Havola bo‘lakli qo‘shma gaplar taraqqiyoti reja: bmi
O‘zbek tilshunosligida havola bo‘lakli gaplarning o‘rganilishi
Yüklə 325,47 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2 O‘zbek tilshunosligida havola bo‘lakli gaplarning o‘rganilishi.
O‘zbek tilshunosligida, umuman olganda, turkiyshunoslikda, hattoki boshqa tilshunosliklarda ham, ayniqsa ergash gapli qo‘shma gaplar haqida bahslar ko‘pdan davom etib keladi. Zero, ergash gapli qo‘shma gaplar bog’langan qo‘shma gaplarga qaraganda uzvlari o‘rtasidagi mazmuniy-tarkibiy munosabatlar tabiatiga, bu munosabatni yuzaga keltiruvchi mazmuniy, mantiqiy va sintaktik mexanizmlarning ancha murakkabligiga ko‘ra farq qiladi. Shuning uchun ham ergash gapli qo‘shma gaplarni baholashda jiddiy muammolar anchagina. Bu ayniqsa, tarkibida sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi va boshqa tizimlari mavjud bo‘lgan sintaktik birliklarni baholashda ko‘proq ko‘zga tashlanadi. Ana shunday gaplarning sintaktik maqomini belgilashda, ya’ni bunday gaplar sintaktik sodda gapmi yoki ergash gapli qo‘shma gapmi, degan masaladagi munozara hali tingan emas. O‘zbek tilidagi ergash gapli qo‘shma gaplarni o‘rganishda G’. Abdurahmonov, M.A. Asqarova, A. Berdialiyevlarning ilmiy tadqiqotlari diqqatga sazovordir. G’. Abdurahmonov va M.A. Asqarovalarning tadqiqotlarida o‘zbek tilidagi ergash gaplar, asosan, shakl jihatdan o‘rganilgan. Masalan, M.A.Asqarovaning doktorlik dissertatsiyasi “Hozirgi o‘zbek tilida ergashish 16 usullari va ergash gap tiplari”, deb nomlangan bo‘lib, uning birinchi bobi ergashish usullari va shakllarini tadqiq etishga bag’ishlangan 15 , keyingi uch bobda ham ergashgan qo‘shma gap uzvlarining bog’lanishida ishtirok etuvchi lisoniy vositalar tahlili asosiy o‘rinda turadi. Hatto ergash gaplarning mazmuniy-sintaktik tiplari haqida gap ketganda ham, mazmuniyat bilan bog’liq qisqa izohlardan keyin, yana baribir bog’lovchi vositalar, qo‘shma gap uzvlarining o‘rinlashuvi kabi masalalarga ko‘proq e’tibor qilingan. G’. Abdurahmonov tadqiqotlarida ham qo‘shma gaplarga ana shunday yondashuvni ko‘rish mumkin. Har qanday til birligi kabi gap ham, xususan, qo‘shma gap ham ikki tomonlama birlikdir, ya’ni ifoda tomoni va mazmun tomoniga ega. Uzoq vaqtlar mobaynida qo‘shma gapning asosan ifoda va qisman mazmun tomonlari o‘rganildi. Keyingi yillarda tilshunoslikda gapning mazmun tomoniga, “semantika” deb yuritiladigan jihatga e’tibor kuchaydi, mazmuniy (semantik) sintaksis, degan yo‘nalish yuzaga keldi. A. Berdialiyevning tadqiqotlari ana shu yo‘nalishdagi o‘zbek tilshunosligidagi dastlabki ishlardandir. Uning doktorlik dissertatsiyasida ergash gapli qo‘shma gaplardagi paradigmatik va sintagmatik xususiyatlar chuqur tadqiq etilgan. Ergashgan qo‘shma gaplarning mazmuniy- signifikativ xususiyatlari, ulardagi sintaktik omonimiya, polisemiya, ko‘p funksionallik kabi bir qator muhim masalalar ishonarli tarzda hal qilingan. Shubhasiz, bu ish o‘zbek tilshunosligidagi qo‘shma gap nazariyasiga qo‘shilgan muhim xissadir. Lekin ishning kirish qismida alohida ta’kidlanganiday, tadqiqotdagi asosiy metod tarkibiy-mazmuniy (mazmuniy-tarkibiy emas) bo‘lib, u “shakldan mazmunga” qabilidagi tahlilga asoslangan 16 . Havola bo‘lak deganda umumiy tilshunoslikdagi “deyksis belgilar” tushuniladi. Deyksis belgilarning mohiyati shundan iboratki, ular mazmunni, voqea, belgi, narsalarni bevosita ifodalamaydi, balki ularga ishora, havola qiladi, shunga ko‘ra ularni mazmunan kuchsiz, bo‘sh so‘zlar sifatida qarash mumkin. 8 Abdurahmonov G’.A “Qo’shma gap sintaksisi asoslari” Toshkent: O’zFA nashriyoti, 1958. Asqarova M.A. Hozirgi zamon o’zbek tilida qo’shma gaplar. Toshkent: O’zFA nashriyoti, 1960 16 Berdialiyev A. Ergash gapli qo’shma gap konstruksiyalarda semantic-signifikativ paradigmatika. Toshkent, 1989 17 O‘zbek tilidagi olmosh va boshqa nisbiy so‘zlar ana shunday deyksis belgilar bo‘lib, ular qo‘shma gaplarda havola bo‘laklar sifatida ishtirok etishi mumkin. Havola bo‘lakning mavjud yoki mavjud emasligi bilan bog’liq holatda bosh gap ham, ergash gap ham muayyan mazmuniy va sintaktik xususiyatlar bilan xarakterlanadi. Quyidagi gaplarni qiyoslaylik: Tolib aka shuni bilib qo‘ysinki, Akrom Saidning ham ocherki jurnalda chiqmaydi (F. Musajonov). Onasi kiyinib chiqquncha, ota-bola toychoqni yaltiratib artib qo‘yishardi (A. Ko‘chimov). Birinchi gapning bosh qismida shuni havola bo‘lagi bor, u to‘ldiruvchi vazifasida, ikkinchi gapda ota-bola toychoqni yaltiratib artib qo‘yishardi shaklidagi bosh gap havola bo‘lak yo‘q. Avvalo, havola bo‘lakning tabiatiga ko‘ra ayni bosh gapdagi to‘ldiruvchi sintaktik o‘rni faqat shaklan berkitilgan, chunki havola bo‘lak mazmunan bo‘sh, shuning uchun bosh gap sintaktik to‘liq bo‘lsa ham, mazmunan noto‘liq. Ikkinchi gapdagi bosh gap esa mazmunan, ham sintaktik jihatdan to‘liq. Birinchi bosh gap mazkur havola bo‘lakning keyingi ergash gapga havola qilishiga ko‘ra mazmunan to‘liq bo‘ladi, ergash gap bosh gap predikatining kuchli sintagmatik valentligini berkituvchi to‘ldiruvchi o‘rniga qo‘yilib idrok qilinadi. Ikkinchi gapda esa ergash gapning o‘rni bosh gap tarkibiy qurilishining bevosita ichida. Birinchi gapda ergash gap bosh gapning sintaktik o‘rinlar tizimidan tashqarida bo‘lib, u bu tizimga muayyan mantiqiy-mazmuniy harakatlar orqali kirilsa, ikkinchi gapda bunday harakatlarga zaruriyat yo‘q, chunki u ayni tizimning uzviy a’zosi. Ikkinchi gapdagi ergash gap bosh gap predikatining kuchsiz sintagmatik valentligini berkituvchi sintaktik o‘rinni egallagan, shuning uchun ergash gap ishtirok etmaganda ham, bosh gap mazmuniy-sintaktik ma’nosini yo‘qotmaydi. Aytilgan mulohazalarga ko‘ra yana bir narsani ta’kidlash lozim. Havola bo‘lakli bosh gaplar sinsemantik, ya’ni ergash gaplardan ajratib olinganda, mustaqil qo‘llana olmaydi, mazmunan chala bo‘lib qoladi. Havola bo‘laksiz bosh gaplar esa avtosemantik, ya’ni ergash gaplardan ajratib olinganda ham mazmunan nisbiy mustaqilligini saqlay oladi, mazmunan chala, noto‘liq bo‘lib qolmaydi. 18 Ergash gapli qo‘shma gaplarning ayrimlarida bosh gapdagi havola bo‘lakning o‘zi bilan chegaralanmaydi. Bu havola bo‘lak bilan muvofiq keluvchi boshqa bir havola bo‘lak ergash gap tarkibida ham mavjud bo‘ladi. Bosh va ergash gaplardagi bu havola bo‘laklar savol-javob tarzidagi doimiy qarshilantirishni tashkil etadi: kim – u, kim – o‘sha, kimlar – ular, nima – shu, nima – u, qancha – Yüklə 325,47 Kb. Dostları ilə paylaş:
|