Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi

aytib, boqib turiladi). Mazkur gapning bosh gap tarjibida shunisi havola bo‘lagi 
va –ki yuklamasi ishtirok etgan. Ergash gap esa bosh gap tarkibidagi shunisi 
havola bo‘lagining mazmunini izohlab kelgan. Ushbu gapdagi havola bo‘lak real 
holda qo‘llangan. Demak, ushbu gap bir havola bo‘lakli ega ergash gapli qo‘shma 
gap sanaladi.   Xizr qayu yerda o‘ltursa, ul yer ko‘karur erdi. (Qissasi Rabg’uziy 
2-jild 68-bet)
 (Xizr qaysi yerda o‘ltirsa, o‘sha yer o‘zgarar edi). Ushbu gapda ergash 
gap tarkibida qaysi havola bo‘lagining arxivarianti qayu olmoshi, bosh gap 
tarkibida o‘sha havola bo‘lagining arxivarianti ul olmoshi qo‘llangan. Qo‘shma 
gapning har ikkala qismida ham havola bo‘laklar real holda qo‘llangan hamda ular 
o‘zaro simmetrik. Demak, ushbu qo‘shma gapimiz ikki havola bo‘lakli o‘rin 
ergash gapli qo‘shma gap turiga misol bo‘la oladi.
 
XIII-XIX asr manbalarida havola bo‘lakli qo‘shma gaplarning 
qo‘llanishi. Hozirgi o‘zbek tilidagi ayrim sintaktik birliklarning tarixiy 
taraqqiyotini belgilashda eski o‘zbek tilida bitilgan manbalarning o‘rni beqiyos. 

---

25 
Shu nuqtai nazardan mazkur bobni yoritishda biz Alisher Navoiyning “Nasoyim 
ul-muhabbat” va “Layli va Majnun” asarlarini tanladik.
Ma’lumki, hozirgi o‘zbek tilida havola bo‘lakli qo‘shma gap deb 
nomlanadigan gap turlari keng qo‘llanadi, ularning hosil bo‘lishi usullari va turlari 
atroflicha o‘rganilgan. Eski o‘zbek tilida ham qo‘shma gapning havola bo‘lak 
ishtirok etgan qo‘shma gap turlari talaygina. Ularning ifoda shakllari va mazmuniy 
munosabatiga ko‘ra ikki turi qayd qilinadi, ya’ni bir havola bo‘lakli va ikki havola 
bo‘lakli. Bir havola bo‘lakli qo‘shma gaplar: Chun Samnun ani bildikim, maqsud 
ul tabibdin odobi ubudiyat va ishori ajizdur, yoqkim hol satri. (Nasoyim ul-
muhabbat 57-bet). Eski o‘zbek tilida hozirgi o‘zbek tilidagi shuni olmoshi o‘rnida 
uning arxaik variant ani shakli qo‘llanadi. Bosh va ergash gaplar o‘zaro –ki // kim 
bog’lovchilari yordamida bog’lanadi. Bu turdagi havola bo‘laklarning ishtirokiga 
ko‘ra bir havola bo‘lakli to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplar sirasiga kiradi.
Havola bo‘lak sifatida noaniqlikni ifodalovchi bir so‘zi qo‘llanishi mumkin. 
Bunday gaplarda bosh gap tarkibida qo‘llangan havola bo‘laklarning mazmunini 
ergash gap to‘laligicha aniqlashtirib keladi. Masalan, Borur erduk, bir qavmni 
ko‘rdukki, bozor tomida nard o‘ynarlar erdi, Shayx Abu Bakr borib, alar qoshig’a 
o‘lturdi va alar bila ilik uyung’a eltti. (Nasoyim ul-muhabbat 101-bet) 
Ikki havola bo‘lakli qo‘shma gaplar. Havola bo‘laklarning ayrimlari hozirgi 
o‘zbek tilidagi kabi ko‘zga tashlanib tursa, ayrimlari yashirin tarzda qo‘llanishi 
mumkin.
1. Kimki – anga shaklidagi to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gap: … kimki 
ulug’lar bila suhbat tutg’ay va adab tariqin ma’riy tutmag’ay, anga alarming 
suhbatining foydasi va nazarining harakati xaram bo‘lg’ay va alarning nuridin 
anda hech nima paydo bo‘lmag’ay. (Nasoyim ul muhabbat 67-bet) 
2. Har kim – ani, har kim andin shaklidagi to‘ldiruvchi ergash gapli 
qo‘shma gaplar: … har kim Haq taoloning g’ayri bila orom tutqay, Haq taolo ani 
aftoda qilg’ay va har kim Haq taolo bila orom tutqay, Haq taolo o‘zgalar bila 
orom tutmoq yo‘lini andin bog’lag’ay va kesgay. (Nasoyim ul-muhabbat 34-bet) 

---

26 
Havola bo‘laklarning biri belgisiz qo‘llanadi: Masalan, Har kim aning 
bila xo‘y qilg’ay, ko‘ngli rohat bila bo‘lg’ay, Har kim andin e’ros qilsa qazo 
vurudi bila ko‘ngli ranja bo‘lg’ay. (Nasoyim ul-muhabbat 36-bet).
Mazkur gaplarning har ikklalasida ham havola bo‘laklar sifatida kim 
qo‘llangan bo‘lsa, bosh gap tarkibidagi havola bo‘lak esa noreal qo‘llangan. Bosh 
gap tarkibidagi belgisiz qo‘llangan uning olmoshining sintaktik vaziyatiga ko‘ra 
mazkur qo‘shma gaplar aniqlovchi ergash gapli qo‘shma gaplardir. Masalan:
Dedi: tengri taolo senga besh xil’at kiydirib durur: muhabbat xil’ati va ma’rifat 
xil’ati va tavhid xil’ati va iymon xil’ati va islom xil’ati. Har kim tengrini sevsa,