Hacı Əhməd-Cabir Hacı Ġsmayıl oğlu (Prof. Əhmədov Əhməd-Cabir Ġsmayıl oğlu) Əməkdar müəllim

“Qurani Kərim” ticarət haqqında 
 
Kitabda  qida  məhsullarının  əsas  qrupları  və  geniş 
çeşidi,  onların  halal  və  haram  olması,  keyfiyyəti  və 
qidalanmada  rolu  haqqında  söhbət  açılır.  Lakin 
unutmamalıyıq  ki,  bütün  qida  məhsulları  müxtəlif 
insanlar tərəfindən hazırlanır və mübadilə  yolu ilə bir-
birinə  ötürülür.  Bu  mübadilə  hələ  qədimdən  mövcud 
olan alver, başqa sözlə ticarət  yolu ilə həyata keçirilir. 
Məhz 
buna 
görə 
Islamda, 
“Qurani-Kərim”-in 
ayələrində  və  Peyğəmbərimizin  (s.ə.v.)  hədislərində 
insanlar  təkidlə  ticarət  fəaliyyəti  ilə  məşğul  olmağa 
çağırılır.  Məhəmməd  Peyğəmbərin  (s.ə.v.)  həyatı 

 
322 
haqqında  oxuduqlarımızdan  məlumdur  ki,  Rəsulullah 
(s.ə.v.)  ilk  dəfə  əmək  fəaliyyətinə  başlayarkən  Xədicə 
anamızın  tacirləri  ilə  birlikdə  dəvə  karvanlarında 
ticarət 
etməyə 
yollanmışdır. 
Rəvayətə 
görə 
Peyğəmbərimiz  (s.ə.v.)  bu  işə  ilk  dəfə  başladığından, 
başqa  məmləkətlərə  aparılan  mallar  daha  tez  və 
nisbətən  baha  qiymətə  satılmaqla  yüksək  qazanc  əldə 
edilmişdir. 
Bu  məqsədlə  Islamda  səfər  və  səyahətlər  etmək, 
eləcə də ticarətlə məşğul olmaq tövsiyə edilir. Bununla 
da  “Allahın  mərhəmətini  axtarmağa”  insanları  dəvət 
edir.  Böyük  yaradan  səyahət  edən  tacirləri  Onun 
yolunda savaşanlarla müqayisə edir. 
“Qurani-Kərim”-də buyurulur:  
“…Qurandan  sizə  müyəssər  olanı  oxuyun. 
(Allah) bilir ki, içərinizdə xəstələr də olacaq, bəziləri 
Allahın  lütfündən  ruzi  axtarmaq  üçün  (ticarət 
məqsədilə)  yer  üzünü  gəzib  dolaĢacaq,  digərləri  isə 
Allah  yolunda  vuruĢacaqdır  (cihada  gedəcəkdir)…” 
(əl-Muzəmmil, 73/20). 
Allah Təbarəkə-Təala “Qurani-Kərim”-də insanla-
rı  daxili  və xarici  ticarətə  təşbiq  edərkən, onlara  dəniz 
yollarından istifadə etməyi məsləhət görür və buyurur:  
“…Onun  (Allahın)  lütfündən  (nemətindən)  ruzi 
diləyib  axtarmağınız  (ticarət  etməyiniz)  üçün 
gəmilərin  də  orada  (suyu)  yara-yara  üzdüyünü 
görürsən.  (Bütün  bunlara  görə),  bəlkə  (Allaha)  Ģükr 
edəsiniz” (Fatir, 35/12). 
Daha sonra “Qurani-Kərim”-də buyurulur:  
“Həqiqətən,  göylərin  və  yerin  yaradılmasında, 
gecə  ilə  gündüzün  bir-birini  əvəz  etməsində, 
içərisində  insanlar  üçün  mənfəətli  Ģeylər  olan 

 
323 
gəmilərin  dənizlərdə  üzməsində,  quruyan  yer 
üzünü  Allahın  göydən  yağmur  yağdıraraq  yenidən 
diriltməsində,  cins-cins  heyvanları  onun  hər 
tərəfinə  yaymasında,  küləyin  bir  səmtdən  baĢqa 
səmtə əsməsində, göylə yer arasında (Allahın hikmət 
və  qüdrətinə  dəlalət  edən)  əlamətlər  vardır”  (əl-
Bəqərə, 2/164). 
Islamın meydana gəldiyi ilk dövrdən bu günə kimi 
tacirlər  həcc  ziyarəti  zamanı  ticarət  etməyin,  onların 
ziyarətinin  səmimiliyinə  və  dualarının  təmizliyinə, 
xətər gətirəcəyinə şübhə edir, qorxudurlar və qorxurlar. 
Bu barədə “Qurani-Kərim”-də buyurulur:  
“(Həcc  mövsümündə)  Rəbbinizdən  (ticarətlə) 
ruzi diləməniz sizin üçün günah deyildir. Ərəfatdan 
qayıdarkən  MəĢərülhəramda  Allahı  xatırlayın.  Sizi 
doğru yola yönəltdiyi üçün Onu yada salın (Ona dua 
edin),  çünki  siz  bundan  əvvəl  (doğru  yolu) 
azanlardan idiniz!” (əl-Bəqərə, 2/198). 
Lakin  bu  zaman  (yəni  Həcc  ziyarəti  zamanı) 
Allahı unutmamalı, Onun ehkamlarını, yerinə yetirmək 
vacibdir. Bu barədə “Qurani-Kərim”-də buyurulur:  
“O  kəslər  ki,  nə  ticarət,  nə  alıĢ-veriĢ  onları 
Allahı  zikr  etməkdən,  namaz  qılmaqdan  və  zəkat 
verməkdən  yayındırmaz.  Onlar  qəlblərin  və 
gözlərin  haldan-hala  düĢəcəyi  (dəhşətdən  ürəklərin 
duymaqdan, gözlərin görməkdən qalacağı) bir gündən 
(qiyamət günündən) qorxarlar” (ən-Nur, 24/37). 
Başqa ayələrdə buyurulur:  
“Ey  iman  gətirənlər!  QarĢılıqlı  razılıqla  edilən 
alıĢ-veriĢ  müstəsna  olmaqla,  bir-birinizin  mallarını 
haqsız  bəhanələrlə  (haqsız  yerə)  yeməyin  və 
özünüzü  öldürməyin!  Həqiqətən,  Allah  sizə  qarĢı 

 
324 
mərhəmətlidir” (ən-Nisa, 4/29). 
 “…Artıq  sizə  Rəbbinizdən  aĢkar  bir  dəlil 
(möcüzə)  gəldi.  Ölçüdə  və  tərəzidə  düz  olun. 
Adamların  mallarının  dəyərini  (və  ya  onların 
haqqını) azaltmayın…” (əl-Əraf, 7/85). 
“Ölçəndə  ölçüdə  düz  olun,  (çəkəndə)  düzgün 
tərəzi ilə çəkin. Bu (sizin üçün) daha xeyirli və nəticə 
etibarılə daha yaxĢıdır!” (əl-Isra, 17/35). 
Bu  ayəti  -  kərimələrdən  məlum  olur  ki,  Rəbbimiz 
insanlara  ölçüdə  və  tərəzidə  düz  olmağı  buyurmaqla 
yanaşı,  malların  dəyərini  və  alıcıların  haqqını 
azaltmamağı da göstərir. 
Belə rəvayət olunur ki, ulu Peyğəmbərimiz (s.ə.v) 
bir  gün  bazarda  dolaşarkən  taxıl  (buğda,  arpa)  satan 
birinə  rast  gəlir.  Taxıl  xoşuna  gəlir.  Əlini  taxıl  kisəsi-
nin  içinə  soxub  baxdıqda  alt  hissənin  yaş  odduğunu 
hiss edir. “…Bu nə hal” deyə soruşur. Adam: Üzərinə 
yağış  yağdığından  yaş  olmuşdur.  Bunun  üzərinə 
Həzrəti Peyğəmbər (s.ə.v.): “O yaş hissəni üstə qoy ki, 
hər kəs görsün. Bizi aldadan bizdən deyildir”, buyurur.  
Bu  mənada  14  əsr  öncə  çox  deyilib.  Satıcılar 
satdıqları  malın  həqiqi  durumunu  (keyfiyyətini) 
alıcılara doğru-düzgün bəyan etməlidirlər.  
Ulu  Peyğəmbərimiz  (s.ə.v.)  bu  xüsusda  demişdir: 
“Satıcılar  doğru  olub  və  satdıqları  malın  durumunu 
olduğu  kimi  bəyan  edərlərsə,  satdıqlarının  bərəkətini 
görərlər.  Doğruluqdan  uzaq  olarlarsa  və  malın 
qüsurunu  söyləməzlərsə,  bir  qazanc  əldə  etsələr  belə, 
satdıqlarından xeyir və bərəkət görməzlər”.  
“Qurani-Kərim”-in  ər-Rəhman  surəsində  buyuru-
lan  Allah  kəlamları  həm  dünyanın  ədalət  tərəzisindən 
və həm də ticarətlə məşğul olanlara bir tövsiyə, göstə-

 
325 
riş verilməklə insafı əldən verməmək məsləhət görülür. 
Ayələrdə buyurulur: 
“Göyü  O  ucaltdı,  tərəzini  (ədalət  tərəzisini)  O 
qoydu!”. 
“Ona  görə  ki,  çəkidə  həddi  aĢmayasınız  (insafı 
əldən verməyəsiniz)”. 
“Tərəzini  düz  tutun,  çəkini  əksiltməyin!  (Çəkidə 
insaflı olun, tərəzini korlamayın!)” (ər-Rəhman, 55/7-9). 
Ayələrdən  məlum  olduğu  kimi,  Allah-Təbarəkə-
Təala  insanları  hər  sahədə  ədalət  tərəzisinə  uyğun 
hərəkət etməyi buyurmuşdur. 
Peyğəmbərimizin 
(s.ə.v.) 
tacirlər 
barədə 
hədislərində  deyilir:  “Vicdanlı,  doğru,  düz  və  etibar 
qazanmış  tacirlər  qiyamət  günündə  Allah  yolunda 
canını  vermiş  şəhidlərlə  bir  yerdə  olacaqlar.  Onlar 
peyğəmbərlərlə, müqəddəs şəxslərlə birgə olacaqlar”. 
Biz Ulu Peyğəmbərimizdən onun əshabələrinin bu 
barədə söylədikləri hədislərə də nəzər salmaq istərdik. 
Cabirdər  (A.o.r.):  Biz  Peyğəmbər  (s.ə.v.)  ilə 
namaz qılarkən, bir də baxıb gördük ki, Şamdan buğda 
ilə  yüklənmiş  karvan  gəldi.  O  saat  qaçıb  ona  tərəf 
getdilər.  Peyğəmbərlə  (s.ə.v.)  on  iki  nəfərdən  başqa 
heç kim qalmadı. Bununla əlaqədar: “Bir ticarət və  ya 
bir  əyləncə  görən  kimi  o  saat  hər  tərəfdən  tökülüşüb 
oraya yığışmayın!” - mənasını verən ayə nazil oldu. 
Əbu Hureyrədən (A.o.r.): Peyğəmbər (s.ə.v.) buyur-
muşdur:  “Bəşəriyyətin  elə  bir  zamanı  gələcək  ki,  insan 
aldığının halal və ya haram (olduğuna) baxmayacaq”. 
Doğrudan  da  bu  günümüzdə  marketlərdə  satılan 
çoxçeşidli  ərzaq  məhsullarının  mənşəyinə,  harada  və 
necə  istehsal  edildiyinə,  halal  və  haram  olduğuna 
varmadan insanlar öz tələbatlarını ödəmək üçün  malın 

 
326 
zahiri  görünüşünə  və  keyfiyyətinə  görə  istənilən 
məhsulları  alıb  istehlak  edirlər.  Insan  hansı  malı 
(ərzağı)  aldığını,  nə  vaxt,  necə  və  nə  yediyini  bilməli 
və daim buna özü nəzarət etməlidir. 
 
Ticarət və alver haqqında kəlamlar 
 
1.
 
Ticarət  ilahi  sözdür,  onu  sevməmək  və  ya  ona 
pis münasibət Allaha qarşı üsyan deməkdir. Düz ticarət 
etməyənlər  dünya  malında  boğulan,  axirətdə  isə 
Cəhənnəm  odunda  yananlardır.  Cəhənnəm  isə  ağır  və 
əzablı bir yer. 
2.
 
Ən gözəl alış-veriş Allah yolunda olanıdır. 
3.
 
Alverin  ziyanını  hesabla,  gəliri  onsuz  da 
sənindir. 
4.
 
Hər bir satıcı bilməlidir ki, Allah onun ruzisini 
alıcı ilə göndərir. 
5.
 
Məcburi alver xalqı mənəviyyatdan, dövləti isə 
xalqdan ayırar. 
6.
 
Məcburi  alver  xalqın  məhvinə  və  dövlətin 
dağılmasına səbəb olar. 
7.
 
Məcburi  alverin  səbəbi  dövlətin  xalqa  xidmət 
edə bilməməsidir. 
8.
 
Məcburi  alver  insanı  həm  zəhmətdən,  həm  də 
insanlıqdan məhrum edər. 
9.
 
Məcburi  alver  cəmiyyəti  əvvəl  çobansız  bir 
sürüyə və sonra isə idarə olunmaz ilxıya çevirər. 
10.
 
Xalqı  məcburi  alverə  vadar  etmək  onu  kölə 
şəklinə salmaq və ya məhv etməkdir. 
11.
 
Ruzimiz bizdən qabaq yaradılıb. 
12.
 
Ruzini verən Allahdır, itirən bəndə. 
13.
 
Ruzisini tərəzi gözündə axtaranlar imansızlardır. 
 

 
327 
 
ƏRZAQ  MƏHSULLARININ  QIDALILIQ 
DƏYƏRI  VƏ  BALANSLAġDIRILMIġ   
QIDA    NORMALARI  
 
Ərzaq  mallarının  qidalılıq  dəyəri  onların  kimyəvi 
tərkibi, enerjivermə qabiliyyəti və enerji verən maddə-
lərin həzmi ilə xarakterizə olunur. Məhsulda maddələr 
mübadiləsi  üçün  bioloji  cəhətdən  vacib  sayılan  mad-
dələr  (zülallar,  yağlar,  karbohidratlar,  vitaminlər,  mi-
neral  maddələr  və  s.)  nə  qədər  çox  olursa,  onun 
qidalılıq dəyəri də bir o qədər yüksək hesab olunur. 
Ayrı-ayrı  ərzaq  mallarının  qidalılıq  dəyəri  eyni 
deyildir.  Bir  çox  məhsulların  tərkibində  bioloji  cəhət-
dən  vacib  hesab  olunan  kompleks  maddələr  vardır. 
Belə  məhsullara  yumurta,  balıq  kürüsü,  ət,  balıq,  süd 
və  başqaları  misal  ola  bilər.  Şəkər,  nişasta  və  patka 
kimi məhsullar tərkibcə əsasən karbohidratlardan təşkil 
olunduğundan,  orqanizm  üçün  ancaq  enerji  dəyərinə 
malikdirlər. 
Toxumaların  əmələ  gəlməsində,  sintezində  və 
maddələr mübadiləsində iştirak edən maddələr qidanın 
bioloji  dəyərini  xarakterizə  edir.  Bir  çox  məhsullar 
(ədviyyələr, tamlı qatmalar) isə enerji vermirlər. Ancaq 
qida  məhsuluna  əlavə  edilməklə  onun  dadını  yaxşı-
laşdırır və asan mənimsənilməsinə səbəb olur. 
Ərzaq məhsulları orqanizm üçün zərərsiz olmalıdır. 
Onlarda  ağır  metal  duzlarının,  alkoloidlərin,  bəzi 
qlükozidlərin (insan səhhətinə zərərli dozada), zülalların 
parçalanmasından  əmələ  gələn  zəhərli  maddələrin, 
həmçinin  ziyanlı  mikroorqanizmlərin  və  ya  onların 
həyat fəaliyyəti məhsullarının olmasına icazə verilmir. 

 
328 
Insan  öz  yaşayışı  prosesində  enerji  sərf  edir  və 
bunun  miqdarı  insanın  yaşından,  orqanizmin  fizioloji 
vəziyyətindən,  əməyinin  xarakterindən,  yaşadığı  yerin 
iqlim  şəraitindən  və  s.  asılı  olur.  Enerji  isə  karbohid-
ratların,  yağların,  zülalların  və  müəyyən  miqdarda 
turşuların  oksidləşməsi  nəticəsində  əmələ  gəlir.  Ona 
görə  də  insan  orqanizminin  sutkada  sərf  etdiyi  enerji 
məlum  olmalıdır  ki,  vaxtında  onun  ehtiyatını  bərpa 
etmək mümkün olsun. 
Enerji  almaq  məqsədilə  insan  orqanizminə  lazım 
olan  maddələr  qida  vasitəsilə  qəbul  olunur.  Eyni 
zamanda  qida  maddələri  orqanizmdə  toxumaların  və 
orqanların  tərkib  maddələrinin  yeniləşməsi,  boy  inki-
şafı və bədənin kütləsinin artması üçün də lazımdır. Bu 
baxımdan  qida  insanın  yaşayışı  və  onun  iş  qabiliyyəti 
üçün lazım olan optimal şəraiti təmin etməlidir. 
Müasir  şəraitdə  kifayət  miqdarda  yüksək  keyfiy-
yətli  ərzaq  mallarının  olması,  balanslaşdırılmış  qida-
lanmanı  təşkil  etməyə  imkan  verir.  Balanslaşdırılmış 
qidalanma  dedikdə,  orqanizmdə  toxumaların  yeniləş-
məsi,  enerji  sərfinin  təmin  olunması  üçün  tərkibində 
bütün maddələri, o cümlədən çoxlu miqdarda mübadilə 
prosesində  nizamlayıcı  kimi  iştirak  edən  maddələri 
olan  məhsullarla  vaxtlı-vaxtında  təmin  olunması  başa 
düşülür.  Bu  zaman  qida  maddələri  biri  digəri  ilə 
normal  nisbətdə  olmalıdır.  Ümumiyyətlə,  balanslaşdı-
rılmış  qidalanma  zamanı  56  addan  artıq  əvəzolunmaz 
komponentlərin olması vacibdir. 
Balanslaşdırılmış  qidalanma  eyni  zamanda  müəy-
yən  rejim  (gün  ərzində  qida  qəbulunun  bölgüsü,  qida 
məhsulunun  lazım  olan  temperaturda  olması  və  s.) 
tələb edir. 

 
329 
Balanslaşdırılmış  qidalanma  zamanı  orqanizmə 
lazım olan zülal, yağ və karbohidratların miqdarı 1:1:4 
nisbətində olmalıdır. Ağır əməklə məşğul olanlar üçün 
bu  1:1:5  nisbətində  ola  bilər.  Balanslaşdırılmış  qida-
lanma zamanı müxtəlif peşə adamları üçün lazım olan 
zülalın, yağın və karbohidratların miqdarı müxtəlifdir. 
Qidalanma  zamanı  zülalın,  yağın  və  karbohidrat-
ların  təbiəti  vacib  əhəmiyyətə  malikdir.  Orqanizmə 
lazım  olan  gündəlik  enerjinin  15%-i  zülalların,  30%-i 
yağların  və  50%-dən  çoxu  isə  karbohidratların  payına 
düşməlidir. Eyni zamanda zülallar üzrə enerjinin 50%-i 
heyvanat  zülallarının,  yağların  verəcəyi  enerjinin  isə 
60%-i  bitki  yağlarının  hesabına  yaranmalıdır.  Karbo-
hidratlar  üzrə  lazım  olan  enerjinin  75%-i  nişastanın, 
20%-i şəkərlərin, 3%-i pektinli maddələrin və 2%-i isə 
sellülozanın payına düşməlidir. 
Əmək  fəaliyyəti prosesində enerji sərfi, bilavasitə 
insanın məşğul olduğu işin xarakterindən asılıdır. 
Rusiya TEA-nın Qidalanma  Institutunun məluma-
tına görə müxtəlif əməklə məşğul olan adamların gün-
dəlik enerji sərfi təxminən 1 saylı cədvəldəki kimidir.  
 
Cədvəl 1. Əməyin xarakterindən asılı olaraq  
gündəlik enerji sərfi 
 (kkal/kCoul) 
1. 
Fiziki əməklə əlaqəsi olmayan peşə 
sahibləri üçün 
3000-3200/12570-
13468 
2. 
Mexanikləşdirilmiş  əməklə  məşğul 
olan peşə sahibləri üçün 
3500/14668 
3. 
Mexanikləşdirilməmiş və ya qismən 
mexanikləşdirilmiş  əməklə  məşğul 
olan peşə sahibləri üçün 
4000/16760 
4. 
Mexanikləşdirilməmiş  ağır  əməklə 
məşğul olan peşə sahibləri üçün 
4500-5000/18855-
20950 

 
330 
Ərzaq mallarının enerji dəyəri kkal və ya kCoulla 
(1 kkal 4,184 kCoula müvafiqdir) ifadə olunur. 
Əvvəllər 
belə 
hesab 
edilirdi 
ki, 
insan 
orqanizmində  zülalın  və  həzm  olan  karbohidratların  1 
q-nın  oksidləşməsindən  4,1  kkal  (17,2  kCoul),  1  q 
yağın  oksidləşməsindən  isə  9,3  kkal  (38,9  kCoul) 
enerji  ayrılır.  Müasir  dövrdə  müəyyən  edilmişdir  ki, 
karbohidratların 
enerji 
dəyəri 
zülalların  enerji 
dəyərindən  azdır.  Ayrı-ayrı  maddələrin  oksidləşməsi 
zamanı ayrılan enerjinin miqdarı müxtəlifdir. 
1  q  zülal  4,0  kkal  (16,7  kCoul),  1  q  karbohidrat 
3,75  kkal  (15,7  kCoul)  və  1  q  yağ  9,0  kkal  (37,7 
kCoul),  1  q  üzvi  turşu  orta  hesabla  3,0  kkal  (12,54 
kCoul)  enerji  verir.  Ərzaq  mallarının  tərkibi  məlum 
olarsa,  onun  verəcəyi  enerjinin  miqdarını  asanlıqla 
hesablamaq  olar.  Belə  ki,  pasterizə  olunmuş  südün 
tərkibində 2,8% zülal, 3,2%  yağ və 4,7% şəkər vardır. 
Onda  100  q  südün  enerjivermə  qabiliyyəti  belə 
hesablanır: 2,8 x 4,0 kkal = 11,1 kkal və ya 2,8 x 16,7 
kCoul  =  45,9  kCoul  +  3,2x9,0  kkal  =  28,8  kkal və  ya 
3,2  x  37,7  kCoul  =  120,6  kCoul  +  4,7  x  3,75  kkal  = 
17,6  kkal  və  ya  4,7  x  15,7  kCoul  =  73,7  kCoul. 
Deməli,  100  q  süd  orqanizmə  57,5  (11,1+28,8+17,6) 
kkal və ya 240,2 (45,9+120,6+73,7) kCoul enerji verir. 
Əgər sutkalıq qida rasionunda 80,0 q zülal, 500,0 
q karbohidrat və 80,0 q yağ olarsa, onda belə rasionun 
ümumi enerji dəyəri belə olar: 80,0 x 4,0 kkal = 320,0 
kkal  və  ya  320,0  x  4,184=1338,9  kCoul  +  80,0  x  9,0 
kkal  =  720  kkal  və  ya  720  x  4,184  =3012,5  kCoul  + 
500  x  3,75  kkal  =  1875  kkal  və  ya  1875  x 
4,184=7845,0  kCoul.  Deməli,  sutkalıq  qida  rasionu 
orqanizmə  2915  (320+720+1875)  kkal  və  ya  12196,4 

 
331 
(1338,9 + 3012,5 + 7845,0) kCoul enerji verir. 
Ərzaq mallarının bu qayda üzrə hesablanan enerji 
dəyəri  nəzəri  enerji  adlanır.  Bu  zaman  enerji  verən 
bütün  maddələrin  orqanizmdə  tam  həzmə  getməsi  nə-
zərdə  tutulmuşdur.  Ancaq  qidanın  ayrı-ayrı  kompo-
nentləri  orqanizmdə  tam  həzm  olmur.  Belə  ki,  hey-
vanat  mənşəli  zülallar  81-93%,  bitki  mənşəli  zülallar 
isə 60-80% həzm olur. Südün və ətin yağı orqanizmdə 
95%  həzm  olur.  Bitki  mənşəli  karbohidratlar  85-99%, 
südün  karbohidratları  isə  98%  həzmə  gedir.  Ərzaq 
malının  verəcəyi  real  kaloriliyi  (enerjini)  hesablamaq 
üçün  müxtəlif  ərzaqlarda  olan  enerji  verən  ayrı-ayrı 
maddələrin  faktiki  həzmi  nəzərə  alınmalıdır.  Bunun 
üçün  enerji  verən  ayrı-ayrı  maddələrin  nəzəri  enerji 
dəyərini  onların  həzm  faizinə  vurub  100-ə  bölürlər. 
Başqa sözlə enerji verən maddələrin nəzəri kaloriliyini 
həzm  əmsalına  vurmaq  lazımdır.  Əgər  zülalın  orqa-
nizmdə  mənimsənilməsi  95  faizdirsə,  onda  hesab-
lanmış  nəzəri  kaloriliyin  miqdarını  (95  :100)=0,95 
əmsalına  vurmaq  lazımdır.  Nəticədə  qidanın  real 
kaloriliyi müəyyən olunur. 
Məs.  Nəzərə  alsaq  ki  südün  tərkibində  olan  zülal-
lar  orqanizmdə  orta  hesabla  90%,  yağlar  95%,  karbo-
hidratlar  isə  98  faiz  mənimsənilir,  onda  yuxarıdakı 
qayda  üzrə  nəzəri  kaloriliyi  müəyyən  edilmiş  100  q 
südün real kaloriliyi aşağıdakı kimi hesablanır. 
Zülalın real kaloriliyi: 11,1 kkal x 0,90 = 9,99 kkal 
və  ya,45,9  kCoul  x  0,90  =  41,31  kCoul.  Yağın  real 
kaloriliyi:  28,8  kkal  x  0,95  =  27,36  kkal  və  ya,  120,6 
kCoul  x  0,95  =  114,57  kCoul.  Karbohidratların  real 
kaloriliyi:  17,6  kkal  x  0,98 = 17,25  kCoul  və  ya, 73,7 
kcoul  x  0,98  =  72,23  kCoul.  Deməli,  100  q  süd 

 
332 
orqanizmə  54,6  (9,99+27,36+17,25)  kkal  və  ya  228,1 
(41,31+114,57+72,23)  kCoul  real  enerji  verir.  Real 
kalorilik nəzəri kalorilikdən həmişə azdır. 
Ərzaq  mallarının  həzmi,  onların  fiziki  xassələ-
rindən  və  kimyəvi  tərkibindən,  dadından  və  iyindən, 
boya  və  ətir  verən  maddələrin  olmasından  asılıdır. 
Bunlardan  başqa  qidanın  həzminə  onun  görünüşü, 
insan zövqünə oxşarlığı da təsir göstərir. 
Insana lazım olan gündəlik enerjini və orqanizmdə 
gedən bütün proseslərin normallığını təmin etmək üçün 
hər  gün  müəyyən  miqdar  qida  maddələri  qəbul  olun-
ması  vacibdir.  Orqanizmə  lazım  olan  maddələrin  qida 
rasionunda  çatışmaması  insanın  sağlamlığına  mənfi 
təsir göstərir. Odur ki, əsas qida maddələrinin fizioloji 
norması,  onların  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  tərkibi, 
səmərəli qidalanmanın prinsipləri  müasir elmi tələblər 
səviyyəsində  izah  edilir.  2  saylı  cədvəldə  orta  yaşlı 
insanın  əsas  qida  maddələrinə  gündəlik  tələbatı 
haqqında təsdiq olunmuş qida normaları verilmişdir. 
Bu  qida  maddələri  normalarını  təmin  etmək  üçün 
insan  gün  ərzində  müxtəlif  miqdarda  ərzaq  məhsulu 
qəbul  etməlidir.  Ərzaq  məhsullarının  gündəlik  (və  ya 
illik) norması milli xüsusiyyətlərdən, insanın yaşından, 
həyat  tərzindən  və  digər  amillərdən  asılıdır.  Azərbay-
can  üzrə  ayrı-ayrı  ərzaq  məhsullarının  istehlakı  nor-
madan  fərqlənir.  Milli  ənənələrdən  asılı  olaraq  res-
publika  əhalisi  çörək  məhsullarını  fizioloji  normadan 
artıq  istehlak  edirlər.  Ət,  süd  və  balıq  məhsullarının 
istehlakı isə fizioloji normadan bir qədər azdır. Rusiya 
Səhiyyə  Nazirliyinin  müəyyən  etdiyi  qida  məhsulla-
rının  gündəlik  istehlak  norması  orta  yaşlı  insanın 
gündəlik  sərf  etdiyi  2800-2950  kkal  enerjini  təmin 

 
333 
edir. Gün ərzində 80-90 q zülal, 100-105 q yağ və 380-
385  q  karbohidrat  istehlakını  təmin  etmək  üçün  hər 
gün  3  saylı  cədvəldə  göstərilən  miqdarda  müxtəlif 
ərzaq məhsulları istehlak edilməlidir. 
 
Cədvəl 2. Orta yaĢlı insan üçün balanslaĢdırılmıĢ 
qida normaları 
 
Qida 
maddələri 
Gündəlik 
tələbat, 
q-la 
Qida 
maddələri 
Gündəlik tələbat, 
 q-la 
Su  
2800-3000 
Mineral maddələr 
O cümlədən 
Içkilərlə 
1200-1700 
Kalium 
800-100 
Duru 
xörəklərlə 
500-600 
Fosfor 
1200-1500 
Məhsulların 
tərkibində 
700-800 
Natrium 
4000-6000 
Endogen su 
300-400 
Kalium  
2500-5000 
Zülallar 
80-100 
Xloridlər  
5000-7000 
O cümlədən  
heyvanat zülalı 
50 
Maqnezium  
300-500 
Əvəzedilməz  
Aminturşuları 
Dəmir 
15-17 
Triptofan 
1 
Sink  
10-15 
Leysin 
4-6 
Manqan  
5-10 
Izoleysin  
3-4 
Xrom  
0,2-0,25 
Valin 
3-4 
Mis 
2 
Treonin  
2-3 
Kobalt  
0,1-0,2 
Lizin 
3-5 
Molibden  
0,5 
Metionin 
2-4 
Selen  
0,5 
Fenilalanin  
2-4 
Ftoridlər  
0,5-1,0 
Əvəzolunan Aminturşuları 
Yodidlər  
0,1-0,2 
Histidin 
1,5-2 
Vitaminlər, mq-la 
Arginin  
5-6 
C 
vitamini 
(askorbin 
turşusu) 
50-70 
Sistein  
2-3 
B
1
 
vitamini 
(tiamin) 
1,5-2,0 

 
334 
Tirozin 
3-4 
B
2
 
vitamini 
(riboflavin) 
2,0-2,5 
Alanin 
3 
PP 
vitamini 
(nikotin 
turşusu) 
15-25 
Serin 
3 
B
3
 
vitamini 
(pantoten 
turşusu) 
5-10 
Qlütamin 
turşusu 
16 
A vitamini 
1-2 
Asparaginturşu
su 
6 
B
6
 
vitamini 
(piridoksin) 
2,3 
Prolin 
5 
B
12 
vitamini 
(siano-
kobalamin) 
3 mkq 
Qlikokol  
3 
H 
vitamini 
(biotin) 
0,15- 
Karbohidratlar  
400-500 
Xolin  
500-1000 mq 
O cümlədən: 
 nişasta  
 
400-450 
D 
vitamini 
(müxtəlif  
formaları) 
100 B.V. 
 şəkər  
50-100 
Üzvi turşular 
(süd, limon və s.) 
2 
P 
vitamini 
(rutin) 
25 mq 
Ballast 
karbohidratlar 
25 
B
9
 
vitamini 
(fol turşusu) 
0,2 mq 
Yağlar  
80-100 
E 
vitamini 
(müxtəlif  
formaları) 
0,2-0,3 
O cümlədən: 
 bitki yağları 
 
25-30 
Polidoymamış 
yağ turşuları 
 
10-15 
Lipoy turşusu 
0,5 
Xolesterin  
0,3-0,6 
Inozit  
0,5-1,0 
Fosfolipidlər  
5 
Gündəlik 
ümumi  kalori, 
kkal  
3000 
 
Qeyd: 
Beynəlxalq 
vahid 
(BV) 
kimi 
erqokalsiferolun 0,025 mikroqramı qəbul edilmişdir. 
Uşaqların  D  vitamininə  tələbatı  yaşlılardan  2-2,5 
dəfə çoxdur. 
 

 
335