ə)  Cənablarından  rəvayət  olunur  ki, 
Rəsuli – Əkrəm (s.ə.s.) buyurdu: 
“Beş şey var ki, unutqanlığı aparar, hafizəni artırar 

 
225 
və  bəlğəmi  yox  edər.  Onlar  bu  şeylərdir;  1)  misvak 
etmək  (yəni  dişləri  təmizləmək);  2)  oruc  tutmaq;  3) 
Quran oxumaq; 4) bal yemək; 5) süd içmək. 
 
DiĢi bal arısı 
 
Hər bir arının çoxlu vəzifəsinin olduğu arı pətəklə-
rindəki  yeganə  istisna  erkək  arılarla  bağlıdır.  Erkək 
arılar  nə  pətəyin  müdafiəsinə  və  təmizliyinə,  nə  qida 
toplamağa,  nə  də  pətək  və  bal  hazırlamağa  kömək 
etmirlər.  Erkək  arıların  pətəkdə  yeganə  işi  şahzadə 
arını mayalandırmaqdan ibarətdir. 
Cinsiyyət üzvündən başqa heç nəyi olmayan erkək 
arılar  digər  arılardakı  xüsusiyyətlərin,  demək  olar  ki, 
heç  birinə  sahib  deyillər  və  elə  buna  görə  də  onların 
şahzadə arını mayalandırmaqdan savayı bir iş görməsi 
də praktiki olaraq mümkün deyil. 
Pətəyin  bütün  yükünü  öz  üzərinə  götürən  işçi 
arılar  şahzadə  arılar  kimi  dişi  olsalar  da,  onların 
yumurtalıqları inkişaf etməyib, yəni onlar qısır olurlar. 
Işçi  arıların  pətəyi  təmiz  saxlamaq,  arı  puplarına  və 
körpə  arılara  qulluq  etmək,  şahzadə  arını  və  erkək 
arıları  qidalandırmaq,  bal  hazırlamaq,  pətək  qurmaq, 
təmir  işlərini  yerinə  yetirmək,  pətəyin  havasını 
müntəzəm  şəkildə  dəyişmək,  pətəyin  təhlükəsizliyini 
təmin  etmək,  nektar,  çiçək  tozu,  su,  qətran  kimi 
maddələri  tədarük  etmək  və  onları  ehtiyata  (“anbara”) 
yığmaq kimi mühüm vəzifələri var. 
Ərəb dilində feilin iki növ işlədilməsi mövcuddur 
və  feillərin  bu  cür  istifadə  edilməsindən  icraçının 
erkək,  yoxsa  dişi  olması  məlum  olur.  Həmçinin 
yuxarıdakı  ayələrdə  arı  üçün  işlədilən  feillər  (altı 
cızılmış  kəlmələr)  feilin  dişi  üçün  olan  şəklində  qeyd 

 
226 
edilmişdir.  Beləliklə,  Quranda  bal  hazırlayan  arıların 
dişi olmasına işarə edilir. 
Yaddan çıxarılmamalıdır ki, arılarla bağlı bu həqi-
qətin bundan 1400 il əvvəl bilinməsi mümkün deyildi. 
Ancaq  Allah  diqqəti  bu  həqiqətə  çəkərək  Quranın  bir 
möcüzəsini də göstərmişdir. 
 
Baldakı Ģəfa 
 
Bal  yuxarıdakı  ayələrdə  vurğulandığı  kimi,  insan-
lar üçün şəfa olmaq xüsusiyyətinə malikdir. Elmdə bir 
addım öndə gedən ölkələr balın insan səhhəti baxımın-
dan əhəmiyyətini nəzərə alıblar və bu ölkələrdə arıçılıq 
və  arı  məhsulları  artıq  ayrıca  bir  tədqiqat  sahəsi  ol-
muşdur. Balda olan faydanın ümumi cəhətlərini nəzərə 
almaqla onu belə sıralamaq olar: 
Asanlıqla  həzm  edilir. Içindəki şəkərin bir başqa 
növ şəkərə (fruktozanın qlükozaya) çevriləbilmə xüsu-
siyyəti  sayəsində  bal  özündə  yüksək  miqdarda  turşu 
(asit)  ehtiva  etsə  də  o,  ən  həssas  mədə  tərəfindən  də 
asanlıqla  həzm  edilir.  Eyni  zamanda  bağırsaqların  və 
böyrəklərin daha yaxşı işləməsinə kömək edir. 
Sürətlə  qana  qarıĢır,  sürətli  enerji  mənbəyidir. 
Bal  ilıq  su  ilə  qarışdırılanda  7  dəqiqə  ərzində  qana 
qarışır.  Özündə  ehtiva  etdiyi  sərbəst  şəkərlərə  görə, 
beynin  asan  işləməsini  təmin  edir.  Bal  fruktoza  və 
qlükoza kimi sadə quruluşlu şəkərlərin təbii qarışığıdır. 
Aparılan  son  elmi-tədqiqat  işlərinin  nəticələrinə  görə, 
şəkərlərin belə özünəməxsus qarışığı halsızlığın, zəifli-
yin,  yorğunluğun  aradan  qaldırılmasında  ən  təsirli 
üsuldur.  Bal  bu  baxımdan  adamı  gümrah  edir,  onun 
atletizmini və enerjisini artırır. 
Qan yaranmasına kömək edir. Bal qan hazırlan-

 
227 
ması üçün bədənin ehtiyac hiss etdiyi enerjinin mühüm 
bir  hissəsini  təmin  edir.  Bundan  başqa,  qanın  təmiz-
lənməsinə  də  yardım  edir.  Qan  dövranını  nizamlamaq 
və  asanlaşdırmaq  baxımından  da  təsiri  var.  Bal  damar 
sərtliyinə,  yəni damarların  kirəcləşərək öz elastikliyini 
itirməsinə qarşı mühüm bir qoruyucudur. 
Balın  antimikrob  təsir  xüsusiyyətləri  də  var. 
Onun  antimikrob  xüsusiyyəti  orqanizmdə  müəyyən 
bakteriyaların  və  kifin  böyüməsinə  mane  olur.  Balın 
bakteriyanın  sığınacaq  tapmasına  imkan  verməyən 
xüsusiyyəti  “inhibinə  təsir”  adlandırılır.  Balın  anti-
mikrob  olmasını  təmin  edən  çoxlu  səbəblər  var.  Bun-
lardan  mikroorqanizmlərin  böyüməsi  zəruri  olan  su 
miqdarını  nizamlayan  yüksək  şəkərə  malik  olması, 
yüksək  turşu  nisbəti  (aşağı  pH),  bakteriyaların  böyü-
məsi  üçün  əlverişli  şərait  yaradan  azotun  olmaması 
bakteriyaların inkişafına mane olur. Balda hidogen-pe-
roksidin olması və balın özündə ehtiva etdiyi antioksi-
dantlar da bakteriyaların çoxalmasına mane olur. 
Bal antioksidantdır. Sağlam həyat tərzi keçirmək 
və  sağlam  yaşamaq  istəyən  hər  bir  kəsin  antioksidant 
istehlak  etməsi  xüsusilə  vacibdir.  Antioksidantlar  hü-
ceyrələrdə maddələr mübadiləsində əmələ gələn zərərli 
ətraf məhsullarını təmizləyən qarışıqlardır. Bunlar qida 
pozulmalarına və xroniki xəstəliyə səbəb olan dağıdıcı 
kimyəvi  təsirləri  azalda  bilən  elementlərdir.  Mütəxəs-
sislər  antioksidant  baxımından  zəngin  olan  qidaların 
ürək xəstəlikləri və xərçəng kimi xəstəliklərin qarşısını 
alacağına inanırlar. Balın tərkibində də güclü antioksi-
dantlar var: pinosembrin, pinobaksin, krisin və qaloqin. 
Bunlardan  pinosembrin  ancaq  balda  mövcud  olan 
antioksidantdır. 

 
228 
Haşiyə.  Aparılan  kliniki  müşahidə  və  təcrübələr 
nəticəsində  balın  antibakterial  və  antienflamatuar 
xüsusiyyətlərə  malik  olduğu  ortaya  çıxmışdır.  Balın 
yaralardakı  infeksiyanın  və  buradakı  ölü  hüceyrə-
lərin ağrısız olaraq təmizlənməsində və yeni toxuma-
ların əmələ gəlməsində çox böyük təsiri vardır. Balın 
dərman  olaraq  istifadə  edilməsi  ən  qədim  tarixi 
kitabələrdə  də  bəhs  edilir.  Günümüzdə  də  alimlər  və 
həkimlər  balın  yaraların  müalicəsində  təsirini  yeni-
dən kəşf etmişlər. 20 ildir balı araşdırmaq məsələsinə 
rəhbərlik  edən  və  Yeni  Zellandiyadakı  Vaykato 
(Waikato)  Universitetində  biokimya  professoru  olan 
dr.  Peter  Molan  balın  antimikrob  xüsusiyyətləri  ilə 
bağlı bir mütəxəssis olaraq deyir: “Təsadüfi təcrübə-
lərlə  müəyyən  olunub  ki,  bal  yanıq  yaralarındakı 
infeksiyanı öz nəzarəti altında saxlayır, xəstəxanalar-
da  əksər  hallarda  antibakteriya  dərmanı  olaraq 
istifadə  edilən  gümüş  sulfudiazindən  daha  təsirlidir 
və yeni toxumaların inkişafını hərəkətə gətirir”. 
Bal  vitamin  və  mineral  “anbarı”-dır.  Balın  tər-
kibində  fruktoza  və  qlükoza  kimi  şəkərlərlə  yanaşı 
maqnezium,  kalium,  kalsium,  natrium,  xlor,  kükürd, 
dəmir və fosfor kimi minerallar da var. Nektar və çiçək 
tozu  öz  qaynaqlarının  xüsusiyyətlərinə  görə  dəyişdiyi 
üçün  balda  B
1
,  B
2
,  C,  B
6
,  B
5
  və  B
3
  vitaminləri  var. 
Bunlardan başqa balda az miqdarda mis, yod, dəmir və 
sink də olur. 
Baldan  yaraların  müalicəsində  istifadə  edilir. 
Yaraların  müalicəsində  istifadə  edilən  balın  tərkibində 
havadan  nəm  çəkə  bilmək  xüsusiyyəti  olduğu  üçün 
sağalma  prosesini  sürətləndirərək  yaranın  izinin 
qalmasının qaşısını alır. Çünki bal yaranın üstünü örtən 

 
229 
təzə  dərini  təşkil  edəcək  epitel  hüceyrələrin  bölünmə-
sini  sürətləndirir.  Beləliklə,  böyük  yaraların  müalicə-
sində  istifadə  edilən  bal  toxumaların  köçürülməsinə 
ehtiyacı aradan qaldırır. 
-
 
Bal  sağalma mərhələsinə  daxil  olan toxumaları 
yenidən  böyümələri  üçün  hazırlayır.  Yeni  kapilyar 
damarların  əmələ  gəlməsini  sürətləndirərək  dərinin 
daha  dərindəki  toxuma  bağlarının  yerini  alan 
fibroplastların  böyüməsini  təşviq  edir  və  sağalmağın 
gücünü çoxaldan liflərin əmələ gəlməsini sürətləndirir. 
-
 
Balın yaranın ətrafındakı şişi azaldan antienfla-
matuar təsiri də var. Bu, qan dövranını artırır, beləliklə, 
sağalmanı sürətləndirir və hiss edilən ağrını azaldır. 
-
 
Bal  yaranın  altındakı  toxumalara  yapışmır  və 
buna görə də toxumaların cırılması və ağrı baş vermir. 
-
 
Bal  radiasiya  müalicəsi  tətbiq  edilən  xərçəngli 
xəstələrin  bədənlərində  meydana  gələn  yaranın  və 
mədə  xəstəliklərinin  müalicəsində  müvəffəqiyyətlə 
istifadə edilir. 
-
 
Bundan  başqa,  balın,  əvvəl  də  qeyd  etdiyimiz 
kimi,  antimikrob  təsiri  var.  Bal  infeksiyanın  əmələ 
gəlməsinin  qarşısını  alır,  mövcud  infeksiyanı  isə 
sürətlə  təmizləyir.  Bal  bakteriyaların  antibiotik  müqa-
vimət  xüsusiyyətlərinə  qarşı  da  təsirlidir.  Antiseptik-
lərin  və  antibiotiklərin  əksinə  olaraq,  bal  yaradakı 
toxumaların üzərində mənfi təsirlər saxlamır. 
Bu məlumatlardan  da  aydın olur  ki,  bal  şəfaverici 
təsirə  malik  olan  çox  güclü  olan  bir  qidadır.  Şübhəsiz 
ki, bu da sonsuz qüdrət sahibi olan Allahın göndərdiyi 
Quranın möcüzələrindən biridir. 
Haşiyə.  2000-ci  il  sentyabr  ayının  10-13-də 
Avstraliyanın  Melburn  şəhərində  keçirilən  “Birinci 

 
230 
Dünya yara müalicəsi metodologiyası konfransı”-nda 
infeksiyalı  yaraların  müalicəsində  baldan  istifadə 
edilməsindən  söhbət  açıldı.  Konfrans  bunları  izah 
edirdi:  “Infeksiyaya  yoluxmaq  yaraların  müalicə-
sində  əksər  bakteriyalar  antibiotiklərə  müqavimət 
göstərirlər.  Bu  vəziyyət  çox  ciddi  tibbi  problem 
yaradır.  Həmçinin  çoxlu  tibbi  maddə  də  yaraların 
müalicəsində  təsirli  deyil.  Ancaq  bal  çox  fərqlidir. 
Balın  yaralı  toxumaların  müalicəsində  istifadə 
təcrübəsi 4 min  illik  bir  keçmişə malikdir. Balda  çox 
güclü antibakterial xüsusiyyətlər var, dolayısı ilə, bal 
yaralardakı 
infeksiyanın 
təmizlənməsində 
və 
yaraların 
infeksiyalardan 
qorunmasında 
çox 
təsirlidir”. 
 
Balın kimyəvi tərkibi və müalicəvi əhəmiyyəti 
 
Bal toplandığı çiçək nektarın müxtəlifliyinə görə 2 
qrupa bölünür. 
1.
 
Monofloralı  bal,  yəni  yalnız  bir  çiçəyin 
nektarından hasil edilmiş bal; 
2.
 
Polifloralı bal, yəni bir neçə çiçəkdən toplanmış 
nektardan hasil edilmiş bal. 
Monofloralı  ballardan  ən  çox  yayılmışları  cökə, 
xaşa,  akasiya,  xardal,  xəşənbül,  şabalıd,  yonca, 
ağcaqayın,  moruq,  günəbaxan,  tütün,  pambıq  və  s. 
göstərmək olar.  
Polifloralı ballar yığılma mənbələrinə görə bağ, çə-
mən, meşə, dağ, səhra balları müxtəlifliklərinə ayrılır. 
Emal  edilməsi  üsullarına  görə  bal  aşağıdakı  kimi 
qruplaşdırılır: 
  - шанлы бал (сотовый, сексионный); 
  - сентрафуга балы (центробежный); 

 
231 
  - преслянмиш бал (прессованный); 
  - юзбашына сцзцлмцш бал (самотечный); 
  - яридилмиш бал (топленый); 
  - парча балы (кусковой). 
Belə  qruplaşdırma  bal  toplandıqdan  sonra  onun 
müxtəlif üsullarla emal edilməsindən asılıdır. 
Bal  tərkibcə  yüksək  qidalılığa  malik  olan  məh-
suldur.  Balın  kimyəvi  tərkibi  çiçək  nektarından  əmələ 
gəlir.  Yığılma  mənbəyindən,  emalından  asılı  olaraq 
kimyəvi  tərkibi  də  dəyişir.  Balın  tərkibində  əsasən 
şəkər,  dekstrin,  azotlu  maddələr,  turşular,  minerallı 
maddələr,  fermentlər,  vitaminlər,  rəngləyici  və  ətirli 
maddələr vardır. Bunlardan əlavə balın tərkibində onun 
müalicəvi  və  antibakterioloji  xassələrini  əmələ  gətirən 
müxtəlif bioloji fəal maddələr də vardır. 
Yetişmiş  balın  rütubəti  22%-dən  yuxarı  olmama-
lıdır.  Əgər  rütubət  çox  olarsa,  balın  davamlılığı  aşağı 
düşür. Quru maddələrin miqdarı 80-82%-ə çata bilir. 
Balın  tərkibində  0,14%,  şirə  balında  isə  1,6%-ə 
qədər minerallı maddələr vardır. Bunlardan K, Na, Ca, 
Mg,  Fe,  P,  S,  Cl,  J  və  s.  göstərmək  olar.  Balın 
tərkibində  həmçinin  mikroelementlər  də  vardır. 
Bunlardan Cu, Ni, Cr,  Bi, Be, V, Ag, Co, Au, Sn, Al, 
Pb və s. göstərmək olar. 
Balın  tərkibində  quru  maddəyə  görə  orta  hesabla 
75%  monoşəkərlər  –  qlükoza  və  fruktoza  vardır. 
Bunlardan  başqa  balda  saxaroza,  maltoza,  melisitoza, 
kamed və dekstrinlər vardır. Bal nümunələrinin tədqiqi 
göstərmişdir  ki,  bütün  bal  nümunələrində  qlükozanın 
miqdarı  fruktozadan  azdır.  Ona  görə  də  fruktozanın 
qlükozaya  nisbəti  (F:Q)  balın  kristallaşmasında 
mühüm  rol  oynayır.  Bu  nisbət  nə  qədər  çox  olarsa, 

 
232 
balın  kristallaşması  ehtimalı  bir  o  qədər  azdır.  Balın 
alınma  mənbələrindən  asılı  olaraq  bu  nisbət  1,07-dən 
(cökə balı), 1,44-ə (qarabaşaq balı) qədərdir. 
Balın tərkibində zülali və zülalsız azotlu maddələr 
vardır.  Onlar  bala  nektarla  birlikdə  və  arıların 
orqanizmindən düşür. Zülali maddələrin miqdarı çiçək 
balında  0,29-0,04;  şirə  balında  isə  0,17-0,08%-dir. 
Zülali maddələrlə qarabaşaq (0,3%-ə qədər) və süpürgə 
kolu balı (1,86%) daha zəngindir. 
Zülalların  əsas  kütləsini  balın  fermentləri  təşkil 
edir. 
Fermentlərdən  balda  ən  çox  invertaza,  diastaza, 
katalaza,  lipaza  rast  gəlir.  Bunlardan  başqa  amilaza, 
oksidaza,  peroksidaza  və  proteoletik  fermentlərə  də 
rast  gəlir.  Qızdırıldıqda  balın  fermentativ  aktivliyi 
azalır.  Ona  görə  də  balın  keyfiyyəti  yoxlandıqda 
diastaza  rəqəmi  (diastazanın  fəallığı)  təyin  olunur. 
Diastaza çox da qiymətli ferment deyildir, çünki insan 
orqanizmində  onun  miqdarı  lazımi  qədərdir.  Buna 
baxmayaraq  diastaza  rəqəmi hətta  eksporta  göndərilən 
bal üçün də keyfiyyət göstəricisi kimi təyin olunur. 
Vitaminlərdən  balın  tərkibində  B
1
,  B
2
,  B
6
 
(pridoksin), pantoten turşusu, PP (nikotin turşusu) və C 
vitamini (askorbin turşusu) vardır. 100 qram balda 2,1-
9,1 mkq B
1
, 35-145 mkq B
2
, 227-400 mkq B
6
, 47-192 
mkq  B
3
  (pantoten turşusu), 0,04-0,94  mq  PP, 0,52-6,5 
mq  C  vitamini  vardır.  Balın  tərkibində  vitaminlər 
kifayət qədər yaxşı saxlanılır. 
Balın  tərkibində  ətirli  maddələr  vardır  ki,  bunlar 
əsasən güllərin nektarından keçir. Balın tərkibində qaz-
maye xromatoqrafiyasının köməyi ilə 50-dən çox ətirli 
maddələr  aşkara  çıxarılmışdır.  Onların  içərisində  sadə 

 
233 
alfatik  spirtlər,  o  cümlədən  propanal,  3-metil-butanol, 
2-metil-butanol  və  başqaları  vardır.  Balın  tərkibində 
həmçinin  metilasetat,  metilbutirat, 

-diketon,  formal-
dehid, asetaldehid, izoyağ aldehidi, diasetil vardır. 
Bal  yüksək  qidalı  məhsuldur.  100  qram  bal  315-
335 kkal (və ya 1321-1381 kCoul) enerji verir. 
Arı balı xalq təbabətinin mühüm müalicə vasitələ-
rindən biri olmuşdur. Bal bir çox xəstəliklərin müalicə 
vasitəsi  kimi  hələ  çoxdan  tətbiq  edilirdi.  Bal  xalq 
tərəfindən  isitmə,  mədə  və  bağırsaq  yolunun,  tənəffüs 
orqanlarının,  ürək-qan-damar  sisteminin,  sinir  sistemi-
nin  və  dəri  xəstəliklərinin  müalicəsində  bu  gün  də 
tətbiq  olunmaqdadır.  Hal-hazırda  balı  mədə-bağırsaq 
xəstəliklərində,  ürək  xəstəliklərində,  sinir  sisteminin 
müalicəsində,  ağciyər  xəstəliklərində,  yaraların  müali-
cə edilməsində, dəri və  göz xəstəliklərində,  yuxarı nə-
fəs yollarının iltihabında, qaraciyər və böyrək xəstəlik-
lərində tətbiq edirlər. Balın tərkibində orqanizmdə asan 
mənimsənilən  qlükoza  olduğu  üçün  ürək-damar 
sisteminin yaxşı işləməsinə kömək edir. 
Balın  digər  şəkərlərlə  müqayisədə  üstünlükləri 
aşağıdakılardır.  
1.
 
Bal həzm sisteminin selikli qişasını qıcıqlandır-
mır; 
2.
 
Insan orqanizmində asan və tez mənimsənilir; 
3.
 
Insanın  sərf  etdiyi  enerjini  tez  bir  zamanda 
bərpa edir; 
4.
 
Idmançılara  və  fiziki  əməklə  məşğul  olanlara 
sərf  etdikləri enerjini və gücü tez bərpa etməyə imkan 
verir; 
5.
 
Digər  şəkərlərə  nisbətən  böyrəklərdən  yaxşı 
süzülür; 

 
234 
6.
 
Mədə-bağırsaq 
sisteminə 
təbii 
və 
zəif 
yumşaldıcı təsir göstərir; 
7.
 
Insan orqanizminə sakitləşdirici təsir göstərir; 
8.
 
Hər insan üçün lazımlı və çox da baha olmayan 
məhsuldur. 
 Təbii  balın  insan  orqanizmi  üçün  müalicəvi  və 
profilaktiki  əhəmiyyəti  böyükdür.  Süni  baldan  isə 
əsasən qənnadı məmulatı istehsalında istifadə olunur. 
Təbii  baldan  səmərəli  istifadə  olunması  insan  or-
qanizmi üçün fizioloji cəhətdən əhəmiyyətlidir. Baldan 
qida  maddəsi  kimi  istifadə  etmək  üçün  vahid  resept 
təyin etmək çətindir. Lakin bir şeyi unutmaq olmaz ki, 
balı natural halda ona heç bir şey qarışdırmadan yemək 
yaramaz.  Çünki  bu  zaman  o  tezliklə  həzm  sisteminə 
daxil olur və orqanizm onu tam mənimsəyə bilmir. 
Balın orqanizmdə yaxşı mənimsənilməsi üçün onu 
çörəklə, sıyıqla, su ilə, südlə, qaymaqla, yağla və s. ilə 
yemək  lazımdır.  Burada  mədə  yarası  olan  xəstələr 
müstəsna  edilirlər.  Çünki  onların  çox  miqdar  (səhər 
200 qr, günorta və axşam isə hər dəfədə 150 qr) təmiz 
halda  (duruldulmadan)  bal  yeməsi  məsləhət  görülür. 
Belə  müalicənin  məqsədi  balın  təkcə  orqanizm 
tərəfindən  tam  mənimsənilməsi  deyil,  habelə  onun 
mədə-bağırsaq  traktına  yaxılıb  mədə  və  onikibarmaq 
bağırsağı mexaniki və kimyəvi təsirlərdən qorumaqdır. 
Başqa  xəstəliklərdə  (orqanizmin  zəif  düşməsi, 
ürək  xəstəlikləri)  balı  çörəklə,  sıyıqla,  yaxud  spirtsiz 
içki ilə yemək lazımdır. 
Sarılıq  zamanı  ballı  çay,  su  və  südlə  qəbul  etmək 
çox faydalıdır. Bu zaman o qaraciyərin “yuyulmasına” 
və  ödün  ayrılmasına  yaxşı  təsir  göstərir.  Sağlam 
adamlara  yaxmac:  çörək,  kərə  yağı  və  üstündən  bal 

 
235 
yaxıb yemək məsləhətdir. 
Yarası olan xəstələr istisna olmaqla yaşlı adamların 
gündə 100-150 qramdan artıq bal yeməsi faydasızdır. 
Uşaqlar  üçün  norma  bir  qədər  az  olmalıdır.  Süd-
əmər uşağa çay qaşığının ½ hissəsi qədərdən başlayıb 
tədricən 1 çay qaşığına qədər balı ½ stəkan südə qarış-
dırıb  gündə  2-3  dəfə  vermək  yaxşıdır.  Mədəsi  pozul-
muş  uşağa  yaxşı  olar  ki,  balla  bir  az  şirinləşdirilmiş 
çay içirdilsin. 
Yaşlı adamların  yuxusuzluğu zamanı  yatmağa  ya-
rım  saat  qalmış  2-3  çay  qaşığı  balı  yarım  stəkan  isti 
suya qarışdırıb içməsi məsləhətdir. 
Südə,  qəhvəyə  və  sıyığa  bal  şəkər  kimi  hər  kəsin 
öz  zövqünə  uyğun  qarışdırılır.  Bir  cəhəti  də  nəzərə 
almaq  lazımdır  ki,  bal  adi  şəkərdən  onun  tərkibində 
olan  “canlı  təbiət”  maddələri  –  fermentlər,  vitaminlər 
və s. olması ilə fərqlənir. Hamıya məlumdur ki, yüksək 
temperaturda  bütün  canlılar  məhv  olur.  Buna  görə  də 
balı  qəhvəyə  və  südə,  sıyığa  bir  qədər  soyuduqdan 
sonra qatmaq lazımdır. 
Bəzi adamlar balı duru, şərbət halında yeməyi xoş-
layırlar.  Buna  görə  də əgər  bal xarlayıbsa  (bərkiyibsə) 
onu  qızdırmaqla  durultmaq  olar.  Ancaq  balı  açıq 
alovda  və  60
0
C-dən  yuxarı  qızdırmaq  yaramaz.  Çünki 
bu  zaman  balın  ətri  uçur,  şirniyyata  çevrilir  və 
müalicəvi əhəmiyyətini itirir. 
Sağlam  olmaq  istəyirsinizsə  bal  yeyin  və 
yuxarıdakı məsləhətləri nəzərə alın. 
Aşağıdakı  1  saylı  cədvəldə  100  q  balın  qidalılıq 
baxımdan əsas tərkib hissələri göstərilir. 

 
236 
Cədvəl 1. Balın orta hesabla tərkibi 
 
Qida maddələri 
(tərkib hissələri) 
100 q baldakı 
təxmini miqdarı 
Su 
17,1 q 
Cəmi karbohidratlar 
82,4 q 
O cümlədən: 
 
 Fruktoza 
38,5 q 
 Qlükoza 
31,0 q 
 Maltoza 
7,2 q 
 Saxaroza 
1,5 q 
Kalorinin cəmi 
304 kkal 
Protein  
0,7 mq 
Vitaminlər: 
 
 B
1
 (tiamin) 

0,01 mq 
 B
2
 (riboflavin) 

0,3 mq 
 Nikotin turşusu 

0,3 mq 
 Pantoten turşusu 
-0,25 mq 
 B
6
 (piridoksin) 

0,02 mq 
 B
9
 (Foll turşusu) 

0,01 mq 
 C (askorbin turşusu) 

0,5 mq 
Minerallar: 
 
Natrium  
2,85 mq 
Kalsium  
4,8 mq 
Dəmir  
0,25 mq 
Sink  
0,15 mq 
Kalium  
50,0 mq 
Fosfor  
5,0 mq 
Maqnezium  
2,0 mq 
Selen  
0,01 mq 
Mis  
0,05 mq 
Xrom  
0,02 mq 
Manqan  
0,15 mq 
Mineral tozu (kül) 
0,2 q 
 

 
237 
Bal haqqında hədislər 
 
Peyğəmbər (s.ə.v.): 
1.
 
Bal dərmandır. 
2.
 
Iki şəfadan – bal və Qurandan istifadə edin. 
3.
 
Təzə  doğan  qadınlar  üçün  təzə  xurma,  xəstə 
üçün isə bal kimi dərman yoxdur. 
4.
 
Allah-Təala 
bərəkəti 
balda 
verib. 
Onda 
xəstəliklərin  şəfası  var  və  yetmiş  peyğəmbər  onun 
faydasının davamiyyətli olmasını Allahdan istəyib. 
5.
 
Bal şərbətindən üstün olan bir dərman yoxdur. 
6.
 
Bal  nə  yaxşı  içəcəkdir:  ürəyi  qoruyur,  sinənin 
soyuqluğunu aradan qaldırır. 
7.
 
Bal şəfadır. O, yeli və qızdırmanı qovur. 
8.
 
Əgər  bir  şeydə  şəfa  varsa,  o,  ya  qan  alanın 
ülgücündə, ya da bal yeməkdədir. 
9.
 
Ərəb,  qan  alanın  qan  almasından  və  ya  bal 
yeməkdən yaxşı bir şeylə müalicə olunmayıb. 
10.
 
Əgər sizin dərmanlarınızda xeyir varsa, bu ya 
bal  yeməkdə,  ya  qan  alma  alətində,  və  ya  da  odla 
dağlamaqdadır, amma mən dağlamağı sevmirəm. 
11.
 
Şəfa üç şeydədir: bal  yeməkdə, qan almaqda 
və  odla  dağlamaqda.  Amma  mən  ümmətimə  özlərini 
dağlamağı qadağan edirəm. 
Imam Əli (ə): 
1.
 
Xəstə  bal  qədər  yaxşı  olan  başqa  bir  şeylə 
müalicə olunmayıb. 
2.
 
Bal  bütün  xəstəliklərin  dərmanıdır,  özündə  isə 
heç bir dərd yoxdur. O, bəlğəmi azaldır, qəlbi açır. 
3.
 
Bir  qaşıq  bal  bütün  xəstəliklərin  dərmanıdır. 
Allah-Təala  buyurur:  “...Onların  (arıların),  qarınla-