Хalqarо munosabatlar va diplоmatiya tariхi fanindan ma’ruza matnlari

 
Qadimgi Хitоyda хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Eramizdan 
avvalgi II minginchi yillik bоshlarida Хuanхe daryosining o’rta оqimida vujudga 
kеlgan ilk davlat tuzilmalari vaqt o’tishi bilan (er. avv. 12 asr) yagоna katta 
pоdshоhlik оstiga birlashganlar.
1 minginchi yillarda yagоna qadimхitоy davlati eramizdan avvalgi VIII 
asrdan bоshlab butunlay mustaqil bo’lgan bir qatоr yirik va mayda pоdshоhliklarga 
bo’linib kеtdi. Bu davlatlar bir-biri bilan yaqin alоqada bo’lib, ular o’rtasida gоh 
nizоlar kеlib chiqar, gоh do’stоna muzоkaralar оlib bоrilishi natijasida ittifоq 
tuzilar edi.
Chjou davri diplomatiyasi.
Chjou davlatini barpo qilgan xitoy kabi lalari neolit 
davridanoq Shimoliy Xitoy Ning Vey havzasida, hozirgi Shensi as viloyatida 
anchagina katta joylarga o’rna shib olganlar. Zamonlar o’tishi bilan bu qabilalar 
Vey daryosi xavzasida yashovchi boshqa hamma qabilalar ustidan Xukmg’onlik 
qila boshlab, suigra ancha katta qabilalar ittifoqini barpo qilganlar. Usha 
zamondagi manbalarga kara ganda bu qabilalar In davlati bilan ancha yaqin 
munosabatda bo’lgaplar. In podsholari CHjou knyazlariga o’z davlatla 
shimoligarbiy chegaralarini qushni ku'chmanchi kabi lalarning xujumlaridan 
ximoya qilishni topshirganlar. «CHjou» so’zining o’zi ba’zan Indagi yozuvlarda 
uchraydi. In davlatining zodagon oilalari va xatto podsholari kam chjou 
qabilalarINIng boshliklariga erga bergan lar. Bu habilalar In davlatidagi 
qabilalarga karindosh bo’lgan bo’lishlari kam mumkin. CHjou qabilalari eng 
qadimgi va eng yuksak In madaniyatining ko’p elementlaridan keng 
foydalanganlar. CHjou qabilalari yozuv, xronologiya sistemasini, arxitektura 
uslubi, o’ziga xos fol ochish tartibi va kat to dinniig ba’zi formalarini inliklardan 
olganlar. CHjouliklar In davri madaniyatining yutuklarini tan olganlar va o’zlarini 
bu madaniyatning vorislari va davom et tiruvchilari deb xisoblaganlar. Qo’yidagi 
kikmatli so’zlar: «Inning donolik bilan kiritilgan jinoiy konUilaridan ibrat olingiz», 
«Dilingiz markam bo’lsin va xalq ta’lim bera bilishingiz uchun SHanning ulur 
odamlari yaratgan ta’ limotlarni urganingiz», «Indagi eng qadimgi va eng donobu 
asirlar keyinchalyk qullarga aylantirilgan. SHu sababli, Ko’r’a yozuvlarida ko’p 
vaqt «ko’pgina qullar asir olipdi» deb xabar qilinadi. 
In dinastiyasi nodsholik qilgan davrning O’rtalari na oxirlarida kuchmanchilar 
yashab turgan tog’li rayoilarni, shuningdek Vey va Fen vodiysini, ya’ni SHensi 
viloyatiping markaziy qismini va SHansi viloyatining janubigarbiy Qismini 
sekinasta xitoylar egallab olib, kolonizaqiya qi .ladilar. Mamlakat chegaralarini 
kuchmanchilardan mudofaa Qilish zarurligi va kushnilarining yerlarini, qullar va ul 

---

jalar qulga tushirish siyosati: armiya to’zishni va karbiy ishni yo’lga qo’yishni 
talab qilardi. Xitoy qo’shinlari qadimgi zamonlardanok asosiy kismlarga: 
piyodalarga, otliklar ga va jang aravalariga Bo’linib kelgan. Urga va Sharqiy 
Osiyoning keng dashtlarida juda Qadim zamonlardayok otlar Qulga o’rgatilgan va 
jang aravalari paydo bo’lgan, bu ara valardan ko’pg’ok janglarda foydalanilgan. 
Jang arava va ot In davridagi yozuvda tilga olinadi. Anyandagi kazish larda jang 
aravalarni yasatish uchun bronza dan ishlangan 400 gd yaqin turli zebziynat 
asboblari va ot skeletlari topilgan. Xitoy qo’shINI juda oddiy qurollar — ko’pincha 
bronza dan ishlangan qurollar: qilichlar, jang boltalari va usha zamonda ko’p 
tarqolgan oyboltalar, shuningdek kamalak va uklar, nikoyat, nayzalar bilan 
qurollangan bo’lgan. K,ushin ning soni 3 ming kishiga yetgan. Otliklar otryadlari 
ol1atda 300 suvoriydan iborat bo’lgan. Ba’zi yozuvlarga karab, jangga saf 
tog’tishda muayyan formalar joriy bo’lganligINI faraz Qilish mumkin. Flang 
agakalari, flangdan kirib o’rab olish va kechalari tusatdan kujumlar qilish usullari 
kam qulla nilgan bo’lsa kerak. Masalan, ko’r’a yozuvlaridan birida: «Bu kecha 
lagerda biron falokat yo’z bermasmikin, tun tinch Utarmikin?» deb suraladi. In 
davlatining sinfiy xarak teri qo’shinlarni to’zishda kam yakkol ko’rin adi. 
CHunonchi, piyo dalar odatda o’z xujaliklaridan ajratilib qo’shinlar kato riga 
chak.irilgan oddiy dekkonlardan iborat bo’lgan. Bu kol «Qo’shiqlar kitobi» da kam 
obrazli qilib tasvirlangandir. Jang aravalarida odatda zodagonlar jang qilganlar, 
chunki ular ikki ot kusqilgan egarjabdukli aravani jangga qo’yish ga k.odir 
bo’lganlar.