“Həyat Fəaliyyətinin Təhlük
Yüklə 256,97 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 11. stehsalatda istifad ə edil ən v ə ya istehsal edil ən z ər ərli madd əl ər ə qeyri üzvi v ə üzvü madd
|
“Həyat Fəaliyyətinin Təhlükəsizliyi” Fənni Üzrə mtahan Suallarının Cavabları 1. nsanlar üçün təhlükə ziddiyəti necə başa düşülür? Riskin ictimai təhlükə kimi qəbul edilməsi subyektivdir. Belə ki, insanlar baş verən hadisələrdə kütləvi təlafatlara daha çox reaksiya verirlər, nəinki bir qəzada bir-iki nəfərin tələf olmasına. Riskin subyektiv qiymətləndirilməsi, araşdırılmalarda istifadə edilən üsul və metodologiyaların buraxdığı səhvlərin nəticəsidir. Təhlükəni qiymətləndirmək üçün “risk”dən istifadə etmək məqsədə uyğundur, nəinki ənnəvi göstəricilərlə qiymətləndirmə. - Potensial təhlükə “risk”lə qiymətləndirilir. Risk- təhlükənin reallaşmasıdır. Təhlükəsiz vəziyyət isə riskin olmaması, yəni təhlükənin həyatdan kənarlaş- dırılması üçün labüd şəraitin olmamasıdır. Nəticə etibarı ilə təhlükə mənbəyi olduğu zaman, tam təhlükəsizliyə nail olmaq mümkün deyil. Risk uzun müddət realizə olunmaya bilər. 2.HFT elminin ən vacib məsələlərinə nələr daxilldir? Vibrasiya və səs-küy amillərini xarakterizə edin. Həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyinin əsas vəzifələrindən biri, həyat fəaliyyətinin müxtəlif şəraitlərdə insanların təhlükəsizliyini təmin etmək üçün yeni istiqamətlərin axtarılması ilə təhlükəsizliyin təmin edilməsidir. Müasir dövrdə insanlar ən çox özləri tərəfindən yaradılmış təhlükələrdən zərər çəkirlər, nəinki elmi araşdırmaların bir dəfəlik zərərlərindən. HFT elminin ən vacib məsələlərinə bunlar daxilldir: - Texniki sistemlərin və texnologiyaların təhlükəliyinin elmi nöqtəyi-nəzərdən qiymətləndirilməsi. - nnovasion sistemlərin və texnologiyaların elmi nöqtəyi nəzərdən qiymətlən- dirilməsi. - Elmi əsaslarla məişət cihazlarının yaradılması. - Reaktorların, sürətləndiricilərin və lazerlərin texnologiyalarının idarə edilməsi. - Elmi əsaslarla kosmik texnikanın təhlükəsiz idarə edilməsi. -Kosmik şualanmanın insanın fəaliyyət dairəsinə təsirinin elmi əsaslarının öyrənilməsi. Silkələnmə, titrətmə mexaniki təsir olmaqla, cismlərin qarşılıqlı sürtünməsi zamanı yarana bilər. Titrətmədən tibbi təbabətdə istifadə edilir, lakin titrəmənin uzun müddətli orqanizmə təsiri qorxuludur. Titrəmə o vaxt qorxulu hal alır ki, onun yaranma şə raiti orqanizmə bilavasitə təsir edir və titrətmənin yaratdığı təsir daim mərkəzi sinir sisteminə güclü təsir edir. Titrəmənin maşın və mexanizmlərə təsiri, onun təsir gücünün maşın və mexanizmlərin hərəkətinə bilavasitə təsir etdikdə, təhlükə- lər yarana bilər. Titrəmə iki növdə özünü biruzə verir: -ümumi titrəmə- orqanizmin bütün hissələrinə təsiri zamanı baş verir;
-yerli titrəmə zamanı isə orqanizmin bir hissəsi həmin təsirə məruz qaldığı zaman olur.
Fəaliyyət zamanı insan çox hallarda həm ümumi və həm də yerli titrəmə təsirinə məruz qalmağa məcbur olur, buna kombinə olunmuş titrəmə də deyilir. Titrəmənin təsirindən ürək-damar sistemi əziyyət çəkir, sinir sistemi fizoloji təsirə məruz qalaraq, orqanizmə neqativ təsir göstərir, insanlarda ürək bulanma, ümumi halsızlıq müşahidə edilir. Orqanizmdə titrəmənin ən çox təsiri titrəmə tezliyi 6-9 hers olduqda hiss edilir. Titrəmə-silkələnmənin parametrləri yerdəyişmə amplitudası ilə xarakterizə edilir. Titrəmə və silkələnmədən mühafizə kompleks halda aparılmalıdır. Mexaniki silkələnmə özü –özlüyündə titrəmə, səs-küy, ultra- və infra- səslərin birgə təsirini yaratdığı üçün, onlardan ayrı-ayrı mühafizə olunmaq qeyri mümkündür. Titrəmə (vibrasiya) kompleks tədbirlər nəticəsində 3-4 db-ya qədər azaldıla bilər. Belə tədbirlərdən ən əsası titrəmə yaradan amili fiziki və ya mexaniki yollarla aradan qaldırmaq mümkündür. nsan orqanizminə təsir edən neqativ amiilərdən biri də səs - küydür. Səs daim olduqda insan yorulur, onun əmək qabiliyyəti aşağı düşür. Səsdən mühafizə üsulları müxtəlifdir: -Səsdə mühafizə qurğularının quraşdırılması, -Səs yaratmayan cihazlardan istifadə edilməsi, -Səs uducuların quraşdırılması.
təhlükəsizliyinin təmin edilməsində qanun verici aktlar hansılardır? Sənaye, inşaat kənd təsərrüfatı və başqa sahələrdə əmək fəaliyyətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsində, qanun verici aktlar aşağıdakılardır: -Azərbaycan Respublikasının “Əməyin mühafizəsi”; -Azərbaycan Respublikasının “Texniki təhlükəsizlik”; - Azərbaycan Respublikasının “ stehsalat sanitariyası”; -Azərbaycan Respublikasının “Əməyin mühafizəsinin təmini üzrə texniki vasitələr- dən istifadə” haqqında qanunları. -“Əməyin mühafizəsi” haqqında qanun: təşkilatı, sosial iqtisadi, texniki, gigeynik və müalicə prafilaktik tədbirlərin icrası sistemi olmaqla, insanların təhlükəsiz- liyinə, sağlamlığının bərpasına və əmək məhsuldarlığının artırılmasına yönəldilmiş aktlar sistemidir. -“Texniki təhlükəsizlik” haqqında qanun: təşkilatı və texniki tədbirlər sistemi olmaqla, insanın fəaliyyətinə təsir edən təhlükəli və zərərli istehsalat faktorlarına qarşı mühafizə tədbirlərini əhatə edir. Bura fərdi və texniki təhlükəsizlik vasitə- ləridə daxildir. -“ stehsalat sanitariya”sı haqqında qanun: təşkilatı tədbirlər və texniki vasitələr sisteminin tətbiqi ilə insanlara təsir edən neqativ halların təsirini azaldılması və ya tam aradan çıxarılmasını təmin edən tədbirlər sistemidir. Həmin bu tədbirlər
sisteminin effektli şəkildə sənayedə və başqa sahələrdə ekoloyi tarazlıq vəziyyətindən asılıdır (rütubət, barometrik təyziq, temperatur, havanın hərəkət surəti və s.).
stehsalatda işçilərə baş vermiş bədbəxt hadisələrin səblərinin tədqiq edilməsi və qeydə alınması Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 28 fevral 2000-ci il tarixli 27 saylı qərarı ilı həyata keçirilir. Qərarın qüvvəsi mülkiyyət formasından asılı olmayaraq Azərbaycan Respublikasının ərazisində fəaliyyət göstərən bütün hüquqi və fiziki şəxslərə, eləcədə xarici hüquqi şəxslərin nümayəndəliklərinə şamil edilir. Işçinin səhhətinin pozulması aşağıdakı hallarda tətbiq edilməli və qeydə alınmalıdır: -əmək vəzifələrini yerinə yetirərkən (o cümlədən ezamiyyət zamanı), eləcədə müdiriyyətin tapşırığı olmadan, lakin müəssənin mənafeyi üçün hər-hansı fəaliyyət göstərərkən; -müəssisənin nəqliyyatında işə gedərkən və ya işdən qayıdarkən; -müəssisənin ərazisində və iş yerində iş vaxtı ərzində (fasilədə də), işin başlanma- sından əvvəl və iş qurtarandan sonra; -istehsal avadanlıqlarında və obyektlərində baş vermiş qəzalar zamanı; -Növbə istirahətində olan işçilər, obyekt ərazisində, nəqliyyat vasitəsində olduğu vaxtda və s.
Bədbəxt hadisələrin baş verməməsi və yaxud onların baş verməsi nəticəsində dəymiş ziyanın azaldılması haqqında dövlət təşkilatlarının hüquqi normativ aktlarının tərtib olunması; -sanitar epidimoloji təşkilatlar tərəfindən qanunda nəzərdə tutulan vaxtlar ərzində yoxlamaların keçirilməsi; -baş vermiş qəzalar nəticəsində tələfat zamanı cinayət tədbirlərinin araşdırılması üçün hüquq-məhkəmə orqanlarının fəaliyyəti; -zərər çəkmişə sığorta vəsaitinin normal təmin edilməsi; -təlafata uğrayaraq vəfat etmişin ailəsinə maddi təminatın ödənilməsi ilə ailə üzvünün işlə təmin edilməsi.
Mikroklimat insanların fəaliyyəti zamanı onu əhatə edən mühit şəraitində dəyişiklik törədən amillərdi. Dəyişikliklərə aiddir: 1. stiliyin təsiri: yüksək temperatur və kəskin soyuq ətraf mühitdə baş verdikdə fəaliyyətin keyfiyyətinə təsir etdiyindən temperatur +40 0 olduğu halda , və ya temperatur -15 0 olduğu halda, küləyin sürəti 30m/san olduğu halda əmək fəaliyyəti dayandırılmalıdır. 2.Temperatur dəyişməsinin insan fəaliyyətinə təsiri aşağıdakı kimi ola bilər: -Əgər əhatə edən mühitin temperaturu insan bədəninin temperaturuna (36.6 0 ) bərabər olarsa, və ya ondan çox olarsa insanların iş qabiliyyəti azalır, bədəndə fizioloji dəyişikliklər baş verir (qan təzyiqinin dəyişməsi, baş gicələnmələr və s.). -Əgər insanı əhatə edən mühitin temperaturu bədənin temperaturundan 15-20 0 az olarsa, o zamanda fizioloji dəyişiklər baş verir, insan xəstələnir (soyuqlayır, sətəl- cəm və s.). -Ətraf mühitin temperaturun dəyişməsi insan bədənində yorulmalara, bədən halsızlığına gətirib çıxarır ki, bu zaman tibbi müəssələrdə müalicə tələb edilir. -Bu amillər insanın əmək məhsuldarlığını azaldır, əməyin keyfiyyətini aşağı salır.
Nisbi rütubət minimum rütübətin maksimum rütubətə olan nisbətidir. %-lə ifadə edilir (w nisbi
= w о ) x 100 %
W max
Nisbi rütubəti yaradan amillər bunlardır: -Hər bir insan öz fəaliyyəti zamanı bir saat ərzində 20mq nəmlik (tər) ifraz edir. Okeanların, göllərin, çayların buxarlanması nəticəsində əmələ gələn rütubət, yağışdan sonra, qarların əriməsindən və.s. rütubət yaranır. Nisbi rütubət insan orqanizminə aşağıdakı təsirləri yaradır: -bədəndə fizioloji dəyişmələrin baş verməsi nəticəsində, halsızlıq, yorğunluq yaranır; -insanın həyat fəaliyyətini zəiflədir, əmək məhsuldarlığını aşağı salır, iş otaqlarında, istehsalat sahəsində rütubətin azaldılmasına yönələn tədbirlər aşağı- dakılardır: -temperaturun yüksəldilməsi, istehsalat sahəsində hava dəyişmənin təmini (vintelyasiya), havanın hərəkət sürətinin dəyişilməsi; -iş yerlərində havanın dəyişmə sürətinin 0,4m/san-dən az olması fəaliyyətə təsir etmir, çox olması isə havanın sürətini dəyişir, nəticədə insan özünü zəif hiss edir və xəstələnir; -Barometrik təzyiq qravitasiya təsiri nəticəsində yaranır (temperaturların kəskin fərqinə görə), və onun artması və azalması neqativ hallara gətirir. Ona görədə obyekt və iş yerlərində təzyiqi sabit saxlamaq lazımdır.
- Günəşin ultra qırmızı və infra bənövşəyi şualarının yaratdığı ionlaşmalar, kimyəvi radioaktiv maddələrin və izotopların yaratdığı şualar nəticəsində havanın ionlaşması, istehsalatda istifadə edilən atom reaktorların yaratdığı şuaların əmələ gətirdiyi ionlaşmalar, elementar hissəciklərin surətləndirilməsi, onlardan fazatronlar-dövründə
ş
masının insan orqanizminə təsiri, onun 60-65% sudan ibarət olduğuna görə, orqanizmin ionlaşması nəticəsində əsaslı fizioloji dəyişikliklər baş vermə ehtimalını yaranır. -Elektromaqnit dalğaların yaranması ilə əlaqədar istifadə edilən kompüter, mobil telefonlarının insan orqanizminə ionlaşdırıcı təsirləri (halsızlıq, beyin yorğunluğu, orqanizmdə pisixoloji dəyişikliklər və s.), onlardan mühafizə tədbirləri: xüsusən, fərdi və kütləvi mühafizə vasitələrindən istifadə etməklə; radiasiyanın təsirinin azaldılması üzrə tətbiq edilən “protektor” dərmanlardan istifadə, məişət avadanlıqlarından (kompüter, mikrodalğalı sobalardan, mobil tele- fonlardan, fenlərdən və.s.) müəyyən dərəcədə az müddətdə istifadə olunmalıdır.
Səs küy insan orqanizminə müxtəlif neqativ fizioloji təsirlər göstərir: -ultrasəs: insan tərəfindən eşidilmir, lakin onun təsiri insan orqanizminə danıl- mazdır;
-ultrasəs: insan onu eşitmir, lakin o bədəndə fizioloji dəyişiliklər etməyə qadirdir; -insan 16-20000 qers tezlikli səsdə özünü konfort hiss edir və bu zaman fizioloji dəyişikliklər baş vermir; stehsalatda səs-küyün azalmasına aşağıdakılar aiddir: 1.Səs-küy yaradan amillərin uzaqlaşdırılması; 2.Ekranlardan istifadə etməklə, səs-küyün azaldılması; 3.Səs yaradan elementlərin fiziki dəyişdirilməsi; 4.Səs uducu vasitələrdən istifadə edilməsi; 5.Texniki vasitələrdən istifadə edilməsi və.s. Səs-küyün insan orqanizminə təsiri bunlardır: -halsızlığın əmələ gəlməsi; -güclü səs sayəsində depresiyanın yaranması; -qan təzyiqinin dəyişməsi; -fiziki yopğunluq. 10. stehsalat sahələrində və iş yerlərində işıqlanmanın insan fəaliyyətinə təsiri necədir? Müasir elm təsdiq edir ki, istehsalat sahələrinin və iş yerlərinin işıqlandırılması iki ə sas yol ilə həll edilir: 1.Süni yolla. 2.Təbii yolla. -süni yolla işıqlanma müxtəlif işıqlanma vasitələrindən istifadə etməklə təmin edilir;
-təbii işıqlanma günəş şuasından istifadə edilərək baş tutur; -komfort işıqlanma norması 14 lüks vahidi olduqda baş verir. ş ıqlanma istehsalat sahəsində və ya iş yerində pəncərələrin sayından asılı olaraq dəyişir, bundan başqa pəncərə və nəfəsliklərin ölçülərindən də asılıdırlar. Böyük ərazilərin işıqlandırılması isə (stadionların, sexlərin və digər sahələrin), xüsusi projektor avadanlıqlarından istifadə etməklə icra edilir. -Süni işıqlanmanı təmin etmək üçün, qızma elementinlərində istifadə olunan volfram
lampalardan, bəzi istehsal sahələrində (zərgərlik, toxuculuq, kompüter), işıqlanma norması istisna hal kimi dəyişə bilər.
Bu maddələrdən xlor, ammoniyak, kimyəvi turşular, fosgen, difosgen, xlorasetafenon, müxtəlif turşular, istehsalatda istifadə olunan müxtəlif spirtlər, üzvü birləşmələr tərkibli neft məhsulları, etan, metan, propan və digər üzvü qazlar, həmçinin mayeləşdirilmiş məhsullar, doymuş və doymamış karbohidrogen birləşmələri (karbooksidlər), benzin, kerasin və sairə birləşmələr, üzvü əsaslı kimyəvi zəhərli maddələr (sinir sistemini iflic edən, dəri zöhrəvi təsir edən və sairə), boğucu və gözyaşardıcı qazlar (Si-ES, Bi-zet). Müvafiq olaraq müasir dövrdə yuxarıda adlarını göstərdiyimiz kəskin təsirli zəhərləyici maddələrdən mühafizə olmaq üçün, müxtəlif müasir fərdi mühafizə vasitələrindən səmərəli istifadə olunur. Onlardan ən vacibi tənəffüs üzvülərini mühafizə edən vasitələrdən süzgəc əleyhiqazları, tədric edici vasitələr və respiratorlar istifadə olunurlar. Dəri hissəsini mühafizə etmək üçün isə ümumqoşun mühafizə geyim dəsti, L-1 yüngül mühafizə dəsti və adi gündəlik geyimlərdən istifadə edilməsi məsləhətdir. Belə hallarda əhalinin kütləvi mühafizə tədbirlərini icra etdikdə, təhlükə ehtimalı yaranmış ərazidən tərxiyyə edilməsi ən aktual xarakter daşıyır, eyni zamanda insanların təhlükəsizliyin təmin etmək üçün, zəhərli maddələrin xarakterini nəzərə alaraq, kollektiv mühafizə qurğularından səmərəli istifadəsi nəzərdə tutulur.
-Titrəyiş törədən vasitələrə aiddir: sürtünmələr, surət ötürmələri, dartma və sıxılma alətləri, yüksək təzyiq titrəmələri, metal emalı dəzgahları, təzyiq altında fırlanmalar (kompressorlar, nasoslar); -Yüksək təzyiq yaradan vasitələrə aiddir: kompressorlar, nasoslar (vakuum, mərkəzdən qaçma üsullu), turbinlər, neft ayırma sistemləri, təzyiq altında nəqliyyat kəmərləri; -Yüksək tezlikli maqnit sahələri olan vasitələrə aiddir: yüksək tezlikli ötürücülər (tele, radio, mobil ötürücü stansiyaları), rentgenoskopiya avadanlığı; -Ultra dalğalı qızdırıcılar: lazer şualanmaları, ionlaşdırıcı şualar (alfa, betta, qamma şüaları). Fiziki, mexaniki və yüksək tezlikli təsirli avadanlıqlarla iş zamanı mühafizə üsulları aşağıdakılaedır: 1.Texniki təhlükəsizlik qaydalarına riəyət edilməsi. 2.Texniki təhlükəsizlik avadanlıqlarından istifadə edilməsi. 3.Fərdi və kütləvi mühafizə vasitələrindən istifadə edilməsi. 4.Müalicə-profilaktik tədbirlərin tətbiq edilməsi. 5.Sanitar-gigiyenik vasitələrdən istifadə edilməsi. Bütün bu tədbirlərlə insanlara olan bütün neqativ təsirlərin azaldılması və ya tam aradan qaldırılması nəticəsində insanların sağlamlıqlarının və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi.
a) kimyəvi zəhərləyici və güclü təsir edici maddələr əsasən insanların nəfəs orqanlarına və dərinin səthinə təsir edərək güclü fizioloji dəyişmələrə (zəhərlənmə, yanıqlar, ionlaşmaya) səbəb olur. b) yüksək təzyiqli avadanlıqların insan orqanizminə təsiri aşağıdakı kimi olur. Avadanlığın titrəməsi, qəza zamanı təzyiqin və yüksək surəti olan maddənin orqanizmə təsiri müxtəlif xarakter daşıyır. Titrəmələr orqanizmdə qan dövranının, ürək fəaliyyətinin və baş-beyin sisteminin fizioloji dəyişməsinə şərait yaratmaqla orqanizmdə narahatlıq törədir. Baş ağrısı, ürək bulanması, halsızlıq baş verir, insan iş qabiliyyətini itirir, məhsuldarlıq azalır. c)yüksək tezlikli elektro-maqnit dalğaları olan vasitələrin insan orqanizminə təsiri: Ə sasən insanların sinir sisteminə, qan-damar orqanlarına və ionlaşmanın təsirindən dəri səthinin zədələnməsinə təsir edir, göz-görmə qabiliyyətini azaldır, yorulmalara və iş qabiliyyətinin itirilməsinə səbəb olur. Güclü təsir nəticəsində, qəbul edilən dozanın miqdarından, gücündən asılı olaraq şua xəstəliyinin baş vermə ehtimalı yaranır. Radioaktiv şualanmalar nəticəsində dinc dövrdə qəbul edilmiş illik dozanın miqdarı 5 rentgendən çox olmamalıdır (günəş şualanması nəticəsində). Radioaktiv maddələrlə işləyən müəssisələrdə qəbul edilmiş illik doza 10-15 rentgendən çox olmamalıdır (radioizotoplarla, rentgen aparatları ilə, dozimetrik cihazlarla iş zamanı). 14. Neqativ təsirlər zamanı əhalinin xəbardar edilməsi necə olur? XXI-ci əsrdə əsasən bütün neqativ təsirlər aşkar edilir, ölçülür və qeydə götürülür. Radiasiya amili və təhlükəsi dozimetrik cihazlar vasitəsilə aşkar edilir, qiymətləndirilir və onlardan mühafizə fövqalədə hal kimi, təmin edilir. Fövqalədə Hallar zamanı əhalinin mühafizəsinin əsas üsulları aşağıdakılardan (A.R.”Mülki müdafiə” haqqında qanuna əsasən) ibarətdir: -əhalinin kütləvi mühafizə qurğularında yerləşdirilməsi (sığınacaqlar, radiasiya ə leyhinə daldanacaqlar, metro, keçidlər, səngər və zirzəmilər), -əhaliyə fərdi və tibbi mühafizə vasitələrinin paylanması (nəfəs orqanlarının mühafizə vasitələri, dəri səthinin mühafizə vasitələri, fərdi tibbi mühafizə vasitə- ləri, A-2 apteçkası, kimyadan mühafizə paketi PP-8, sarğı materialı), -təhlükəli ərazidən xəbərdar edilərək, əhalinin köçürülməsi (təxiyyə edilməsi) və təhlükəsiz ərazidə müvəqqəti və ya uzun müddətli yerləşdirilməsi. Fövqalədə Hallar zamanı tətbiq edilən bütün tədbirlərdə fərdi və kütləvi təhlükəsizlik norma və qaydalarına riəyət edilir.
stehsalatda komfort şəraiti təşkilatı, texniki və mexaniki vasitələrlə əldə edilir. a) ş yerində temperatur rejiminin yaradılması (ventilyator, kondinsioner və nasoslar vasitəsilə). b) Istehsalatda normal işıqlanmanın təmin edilməsi (təbii və süni işıqlandırma vasitələri ilə). c) Iş yerlərində normal nisbi rütubətin təmin edilməsi. Komfort şərait 23-25 o s istilikdə, 60-65 % nisbi (rütubətdə) nəmlikdə və normal işıqlanmada ola bilər. d)
yaradılması təmin edilir. Normadan yuxarı sürətli hava dəyişməyə səbəb olur və soyuqlama-sətəlcəm xəstəliyinə şərait yaradır. e) Iş yerində səs-küyün normativ səviyyəsi 16-20000 qers tezliyi təmin edilməlidir. f) Iş yerində tozluğun səviyyəsi 0,2-0,6mq/m 2 çatdırılır. g) Iş yerində görünən və görünməyən neqativ amillərin miqdarı hava dəyişmə sistemi vasitəsilə tənzimlənir. Komfort şərait iş qabiliyyətinin artmasına, işin keyfiyyətinə və miqdarına, insanların sağlam mühitdə fəaliyyətinə müsbət təsir edir, bu zaman yorulmalar, halsızlıq, soyuq dəymə və xəstələnmə halları aradan götürülür. Belə iş şəraitinin yaradılmasına işə götürən təşkilat cavabdehlik daşıyır. ş yerində təhlükəsizliyin təmin edilməsinə dövlət orqanları, ictimai təşkilatlar nəzarət edirlər. Yüklə 256,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|