Hind sayyohi

4. Fitratning ilmiy merosi
Fitrat badiiy asarlar bilan birga, maxsus ilmiy-nazariy yo‘nalishdagi asarlar ham yozdi. Uning «She’r va shoirlik» (1919) nomli maqolasidan tortib, «Bedil», «Aruz haqida» (1935) nomli risolalarigacha, barchasi badiiy adabiyot va u haqdagi ilmning dolzarb amaliy-nazariy masalalariga bag‘ishlangan. «Adabiyot qoidalari» (1926) nomli kitobi o‘tgan asarning 20-30-yillarida jumhuriyatimizda adabiyot nazariyasidan darslik Vazifasini o‘tadi. «Fors shoiri Umar Xayyom», «Firdavsiy zamoni va muhiti», «Ahmad Yassaviy», «Navoiyning forsiy shoirligi va uning forsiy devoni to‘g‘risida», ,,O‘zbek shoiri Turdi», «Mashrab» singari tadqiqot va maqolalarida sharq va o‘zbek mumtoz adabiyotining atoqli vakillari ijodi hamda ular bilan bog‘liq muammolar XX asr o‘zbek adabiyotshunosligida ilk bor maxsus tadqiq etildi.
Fitrat «Farhod va Shirin dostoni to‘g‘risida», «XVI asrdan so‘ng o‘zbek adabiyotiga umumiy bir qarash», «Hibat ul-haqoyiq» singari umumlashma, muammoviy xarakterdagi maqolalar yozdi. Ularda turli ijodkorlarga mansub ayrim asarlarni sharqda ilk bor qiyosiy yo‘sinda o‘rgandi. Muayyan davr ijodkorlarining o‘ziga xosligini, adabiyot tarixida tutgan o‘rnini yoritdi. Turkiy adabiyotga mansub shoh asarlardan birini nainki bir xalq badiiy adabiyoti ravnaqi, balki umuman kishilik falsafiy-estetik tafakkuri tarixida tutgan o‘rnini birinchilardan bo‘lib yechib berdi.
To‘g‘ri, Fitrat ilmiy qarashlarida. o‘z davri bilan izohlanuvchi ayrim cheklanishlar mavjud. «Ahmad Yassaviy», «Ahmad Yassaviy maktabi shoirlari to‘g‘risida tekshirishlar» nomli maqolalari shular jumlasiga kiradi. Bu cheklanishlar bilimdon, dono olimga sho‘ro mafkurasi zug‘umining ta’siri tufaylidir.
Fitrat tadqiqotlarining deyarli barchasi, beistisno ravishda, birlamchi manbalar, qadim va yaqin qo‘lyozmalar asosida amalga oshiriladi. Tadqiq va tahlil orqali Fitrat aksar o‘rinlarda badiiy asarni ilk bor muomalaga olib kiradi va ularni kitobxon mulkiga aylantiradi. So‘nggi, taxminan, yetmish yil ichida mumtoz adabiyot tarixi bo‘yicha yoritilgan u yoki bu ulkan muammolarning javhari Fitrat tadqiqotlarida yotadi. Shuning uchun XX asrda yetishib chiqqan qator ulkan adabiyot tarixi allomalari uchun Fitrat buyuk ustoz sanaldi.
Fitrat fidoyi adabiyotshunos olimdir.U jahon adabiyotining uzoq tarixiga doir eng noyob namunalardan biri «Qutadg‘u bilig» ning Qohira, Vena nusxalaridan keyingi Namangan nusxasini topib, ilm, madaniyat olamiga olib kirdi. Fitratning adabiyotshunoslik ilmiga qo`shgan katta hissalaridan biri shudir. Faqat u orqaligina biz, “Qutadg`u bilig” asarini Namangan nushasi borligi to`g`risida ma`lumotga eag bo`ldik. Fitrat saralagan, tuzgan va nashr etgan ,,O‘zbek adabiyoti namunalari» (1928) majmuasi tufayli she’riyatimizning ko‘pdan-ko‘p namunalari xalq mulkiga aylandi, keng kitobxonlar qo‘liga tegdi.
Olimning tilshunoslik sohasidagi mehnatlari ham salmoqlidir. «Dunyoning eng boy, eng baxtsiz bir tili qaysi tildir? Bilasizmi? Turkcha! Shoirlik qilmoqchi emasman, so‘zning to‘g‘risi shudir!» deb yozadi u «Tilimiz» (1919) maqolasida va davom etadi: «Ming yildan beri ezila kelmishdir. Lekin bitmamishdir. Bitmas, yashamishdir, yashar. Negakim boydir».U ona tilining chuqur tadqiq etilmagani, boshqa xalqlar tomonidan siquvda bo‘lgani, unga chet so‘zlarning yopirilib kirgani uchun ko‘p qayg‘urgan edi. Shu bois «Etimologiya», «Nahv. O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba» (1930) singari kitoblari, darsliklari, bu yo‘nalishdagi qator maqolalari qalb ehtiyoji va davr talabi bilan maydonga keldi. U XX asr o‘zbek madaniyat arboblari ichida birinchilardan bo‘lib, «Devon-u lug‘atit turk»ni o‘rganishga kirishdi, mo‘g‘ul tilining lug‘atini tuzishga tayyorgarlik ko‘rdi. Yangi tojik alifbosining loyihasi yuzasidan takliflar bildirib, maxsus maqola yozdi.
Fitrat davrning muhim siyosiy masalalariga hech qachon befarq qaramadi, Turkistonning siyosiy hayotida faol ishtirok etdi. Muhim va dolzarb muammolarga chuqur bilimli siyosatchi sifatida o‘zining munosabatini bildirdi. Matbuotdagi bahslarda ishtirok etdi. Mamlakat taqdirida muhim ro‘l o‘ynaydigan muammolar yuzasidan o‘zining aniq takliflarini o‘rtaga tashladi. Uning «Siyosiy hollar», «Muxtoriyat», «Turkistonda ruslar», «Angliz va Turkiston», «Sharq siyosati» singari o‘nlab publisistik maqolalari o‘zbek siyosatshunosligida muhim o‘rin tutadi. Ular o‘zining amaliy ahamiyati jihatidan ham nihoyatda qimmatlidir. Shahar dumasiga saylov o‘tkazilishi munosabati bilan yozilgan «Musulmonlar, g‘ofil qolmang!» (1917) maqolasi yurtdoshlarini hushyorlikka chaqirsa, «Sharq siyosati» maqolasida (1919) Sharqni taraqqiy etib borayotgan g‘arb, Ovropa oldida qulluq qilibgina qolmay, yuksalishning izchil tadorigini ko‘rishga chaqiradi. Endi XX asr oxiri XXI asr boshlarida uzil-kesil hal bo‘lgan Yevropa Ittifoqi tuzilishi mum-kinligining dastlabki harakatlari boshlanayotganini Fitrat o‘sha vaqtdayoq anglab yetgan ekan.
«Yosh buxoroliklar»ning aksar muhim programm hujjatlari va Buxoroda islohotlar o‘tkazish dasturi loyihalari ham Fitrat qalamiga mansub ekani, Buxoro jumhuriyatida turkiy til davlat tili deb e’lon qilinishi lozimligi haqidagi takliflar boshida Fitrat turgani uning nechog‘lik o‘tkir siyosatshunos bo‘lganini ko‘rsatadi.
Fitrat ilmiy asarlari, ilmiy-nazariy qarashlari «yangilanish» va taraqqiyotning «murakkab va zug‘umli» yo‘llarini boshdan kechirayotgan mamlakatning madaniy-adabiy va ijtimoiy-siyosiy hayoti uchun o‘z vaqtida muhim ahamiyatga ega edi. Adabiyot, til, san’at, siyosat masalalariga doir bu ilmiy maqolalar keyingi bosqichlarda shu sohalarning ham amaliy, ham nazariy yo‘nalishlari rivojiga kuchli ta’sir ko‘rsatdi.
Fitrat tadqiqotlari keyingi avlod mutaxassislari shakllanishida muhim ro‘l o‘ynadi. Oliy maktab ehtiyoji, akademik yo‘nalishdagi salmoqli adabiyot nazariyalari, o‘zbek tili grammatikasi, san’atimiz tarixi, siyosatshunoslik taraqqiyoti tamoyillari o‘rganilgan tadqiqot va darsliklarning yuzaga kelishida, shubhasiz, Fitrat ilmiy merosining, adabiy asarlari va asar qahramonlarining ahamiyati kattadir.

Xulosa
Abdurauf Fitrat adabiyotshunoslik sohasida juda salmoqli ijod qilgan, insonlarni ma`rifatparvarlik g`oyalariga yetaklagan adibdir. Uning yozgan asarlari adabiyotshunosligimiz sohasida jiddiy burilish bo`ldi desak yanglishmaymiz. Sababi u she`riyat ilmiga barmoq vaznini olib kirdi. Buning natijasi o`laroq o`zbek adabiyoti aruz vaznidan barmoq vazniga o`tdi. Keyinchalik esa uning ishlarini, ya`ni barmoq vaznida she`r yozishni Cho`lpon, Elbek va boshqalar davom ettirishdi. Bu adabiyotshunoslik sohasiga Fitrat tomonidan qo`yilgan ilk qadamdir.
“Abulfayzxon” dramasi ham dramaturgiya sohasidagi o`zbek adabiyotini jahonga tanitgan asar hisoblanadi.
Ajdodlarning vatan, millat ravnaqi, erk-u ozodligi yo`lidagi fidoyiliklari, mardonavorliklari, jasoratlari bayonidan, mehnatsevar va tadbirkor, aqilli, dono, ijodkor, kamtar, yuksak insoniyfazilatlar bilan ziynatlangan odamlar tasviridan qanchalik mamnunlik tuygan bo`lsak, aksincha, qo`rqoq va xiyonatkor, johil v anodon, ishyoqmas va tanbal, loqayd va madaniyatsiz kimsalar obraziga duch kelganda ichimizda afsus – nadomat paydo bo`lishi tabiiy hol. Bu ham “Abulfayzxon” dramasida Fitratga xos bo`lgan usuldir.
Yuqoridagi kurs ishimizda mohir dramaturg va she`riyat vakili Fitratning adabiyotshunoslik sohasiga qo`shgan hissasini ma`lum miqdorda ochib berishga harakat qildik.


Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati

1. 
   Abdurauf Fitrat “Tanlangan asarlar” (darslik va o`quv qo`llanmalari, ilmiy maqola va tadqiqotlar). Toshkent; “Ma`naviyat” nashriyoti 2009.
   
2. 
   11-sinf Adabiyot (o`rta ta`lim muassasalarining 11-sinfi va o`rta maxsus, kasb – hunar ta`limi muassasalarining o`quvchilari uchun darslik - majmua) 2-qism Toshkent; “O`zbekiston Milliy ensiklopediyasi” davlat ilmiy nashriyoti. 2018
   
3. 
   www.google.com
   
4. 
   www.n.ziyonet.uz
   
5. 
   www.tafakkur.net
   
6. 
   https://uz.wikipedia.org/wiki/Abdurauf_Fitrat