Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

subyekt tomonining mazmuni
quyidagilarda o‘z ifodasini topadi: 
– birinchidan, subyekt tomon har qanday jinoyatning zaruriy belgisi 
hisoblanadi. Uning mavjud emasligi esa, qilmishning jinoiyligini istisno 
etadi; 
– ikkinchidan, jinoyat tarkibidagi barcha belgilarni o‘z ichiga olgan 
jinoyatning subyekt tomonini belgilash sodir etilgan qilmishning to‘g‘ri va 
asosli kvalifikatsiya qilinishining majburiy va zaruriy shartidir; 
– uchinchidan, subyekt tomonning to‘g‘ri belgilanishi, obyektiv 
belgilari bo‘yicha o‘zaro bir-biriga bog‘langan jinoyat tarkibini bir-biridan 
ajratishda yordam beradi; 
– to‘rtinchidan, subyekt tomonning tarkibi (mazmuni) shaxsning sodir 
etgan jinoiy qilmishining ijtimoiy xavflilik darajasini aniqlash imkonini 
beradi. Masalan, jinoyatga puxta tayyorgarlik ko‘rish, uni sodir etishning 
tafsilotlarini o‘ylab chiqish, subyektning yuqori darajadagi xavfli 
shaxsligidan dalolat beradi. Shuningdek, aksincha, to‘satdan yuzaga 
kelgan holatlar natijasida sodir etilgan jinoyatlar yoki ruhiy kechinmalar 
ta’siri ostida sodir etilgan jinoyatlar subyektning ijtimoiy xavfliligi past 
darajadagi shaxs ekanligini ifodalaydi; 
– beshinchidan, jinoyat subyekt tomonining to‘g‘ri belgilanishi, jinoiy 
javobgarlikni va ozodlikdan mahrum etish kabi jazolarni 
individuallashtirish uchun shart-sharoit hisoblanadi; 
– oltinchidan, sodir etilgan qilmishning subyekt tomonini aniq tahlil 
qilish, jinoiy javobgarlikka olib keladigan ijtimoiy xavfli qilmishni, jinoyat 
qonuni bilan qo‘riqlanadigan obyektlarga zarar yetkazgan bo‘lsa ham, 
jinoiy bo‘lmagan qilmishdan ajratib olish imkonini beradi; 
– yettinchidan, subyekt tomonni to‘g‘ri aniqlash – jinoyat huquqining 
qonuniylik, insonparvarlik, odillik, ayb uchun javobgarlik kabi 
tamoyillarini ta’minlash va mustahkamlashning zaruriy shartidir. 
2-§. Ayb tushunchasi va shakllari 
Ayb uchun javobgarlik prinsipi JK 9-moddasida keltirilganidek, 
shaxsning qonunda belgilangan tartibda aybi isbotlangan ijtimoiy xavfli 
178 

---

qilmishlari uchungina javobgar bo‘lishida ifodalanadi. Aybsiz zarar 
yetkazganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortishga yo‘l qo‘yilmaydi. 
«Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda 
qonuniy tartibda, oshkora ko‘rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u 
aybdor hisoblanmaydi»
1
. O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi 
aybni sodir etilgan jinoyatning asosiy elementlaridan biri sifatida ko‘rsatib, 
uning tushuntirishiga ko‘ra, hukm shaxsning aybdorligini (aybsizligini) 
belgilaydi, huquqiy jihatdan uning harakatini (harakatsizligini), jazo turi va 
miqdorini aniqlaydi
2
. 
Ayb jinoiy javobgarlik va jazoning subyekt zaruriy dastlabki sharti 
hisoblanadi.