Hatasız Düşünme Sanatı
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
YANLIŞ NEDENSELLİK
Leyleklere neden inanmamalısınız? İskoçya’nın kuzeyinde yer alan Hebrid Adaları’nın sakinleri için saçlarında yaşayan bitler hayatlarının birer parçasıydı. Bitler onlara ev sahipliği yapan insanları terk ettiğinde o insanlar hastalanır, ateşlenirdi. Ateşi düşürmek için insanların saçlarına bile isteye bit yerleştirilirdi. Netice, Hebrid Adaları’nın sakinlerini görünürde haklı çıkarıyordu: Bitler yuvaya döner dönmez, hastalar iyileşiyordu. Bir şehrin itfaiye operasyonlarının incelenmesi, yangınlarda ortaya çıkan zararın o operasyonda görevlendirilen itfaiyeci sayısıyla bağıntılı olduğunu ortaya çıkardı: Göreve ne kadar çok itfaiyeci katılıyorsa, yangında meydana gelen zarar o kadar büyük oluyordu. Bunun üzerine yeni itfaiyecilerin işe alımını hemen durduran belediye başkanı bütçeyi kıstı. İki hikâye de Yumurtlayan Köpek adlı kitaptan alınma ve sebep ile sonucun birbirine karıştırılmasının örnekleri. Bitler, hasta insanların ateşi yükseldiği için saçlarından uzaklaşıyor – düpedüz paçaları tutuşuyor. Hastanın ateşi düştüğünde de seve seve geri geliyorlar. Ve yangın ne kadar büyükse görevlendirilen itfaiyeci sayısı o kadar çok oluyor -tersi değil elbette. Bu hikâyelere gülümsüyoruz, ancak yanlış nedensellik bizi neredeyse günbegün yanıltıyor. Şu manşeti örnek alalım: “Çalışanların iyi bir iş motivasyonuna sahip olmaları işletmenin daha yüksek kâra geçmesine neden olur.” Öyle mi gerçekten? Yoksa çalışanlar, şirketin durumu iyi olduğu için mi daha iyi bir iş motivasyonuna sahip? Ekonomi kitaplarının yazarları ve danışmanlar yanlış -ya da en azından kesinliği olmayan- nedenselliklere sık sık başvurur. 90’lı yıllarda, Amerikan Merkez Bankası’nın o zamanki başkanı Allen Greenspan’den daha büyük kimse yoktu. Müphem beyanatları para politikasına gizli bir bilim havası veriyordu, bu da ülkeyi güvenli bir refah yolunda tutuyordu. Siyasetçiler, gazeteciler ve ekonominin öncüleri Greenspan’e tapıyorlardı. Bugün, yorumcuların yanlış nedensellik kurbanı olduğunu biliyoruz. Amerika’nın Çin –küresel ucuz imalatçı ve Amerika’nın borçlarının alacaklısı- ile sembiyozu çok daha büyük rol oynamıştı. Abartılı ifade edersek, zamanında ekonomi o kadar iyi işlediği için Greenspan sadece şanslıydı. Bir örnek daha verelim: Bilimciler, hastaların uzun süre hastanede yatmasının onlar için zararlı olduğunu ortaya çıkardı. Bütün sağlık sigortaları için iyi bir haber; sigortalıların mümkün olduğu kadar kısa sürede hastaneden çıkmaları onların işine gelir. Ancak hemen hastaneden çıkarılan hastalar uzun süre kalanlara göre elbette daha sağlıklı. Yani bunun sebebi, hastanın uzun süre hastanede yatmasının sağlığa zararlı olması değil. Ya da şu manşete bir göz atalım: “Bilim, her gün A şampuanını kullanan kadınların daha güçlü saçlara sahip olduğunu kanıtladı.” Bu ilişki bilimsel olarak doğrulanmış olabilir ancak hâlâ hiçbir şey ifade etmez. Hele o şampuanın saçları güçlendirdiğini asla kanıtlamaz. Zaten saçları güçlü olan kadınların o şampuanı kullanmaya eğilimli olması da aynı derecede muhtemeldir (belki de şişenin üzerinde şöyle yazdığı içindir: “Güçlü saçlar için özel”). Geçenlerde, evde zengin kütüphaneleri olan ailelerin çocuklarının okulda daha yüksek notlar aldığına dair bir yazı okudum. Bu araştırmanın sonucu anne-babaların deli gibi kitap satın almasına sebep olmuş. Yanlış nedensellik için güzel bir örnek. İşin aslı ise şu: Tahsilli anne-babalar, daha düşük tahsilli anne-babalara kıyasla, çocuklarının eğitimine daha fazla önem verme eğilimindedir. Ve tahsilli anne- babaların evlerinde, daha düşük tahsillilere kıyasla, genellikle daha fazla kitap bulunur. Yani, farkı yaratan kitaplar değil, anne-babaların tahsil derecesi –ve onların genleridir. Yanlış nedensellik için en güzel örnek, Almanya’da doğum sayılarının düşmesi ile leylek çiftlerinin sayısının azalması arasındaki bağlantıdır. Bu ikisinin 1965’ten 1987’ye kadar gelişme durumunu çizerseniz, iki çizgi neredeyse birebir uyuşur. Yani, bebekleri leyleklerin getirdiği doğru mu yoksa? Pek sayılmaz; zira bu tamamen tesadüfi bir bağıntıdır, nedensellik değildir elbette. Sonuç: İlişki nedensellik değildir. Dikkatlice bakın. Bazen etki okunun ucu tam da diğer yönü gösterir. Bazen ortada ok falan yoktur –tıpkı leyleklerle bebeklerdeki gibi... |