Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev
Yüklə 3,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
NOTA BENE !
Aybning darajasi jinoyat subyektining jinoyat holatlariga bo‘lgan munosabatining shakli va tarkibi majmui bilan aniqlanadi hamda ijtimoiy qilmish darajasi bilan belgilanadi. Bular quyidagilardan iborat: ruhiy munosabat xususiyatlari, jinoyatning motiv va maqsadi, shaxsni xarakterlaydigan holatlariga oid jinoiy qasd va ehtiyotsizlikning kelib chiqishiga turtki bo‘lgan sabab va shart-sharoitlar. Masalan, qasddan sodir etilayotgan jinoyatda, aybdor obyektga tajovuz qilishida o‘zining munosabatini ongli ravishda aniq ko‘rinishlarda namoyon qiladi, ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatda esa bunday ko‘rinish bo‘lmaydi. Binobarin, aybning darajasi qasddan sodir etiladigan jinoyatlarda ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. Qasdning va ehtiyotsizlikning ko‘rinishlarini qiyoslash birmuncha qiyinroq. Agar to‘g‘ri qasd bilan egri qasdni bir xil sharoitlarda baholaydigan bo‘lsak, har doim to‘g‘ri qasdning egri qasdga nisbatan xavfliroqligini ko‘ramiz. Shuningdek, bir kishining o‘lishini istagan odamga qaraganda, bir necha kishining o‘lishini istagan odam xavfliroq, yong‘in bo‘layotgan uyda kasal odamni ongli ravishda qoldirish, kasal odamni yoqib yuborish yo‘li bilan o‘ldirishga qaraganda xavfliligi kamroq. Qasdning ko‘rinishi jinoyat xavfliligiga ta’sir etuvchi faktor sifatida qasddan odam o‘ldirish jinoyatining subyekt belgilari qatoriga qo‘yilishi tasodif emas. Bu, umuman olganda, hamma qasddan sodir etiladigan jinoyatlarga tegishli. Shuningdek, beparvolik orqasida sodir etilgan jinoyatga qaraganda, o‘z-o‘ziga ishonish orqasida sodir etilgan jinoyat har doim xavfliroq bo‘lgani kabi jinoyatlarning ehtiyotsizlik orqasida sodir etilishining ko‘rinishlarini ham belgilash joiz bo‘ladi. 185 o‘z-o‘ziga ishonishda aybdor o‘zining o‘ylamasdan qilinadigan harakatidan to‘xtatib qoluvchi kontrmotivni yengib chiqishi talab etiladi, aybdor nafaqat qilmishining yomon oqibatlaridan o‘zini tiyishni, balki yuz bergan holatni va uning oqibatlarining hamma detallarini diqqat bilan baholashni ham o‘z zimmasiga olmaydi. Aybdorning qilmishiga nisbatan bunday munosabati, ya’ni uning kelib chiqishi mumkin bo‘lgan ijtimoiy xavfli oqibatlarni ko‘ra olmasligi beparvolikka qaraganda ancha xavfliroqligi turgan gap. Shakli va ko‘rinishiga qaramay aybning darajasiga aybdorning psixikasidagi intellektual va ruhiy jarayonlarning tarkibiy xususiyatlari ta’sir etadi. Ongning hajmi va aniqligi, oldindan ko‘ra bilish xususiyati, oldindan o‘ylab qo‘yishlik, maqsadga erishishda qat’iylik qasddan sodir etilgan aybning darajasiga jiddiy ta’sir qilishi mumkin. Xolatni baholashdagi o‘z-o‘ziga ishonishning darajasi, oqibatlarni oldindan ko‘ra bilishning va ko‘ra olmaslikning xususiyati hamda sababi ehtiyotsizlik natijasidagi aybning darajasi oshishiga yoki pasayishiga ta’sir etishi mumkin. Muayyan shaxs tomonidan jinoyat sodir etilishida aybning darajasi uning aybdorning mo‘ljali chegarasini xato ko‘rishidagi bevosita ko‘rinishi hisoblanadi. Shuning uchun undan aybdorga tayinlanayotgan jazoning xususiyati va miqdori, huquqbuzarning mo‘ljalidagi ijtimoiy defektlarni bartaraf etish uchun zarur bo‘lgan, jinoiy-huquqiy majburlashning o‘lchovi to‘g‘ri bog‘langan holda bo‘ladi. Sud-tergov amaliyotida ayb va jinoiy javobgarlik masalasining hal etilishida shaxsning holati va ruhiy xususiyati, uning o‘ziga xosligi va jihatlari, unda kechayotgan psixologik jarayonlar shaxsning ongida qilmish mohiyatining to‘g‘ri ko‘rinishiga ta’sir etishi mumkin. Xususan, zaruriy mudofaaning chegarasidan chetga chiqish masalasini hal etishda javobgarlik faqat tajovuzning xavfliligi va mudofaaning xususiyatiga mutlaqo mos kelmasligidan boshlanadi. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, zaruriy mudofaada, qoida bo‘yicha, shaxs to‘satdan jinoiy tajovuz bilan to‘qnashadi, uning nerv sistemasida birdan keskin qo‘zg‘alish, emotsional chayqalish paydo bo‘ladi. Bunday holatda shaxs har doim ham zaruriy 186 mudofaa qilishda tajovuzning xususiyati va xavflilik darajasini o‘zining zaruriy mudofaa qilish uchun harakatlari (ularning kuchlari, intensivligi, foydalanilgan vositalar) bilan taqqoslay olmaydi hamda unga to‘g‘ri baho bera olmaydi 1 . Yüklə 3,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|