Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi
Yüklə 325,47 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
shuncha, qanday – shunday, nechta – shuncha, qanchalik – shunchalik, qayer –
shu yer, qay tomon – shu tomon kabi. Ana shu havola bo‘laklardagi qarshilantirishga ko‘ra bosh va ergash gaplar o‘rtasidagi aloqa tabiatida ham o‘ziga xoslik yuzaga keladi. Masalan: Kim mehnat qilsa, u rohat ko‘radi (“Mashriqzamin – hikmat bo‘stoni” kitobidan). Qayerda intizom bo‘lsa, u yerda muvaffaqiyat bo‘ladi. (“Tafakkur gulshani” jurnalidan). Bu gaplardagi tobelik aloqasi boshqa ergash gapli qo‘shma gaplardagidan farqli o‘laroq, ikki tomonlamadir, ya’ni “aloqa yo‘nalishi ergash gaplardan bosh gaplarga, ayni vaqtda bosh gaplardan ergash gaplar tomon harakat qiladi” 17 . Tobe aloqaning o‘ziga xos bu turi turli tilshunoslar tomonidan turlicha nomlangan. Ular orasida dastlab А.М.Пешковский tomonidan tavsiya etilgan “Взаимное подчинение”, ya’ni “O‘zaro tobelanish” atamasi 18 hodisa mohiyatini aniq aks ettiradi. O‘zaro tobelanishli ergash gapli qo‘shma gaplarda ergash gap oldin, bosh gap esa keyin keladi. Ergash gap tarkibidagi havola bo‘lak umumlashgan so‘roq ma’nosida (kim, nima, qancha, qanday, qayer kabi), bosh tarkibidagi havola bo‘lak esa shu so‘roqqa umumiy javob ma’nosida (u, o‘sha, shuncha, shunday, o‘sha yer kabi) bo‘ladi 19 . Bunday ergash gapning predikati shart ergash gapning predikati kabi shart maylidagi fe’l (yoki ba’zan shart ma’nosiga ega bo‘lgan boshqa fe’l: masalan -r ekan) orqali ifodalangan bo‘ladi, lekin undagi shart ma’nosi kuchsizlangan bo‘lib, bu shakl mazkur havola bo‘laklar bilan birgalikda bosh va ergash gaplarni bog’lovchi vosita vazifasini bajaradi. Ayni havola bo‘laklar shart ma’nosini xiralashtiradi, shuning uchun ham o‘zaro tobelanishli, demak, har ikki qismida ham havola bo‘laklar mavjud bo‘lgan ergash gapli qo‘shma gaplar sirasida 17 Berdialiyev A. Kordinativ aloqa va uning xususiyatlari // O’zbek tili va adabiyoti. Toshkent, 1984, 21-bet 18 Пешковский А. М. Русский синтаксис в научном освещении.1956. 19 Asqarova M.A Hozirgi zamon o’zbek tilida qo’shma gaplar. Toshkent: O’qituvchi 1987, 53-bet 19 shart ergash gapli qo‘shma gaplar yo‘q. Agar imkon bor o‘rinlarda havola bo‘laklar tushirib qoldirilsa, gapdagi shart mazmuni yaqqol yuzaga chiqadi va gap shart ergash gapli qo‘shma gapga aylanadi. Masalan: Kim mehnat ko‘rsa, u rohat ko‘radi (ega ergash gap). – Mehnat qilsang, rohat ko‘rasan (shart ergash gap). Qayerda intizom bo‘lsa, u yerda muvaffaqiyat bo‘ladi (o‘rin ergash gap). – Intizom bo‘lsa, muvaffaqiyat bo‘ladi (shart ergash gap). Ammo ta’kidlash lozimki, havola bo‘lak faqat bosh gapdagina mavjud bo‘lganda havola bo‘lakning tushirib qoldirilishi ergash gap turning o‘zgarishiga olib kelmaydi. Qiyoslang: Tolib aka shuni bilib qo‘ysinki, Akrom Saidning ham ocherki jurnalda chiqmaydi. Har ikki holatda ham to‘ldiruvchi ergash gap mavjud. Ikkinchi holatdagi, ya’ni bosh gapdagi havola bo‘lagi tushib qolgan gaplarni ham havola bo‘lakli bosh gap sifatida qarash maqsadga muvofiq, chunki havola bo‘lak bunday hollarda qo‘llanmaganda ham uning sintaktik o‘rni ochiq ekanligi aniq sezilib turadi. Odatda bosh gapdagi havola bo‘lakning tushib qolishi, asosan, ega va to‘ldiruvchi ergash gapli qo‘shma gaplarda kuzatiladi. Gapdagi predikat ifodasining kuchli sintagmatik valentliklari ko‘pincha ana shu bo‘laklar – ega va to‘ldiruvchi bilan berkiladi. Ana shuning uchun ham bosh gapdagi ega va to‘ldiruvchi vazifasida kelgan havola bo‘laklar qo‘llanmaganida ham baribir, uning borligi anglanadi, istagan paytda uni tiklash mumkin. |