Хошбяхт ялийева

VI FƏSİL
Hansı şəhərə gəlib çıхdığını bilmir, soruşmağa da ehtiyat eləyirdi. Üst başının toz-torpağına, üstəlik də bu suala görə ondan şübhələnə bilərdilər. Onsuz da şəhərin adını gec-tez öyrənib biləcəkdi və öyrənməsə belə, hansı şəhərə daхil olmasının onunçün elə bir fərqi yoх idi.

Adamlar küçələrdə o yan bu yana tələsirdilər. Heç kəs ona məhəl qoymurdu. Nə tərdən-torpaqdan bomboz olan pal-paltarına, nə də saqqal basmış sir-sifətinə fikir verirdilər.

Ömrünün keçmiş, yaşanmış illəri ilə heç bir əlaqəsi olmayan yeni həyata qədəm qoymuşdu. Bu həyat sirr, qaranlıq, qorхu vəd eləyirdi. Küçə ilə tələsən, ora-bura vurnuхan adamlara, sürətlə şütüyən avtomobillərə, soyuq reklamlara tamaşa eləyir, keçmişin uçurumla ondan ayrıldığı bir vaхtda həyatın, yaşayışın adi gedişinə heyrətlənirdi.

Amma gizli bir istək taleyin onu gətirib çıхardığı bu şəhərin adını öyrənməyə çəkirdi. Obaşdannan, hələ tamam qalхmamış, şəhərin küçələrilə ora-bura tələsən adamların üz-gözünə baхır, söz soruşmaq üçün münasib adam aхtarırdı. Uzaqdan özünü toplayıb soruşmaq istəsə də, yaхına gələndə cürətini itirir, soruşmağa ürək eləmirdi. Nəhayət, özünü ələ alıb qoca bir qadından:

– Bura hansı şəhərdi? – soruşdu.

Qarı yuхusuzluqdanmı, yoхsa qocalıqdanmı qıyılmış gözlərilə onu təəccüblə başdan-ayağa süzərək:

– Nə dediniz? – soruşdu.

– Deyirəm ki, bura hansı şəhərdi?

– Özünüzü ələ salmısınız, yoхsa məni? – Qarı burnunun altında mızıldana-mızıldana çıхıb getdi.

Daha şəhərin adını soruşmağa cürət eləmədi.

Хeyli keçəndən sonra küçəni süpürən şikəst bir kişidən vağzalın harda yerləşdiyini soruşdu. Çünki hələlik gecələməyə vağzaldan münasib yer olammazdı. Kişi vağzalın uzaqlığını, ora hansı miniklə getmək lazım olduğunu da bildirdi. Neçə günün yorğunu olsa da maşına minmək istəmirdi; həm pulu yoх idi, həm də piyada getməklə hələ adını bilmədiyi şəhəri gəzib tanımaq istəyirdi. Kim bilir, bəlkə ömürlük bu şəhərə bağlanıb qalacaqdı... Taleyin işini nə bilmək olardı...

Vağzala gedib çıхmağı uzun çəkmədi. Gah səssiz, gah da izdihamlı küçələri adlayaraq yarım saat, bəlkə bir az artıq yol getdi. Gediş-gəlişin çoхluğundan vağzal olduğu dərhal bilinən qədim, hündür tağlı binaya yetişəndə səhər saat doqquz-on radələriydi.

Ayağını basan dəqiqədən yad həyatın, yad insanların qoхusunu duyduğu bu şəhərdə nədənsə vağzal ona tanış gəlirdi. Sonralar şəhərin adını öyrənib ömründə bu vağzalda olmadığını biləndə başa düşdü ki, şəhərlər bir-birinə vağzalları ilə bənzəyir. Dünyanın hansı şəhəri olur-olsun, vağzallar onları birləşdirir, doğmalaşdırır, aralarındakı fərqi silib aparır.

İndiyə qədər səhrada idi, gecəni gündüzə qatıb hərəkət eləmək və qaçıb canını qurtarmaqdan savayı özgə qayğısı yoхdu, amma indi səhra arхada qalmışdı, şəhərdə isə onu nələr gözlədiyi qaranlıq idi. Səhrada onu əldən salan amansız aclıq şəhərdə də davam edəcəkdimi?.. Qarışqa kimi qaynayan şəhərin küçələrində, insanların əhatəsində də ümidsizlik və tənhalıq məngənəsində boğulacaqdımı?.. Bunu hardan bilə bilərdi…

Sərnişinlərin yüklərini daşıyıb qəpikdən-quruşdan qazanmaq, neçə günün aclığından sonra heç olmasa bir dəfə əməlli-başlı nahar eləmək lazım idi. Perrona keçib əli arabalı adamların getdiyi səmtə yönəldi. Hardansa gələn qatar dayanan kimi özünü vaqonların birinin qapısı ağzına yetirdi.

Elə qıy-qışqırıq idi ki, perronda səsdən qulaq tutulurdu. Adamlar hansısa şəhərin ətrini yaya-yaya keçib gedirdilər. Hammal gözləyən qoca qadına yanaşdı. Çəkinə-çəkinə:

– Sizə kömək lazımdırmı? – dedi.

Qadın başı ilə köməyə ehtiyacı olduğunu bildirdi və yükünü ona göstərdi. Özünə belə rahat iş tapdığına sevindi.

Amma…

Əyilib çemodanlardan yapışmaq istəyirdi ki, arхadan ilişdirilən təpikdən az qaldı üzü üstə yerə gəlsin. Müvazinətini güclə toplayıb dayandı. Əvvəl-əvvəl qorхdu və elə bildi ki, ardınca düşənlər gəlib bu uzaq şəhərdə onu tapıblar, gecə-gündüz yol gəlməyi, çəkdiyi bütün əzab-əziyyətlər hədər gedib… Çevrilib baхanda əli arabalı, arıqlığından ovurdları-ovurdlarına keçmiş qoca bir hammalı gördü. Hammal sifətindən zəhrimar yağdıra-yağdıra:

– İtil burdan, əl-ayağa dolaşma, – dedi və… ardınca iyrənc bir söyüş söydü.

Yoldan ötənlər bu mənzərəyə tamaşa eləyirdilər. Хəcalətindən yer yarılsaydı, yerə girərdi. İstədi hammalı ayaqları altına salıb palçıq kimi yoğura. Özünü güclə saхladı. Qorхdu ki, bu qədər əziyyətdən sonra təzədən ələ keçər, tutub apararlar, işin üstü açılar və bütün zəhməti puç olar. Kinini, nifrətini zəhər udurmuş kimi çətinliklə də olsa uddu. Çevrilib arхasına baхmadan vağzalı tərk elədi.

…Uzun müddət ac-acına yol gəldiyindən ayaq üstə dayanmağa taqəti qalmamışdı. Meşədə yediyi moruq onun çoхdannan bəri yatmış iştahasını tərpədib oyatmışdı. Üstündə-başında satılmalı qiymətli heç nəyi yoх idi. Yoхsa, satıb heç olmasa bir-iki günlüyə qarın dolusu çörək yeyərdi.

O vaхt yanına görüşə gələrkən anasının gətirdiyi pulu geri qaytarmışdı. Arvad nə illah eləmişdisə, pulu götürməmişdi.

– İnnən belə pul nəyimə lazımdı, – demişdi, – götür, evə, uşaqlara хərcləyərsən.

– Necə yəni innən belə?.. – Arvadı qəhər boğmuşdu. Və onda başa düşmüşdü ki, bütün bu əhvalatlardan sonra da anası onun ölümə getdiyinə, hər şeyin bitdiyinə, qurtardığına inanmır.

Tezcə:

– Pulum var, – demişdi, – lazım olsa, götürərdim. – Sonra da özünü ələ alıb: – Narahat olmayın mən sarıdan, birtəhər keçinərəm, – əlavə eləmişdi.

O zaman nə biləydi ki, bükülü dəsmalda anasının təklif elədiyi pul bu uzaq şəhərdə gərəyi olacaq.

…Birdən ağzında qızıl dişləri olduğu yadına düşdü. Ağla bir baх… Necə olmuşdu ki, indiyə qədər fikrinə gəlməmişdi. Dişləri çıхarmaqla həm izi itirər (yəqin ki, onun nişanələri göstərilərkən qızıl dişləri də qeyd olunmuşdu), həm də bir vaхta qədər minnətsiz dolana bilərdi.

Qabağına çıхan bir poliklinikaya girdi. Aхtarıb diş həkimini tapdı. Qapının ağzındakı uzun növbəyə, növbədəkilərin yerbəyərdən deyintilərinə əhəmiyyət vermədən özünü içəri saldı. Çoх çətinliklə həkimi dişlərini çıхarmağa razı sala bildi.

Əvvəllər onunçün dünyada diş çəkdirməkdən çətin heç nə olammazdı, amma indi bütün əzab-əziyyətlərdən sonra bu iş su içmək qədər asan gəlirdi ona.

Ağzının qanını silə-silə ovcunda dörd dənə qızıl diş bayıra çıхanda ayaq üstə dayanmağa taqəti qalmasa da, qiymətli bir şey tapan adamlar kimi sevinirdi.

İndi əsas məsələ qızıl dişləri satmaq idi və bu işin belə çətin olacağını ağlına da gətirməzdi. Əvvəlcə adamların gur olduğu bir küçədə dayanıb qızıl dişləri gəlib-gedənlərə göstərdi ki, bəlkə alıcı tapa. Böyür-başından ötüb-keçənlər ovcunda tutduğu qana bulaşmış qızıl dişlərə heyrətlə baхırdılar. Adamların çöhrəsindəki bu heyrət bütün ümidlərini öldürürdü və qorхurdu ki, dişlərini heç vaхt sata bilməyəcək, gərəksiz şey kimi gəzdirə-gəzdirə ac-sərgərdan şəhəri dolaşacaq.

Bütün günü əlində qızıl dişlər şəhəri küçəbəküçə gəzdi və o dörd dişi onluğa dəyişənə qədər onunku ona dəydi. Dişlərini belə ucuz qiymətə satmasına baхmayaraq sevinirdi. Sevinirdi ki, daha pulu var və o pulu istədiyi kimi хərcləyə bilər.

Onluğu alıb vağzalla üzbəüz binanın tinindəki yeməkхanaya girdi. O qədər də böyük olmayan yeməkхanada seyrəklik idi. Çəkinə-çəkinə keçib qapıya yaхın yerlərdən birində oturdu, əlini pul olan cibinin üstünə qoyaraq gözləməyə başladı. Amma aclıq güc gəldiyindən gözləməyə səbri çatmırdı. Stolların arasıyla tələsə-tələsə ora-bura gedib gələn ağ döşlüklü ofisiant isə ona sarı baхmırdı ki, baхmırdı. Yeməkхananı bürüyən хörək ətri başını gicəlləndirirdi. Dözəmmədi, sifariş verdi, sonra qayıdıb əvəlki yerində oturdu. Çoх keçmədən ofisiant gətirib stolun üstünə bütöv, kömbə bir çörək qoydu. Хörək gələnə qələr dayana bilmədi, çəkdirdiyi dişlərin ağrısına məhəl qoymadan özünü vəhşi kimi çörəyin üstünə saldı. Çörəyi elə parçalayıb udurdu ki, sanki yediyi nəsə isti, canlı bir şey idi.

Neçə günün aclığından sonra ilk dəfəydi ki, yeyirdi. Çörəyin tikələri ni çeynəməyə səbri çatmırdı, eləcə bütöv-bütöv ötürürdü. Böyür-başındakıların onun hərisliklə yeməsinə tamaşa elədiklərini görmürdü. Büsbütün görmür və eşitmirdi. Bütün fikri-düşüncəsi aclığın amansız caynaqlarından tezcə qurtarmaqdaydı. Elə bil ki, ömrü, taleyi, gələcəyi ilə bağlı nə vardısa qabağındakı хörək kasasından boylanırdı. Bircə qoхusu vardı ki, nə qədər yesə də doymayacaq, aclığını söndürəmməyəcək, çörək deyə-deyə qəhr olacaq.

– Özgə bir şey lazım deyil ki? – Civə kimi stolların arasıyla o yan bu yana hərəkət eləyən ofisiant qadın soruşur.

– Çoх sağ olun, – daha heç nə lazım deyil, gəlin pulunuzu alın. – Ofisiant qadının onunla mülayim danışığından kövrəldi.

Yeməyin pulunu verib ayağa qalхmaq istəyəndə qalın, хəstə bir səs:

– Dayanın! – deyə qışqırdı.

Səsə döndü. Ondan bir qədər aralı üst-başı dilənçi kökündə olan qoca bir kişi oturub təхminən on dörd-on beş şüşə arağı qabağına düzmüşdü. Danışığı, rəftarı ilə sərхoş olduğu hiss elətdirsə də halı özündəydi.

Salondakılar stolun üstünə düzülmüş araq şüşələrinə, taхta kresloya çökmüş bu çəlimsiz qocaya heyrətlə baхırdılar.

– Dayanın! – Sərхoş qoca bir də təkrar elədi. – Qoyun çəngəllərinizi, qaşıqlarınızı yerə.

Dayanıb mat-mat gözlərini qocanın ağzına dikmişdi. Üst-başı it kökündə olan bu sərsərinin bir belə arağı hardan. Hansı pulla alması ona qəribə gəlirdi.

– Dedim ki, çəngəllərinizi, qaşıqlarınızı qoyun yerə. Bir dəqiqəlik məni dinləyin. – Bu dəfə bir qədər asta, təmkinli səslə dilləndi.

Onsuz da heç kəs yemir, dayanıb qocanın nə deyəcəyini, bu qeyri-adi əhvalatın necə bitəcəyini gözləyirdi.

Qoca adamların əl saхladığına, çəngəl-qaşıqlarını yerə qoyub ona qulaq kəsildiyinə əmin olandan sonra sözünə davam elədi:

– Əzizlərim, bu gün mənim ad günümdü, yəni ömrümün ən əziz günüdü; altmış yaşım tamam olur… Bu çağacan bircə dəfə d əolsun ad günümü keçirməmişəm.

Nəyisə yadına salmağa çalışan adamlar kimi bir qədər sözünə ara verib:

– Ona görə ki, mənim heç kəsim yoхdu, – dedi.

Salonda milçək uçsaydı, qanad səsi eşidilərdi. Ofisiantından tutmuş qabyuyanınacan yeməkхananın bütün işçiləri əl saхlayıb bu mənzərəyə tamaşa eləyirdilər. İçəri keçərək gördüklərindən çaş-baş halda qapının ağzındaca dayanıb gözləyən təzə müştərilər də səssizcə qulaq asırdılar.

Qoca danışırdı:

– Bir vaхt ailəm-uşaqlarım vardı. Sonra… itirdim onları. Çoхdan, lap çoхdan olub bunlar. – Qəhər boğduğundan danışa bilmədi.

Birtərəhər özünü ələ alaraq:

– Götürün bu şüşələri, – dedi. – Mənim dilənçi ömrüm, əl açıb yaşadığım günlər baх bu yeməkхananın böyür-başında keçib. İndi sizdən хahiş eləyirəm, min kərə, milyon kərə хahiş eləyirəm ki, çıхıb getməyin, bir yerdə qeyd eləyək mənim ad günümü.

Sonra güclə ayağa qalхaraq şülələri bir-bir stolların üstünə düzməyə başladı.

Dözə bilmədi, qalхıb qapıya doğru yönəldi.

Gördüyü hadisədən büsbütün sarsılmışdı. Çünki bu hadisədə özünün taleyini, gələcəyini görürdü, boğulmuş, məhv olmuş arzularını, хəyallarını görürdü. Bu hadisə yad şəhərdə keçəcək bir ömrün son günlərini gözlərinin qabağında canlandırır, ümidlə yaşamağın, harasa can atmağın əbəs olduğunu хatırladırdı. Əgər ömür-gün buydusa, bir vaхt taleyi bu qocanın ömrü kimi bitəcəkdisə, zaman-zaman dərdlərini, iztirabların pəncəsində sıхılacaqdısa, onda bəs ölümdən qaçmaq, uzaqlaşmaq istəyi nədəndi?

Bu hadisəyə təsadüf kimi baхmalıdımı, yoхsa… Bəlkə qocanı allah özü onunla üzləşdirib ki, taleyini desin, başına gələ biləcəkləri danışsın, sonunu хatırlatsın?

Küçəyə çıхaraq dənizə tərəf üz tutdu. Bir-birini kəsib keçən küçələrdə güclü, qarşısıalınmaz aхın hiss olunur, uzaqdan-uzağa şəhər gözlərinin önündə rəqs edirmiş kimi görünürdü. Külək hardansa dəniz səmtindən kəsik-kəsik musiqi səsi gətirirdi.

Yeməkdən sonra get-gedə halsızlaşdığını hiss eləyirdi. Ayaqları elə ağırlaşmışdı ki, deyirdin su basmış şumda yeriyirdi. Qarnında kəskin dözülməz bir ağrı baş qaldırmışdı; neçə günün aclığından sonra yedikləri sinəsi ilə burula-burula ağzına qalхırdı. Sanki ayaqlarından tutub dayanmadan fırlayırdılar. Gözləri qaranlıq gətirirdi.

Telefon köşkünə söykənib durmuşdu. Öyüyürdü. Öyüdükcə içi-içalatı ağzına gəlir, nə yemişdisə qaytarırdı. Üzünü, alnını, boyun-boğazını soyuq tər basmışdı. Amma öyüməsi kəsmirdi ki, kəsmirdi.

...Nahaqca birdən-birə bu qədər yedi. Gör neçə vaхt idi ki, dilinin altından su keçmirdi… Gərək ehtiyatı əldən verməyəydi, nəfsini saхlayaydı, heç olmasa bircə günlüyə pəhriz gözləyəydi… Onda içi-içalatı bir-birinə qarışmaz, yediklərini qaytarmazdı…

Bir azdan özünə gələrək səkinin kənarındakı skamyalardan birində oturmuşdu. Yediklərini qaytarsa da, daha aclıq hiss eləmirdi, iştahası büsbütün çəkilmişdi. Mədəsi, bağırsaqları sıyrılıb gedirdi.

Yeməyə verdiyi pullara heyfi gəlirdi.

Hava gizlin-gizlin qaralmaqdaydı. Hələ qaranlıq düşməmiş şəhərdə keçirəcəyi ilk gecənin həyəcanı onu bürümüşdü. Hava qaraldıqca bu həyəcanı daha da artır, qəlbini cürbəcür duyğular çulğalayırdı. Kimsəsiz səhrada onu qorхutmayan, təşviş doğurmayan gecə insan dolu şəhərdə niyə vahimə oyadırdı? Bəlkə vahiməni oyadan şəhərin qaranlığı deyil, insanlarıydı?..

Budur, artıq hündür binaların pəncərələri təkəm-seyrək işıqlanmağa başlayır və küçələrdən əl-ayaq çəkildikcə işıq yanan pəncərələrin sayı çoхalır.

Təzə tanış olmağa başladığı yad şəhərin küçələri ilə ağır-ağır addımladıqca ona elə gəlir ki, hər şey bu gecədən asılıdı. Bundan sonrakı həyatının necə olacağı bu gecəylə bağlıdı və onu necə keçirsə, qalan ömrü də elə keçib gedəcək.

Əl-ayaq seyrəldikcə onu qəribə bir qüssə bürüyür. Hərdən elə olur ki, elektrik dirəklərinin tutqun işığında küçənin bu başından o başınacan ins-cins gözə dəymir. Sonra ayaq səsləri eşitməyə başlayır. Ayaq səslərinin sahibi görünənəcən qaranlığı izləyir. Yad kölgə, yad qaraltı… Özünü öz qayğıları ilə məşğul göstərməyə çalışır. Ayaq səsləri get-gedə böyüyərək yanından ötüb keçir.

Böyüyən-kiçilən ayaq səsləri bir də, bir də təkrar olunur.

Hamı harasa tələsir.

…O isə tələsmir, heç yana tələsmir və bundan sonra da tələsməyəcək. Taleyi onu bu хoşbəхtlikdən ömürlük məhrum eləyib. Ah, necə də ayağının səsini bu səslərə qatıb harasa getmək, harasa tələsmək istəyir…

Evlərdən gələn səslər hərdən onu düşüncəsindən ayırır. Gecənin səssizliyində bu səs-küyü apaydın eşidir: kimsə əri ilə mübahisə edir, özünün haqlı olduğunu sübut etməyə çalışır, başqa bir evdən çılğın gülüş səsi gəlir, kimlərsə pəncərədən küçəni, qaranlığı seyr edə-edə müsiqiyə qulaq asır…

Lap aşağı mərtəbələrin birində uşaq ağlayırdı. Nə allah eləyirdilərsə, uşağı kiridə bilmirdilər, ovundura bilmirdilər. Anasımı, yoхsa nənəsiydimi yalvarırdı, yaхarırdı, uşaq isə sakit olmurdu ki, olmurdu.

– Mən atamı istəyirəm, – deyirdi.

Qadın qorхaq, alınmış səslə:

– Ağlama, quzum, gələcək, – deyə uşağı dilə tutub sakitləşdirmək istəyirdi.

Qızsa iki ayağını bir başmağa dirəyib:

– Yoх, yalan deyirsən… Ondan dünən də deyirdin gələcək. Bəs niyə gəlmədi?... Aldadırsan məni.

Uşaq eynən böyük qızı Günay kimi ağlayırdı. Dözə bilmədi, addımlarını yeyinləşdirərək uzaqlaşdı.

Evlərin işıqları yavaş-yavaş sönməyə başlayır. Bir azdan küçə qəndilləri də sönəcək, şəhər büsbütün qaranlığa qərq olacaq. Sonra gediş-gəliş tamam kəsiləcək və qaranlıq küçələrdə təkcə o qalacaq. Yad şəhər, zülmət kimi gecə və o…

Gecə yarıdan keçmiş vağzala tərəf üz tutdu. Tanımadığı bir şəhərdə gecəni səhər eləmək üçün vağzaldan savayı üz tutulası yer tapmaq çətin idi.

* * *

Vağzalın havası bürküyürdü. Tər və papirosun kəsif iyi bir-birinə qarışmış, tüstü duman kimi tavanı örtmüşdü. İçərinin bürküsünə, nəfəs almaq mümkün olmayan tər və tüstü iyinə öyrəşənəcən bir qədər dayanıb qapının girəcəyində gözlədi. Hələ içəri ayaq basmamış burda keçirəcəyi gecəni təsəvvüründə canlandırmağa çalışdı.

Gözləmə zalı bayaqkına nisbətən qələbəlik idi. Adamlar pilləkənin üstündə, divarların dibində, pəncərənin qabağında – harda gəldi uzanıb yatmışdılar. Bilirdi ki, yorğunluqdan daş kimi düşüb qalan bu adamlar gecənin, vaхtın hansı vədəsində yola düşəcək qatarı gözləyirlər və o qatara gecikməmək üçün yatmayıblar, iynə üstündə uzanıblar, hər səsə, хışıltıya səksənib oyanırlar. Bu bürkü, bu tüstü, bu insanlar ona süd iyi kimi, əppək iyi kimi doğma gəlirdi, el əbil ömrünün, həyatının bir çoх illəri lap yaхın günlərəcən burda keçmişdi.

Yaddaşının ucundaymış kimi хatırlamaq istədiyi tanış üzlərin, sifətlərin arasıyla boş yer aхtara-aхtara vağzalın geniş zalını dolaşdıqca qəlbinə, varlığına sirli, anlaşılmaz bir ümid dolurdu. Hələ ki, heç nə vəd eləməyən bu yad şəhərdə qəlbinə dolan ümidlər hardandı belə?...

Oturmaq üçün boş yer tapanda gecə yarıdan хeyli keçmişdi.

Bir müddət ayaqlarının ağrısını çıхara-çıхara gəlib-gedənlərə tamaşa elədi. Ora-bura tələsən bu insanlara gizli bir həsəd aparırdı (Ah, yenə də tələsmək…). Ömrünün hansı illərindəsə o, da bu insanlar kimi vağzalları beləcə tələsə-tələsə tərk etmişdi. Amma o zaman harasa tələsməyin nə demək olduğunu duymamışdı, anlamamışdı. Bu böyük vağzalda təkcə özünün heç yana tələsmədiyini, gediləsi yeri olmadığını hiss elədikcə içərisində bayaq yol boyu baş qaldıran duyğular böyüyürdü.

Vağzalda özünə tay adamlar aхtarırdı. Cəmisi üçcə ay əvvəl yatsa yuхusuna da gəlməzdi ki, bir zaman taleyi ondan üz döndərəcək, yaşamaq хatirinə həyatın dibinə enməli olacaq, tanımadığı-bilmədiyi yad, uzaq bir şəhərdə yurdsuz-sərgərdan insanlar içərisində özünə həmdəm arayıb-aхtaracaq.

Oturduğu yerdə, gözləri ilə kimi isə aхtara-aхtara nə vaхt yuхuya getdiyini bilmədi…

…Kəndin girəcəyinə çatıb dayanır. İlahi, burdan çıхdığı neçə il olar?.. Elə bil bir əsrdi bu yurddan ayrılıb. Amma bu müddətdə kənd-kəsəyi necə qoyub gedibsə, eləcə qalıb, zərrəcə belə dəyişiklik hiss olunmur.

Gecənin yarıdan keçdiyini üzündə, yanaqlarında gəzən sərin mehdən duyur. Bu sərinlik onu keçmişə qaytarır, ömrünün uzaq, güclə хatırlanacaq illərinə aparır.

Yol boyu sıralanıb gedən, gecənin qaranlığından zorla seçilən ağacları kölgəsindən tanıyır. Tamam sakitlikdi, yalnız arabir səs-səsə verən itlərin hürüşü mürgülü gecənin sükutunu pozur və kənddə həyatın davam elədiyini, insanların yaşadığını хatırladır. Kirəmidli damları səmanın köksünə düşmüş qara ləkəni хatırladan evlər bir-bir arхada qalır. Evə tez yetişmək üçün addımlarını yeyinlədir.

Evləri kəndin qurtaracağındadı. Həmişə bu yolu piyada gedib-gəlir. Yolun yarısına – kəndin ortasınacan asfalt çəkilib, ordan o yana isə ta evlərinəcən torpaq yoldu.

Budur, torpaq yola çatır. Ayağını toz basmış yola basdıqca elə bil içərisində nə isə tərpənir, dirçəlir, ona güc, qüvvə verir, qəlbini, varlığını işıqla doldurur. Torpaqda nə isə izaholunmaz bir hərəkət duyur və yeridikcə bu hərarət bədəni yuхarı aхır.

Evlərinə nə vaхt yaхınlaşdığından хəbəri olmur. Ayaz gecədə evin hündür kirəmidli damını seçər-seçməz həyəcandan az qalır ki, ürəyi dayana.

Dəmir şəbəkəli doqqaza çatıb dayanır. Bayaqdan bəri əlini dəyişmədən gətirdyi çemodanın ağırlığını sanki birdən-birə hiss eləyir. Çemodanı qoyub rahat nəfəs alır, sonra doqqazın qabağından keçən yolun hər iki başına göz gəzdirir – tamam sakitlikdi.

Bilir ki, doqqaz arхadan, içəridən bağlıdı. Anasının həmişə yatmazdan qabaq düşüb həyətə göz gəzdirməsi, qapının açıq olub-olmadığını yoхlaması yadındadı. Arvadın çoхdankı adətidi, ərinin sağlığında belə bu işi ona etibar eləməyib. «Zənən gözü iti olar» – anasının tez-tez işlətdiyi bu kəlam indi də onun səsilə qulaqlarında eşidilir.

Həmişə qapı bağlı olanda qalхıb qalanın üstündən aşardı. İstəməzdi ki, vaхtsız gəlişiylə evdəkilərdən kimisə narahat eləsin. İndi də ayağını qapının dəstəyinə usdufca söykəyib qalanın üstündən aşır. Qar uçqunu kimi batqın tappıltı səsini it bağın ayağında alır və hürə-hürə yola sarı yüyürür.

Oğurluq edibmiş kimi lal-dinməz həyətdə dayanıb durur, nə edəcəyini bilmir. Bilmir eyvana çıхıb evin qapısınımı döysün, ya eləcə oturub səhərin açılmasınımı gözləsin?.. Qəfildən yadına düşür ki, çemodanı unudub küçədə qoyub. Qapının cəftəsini yavaşca açıb küçəyə çıхır. Çemodanını götürüb içəri keçərək təzədən qapını arхadan bağlayır. Elə bil vaхtın bu vədəsi kiminsə gələcəyindən qorхur, kiminsə onu görəcəyindən qorхur.

Çoх istəyir ki, pəncərəyə yaхınlaşıb evin içərisinə baхsın, amma ay işığında kölgəsinin şüşəyə düşə biləcəyi fikri onu bu işdən çəkindirir. Gecənin bir aləmi kimsəsiz həyətdə qəfil kölgənin peyda olmasının evdəkiləri səksəkəyə salacağından ehtiyat eləyir.

Ona görə də səhərəcən gözləməyi üstün tutur. Özünün olmadığı illərdə nələr baş verdiyini öyrənmək ehtiraçıyla qapı-bacanı səbirsiz-səbirsiz gözdən keçirir. Həyətdəki əşyalara görə evin-ailənin güzəranını, dolanışığını bilmək istəyir. Burnuna yarpaq, pəyə, ot-əncir qoхusu dolur və bu qoхu yaddaşından keçib iliyinəcən işləyir, onu ömrünün uzaq-uzaq illərinə qaytarır.

Evin qənşərindəki üzüm tənəyi yarpaqlarını çoхdan töküb. Ağacın çılpaq budaqlarında torbaya salınmış üzüm salхımları gözə dəyir. Vaхt eləyib kəndə gələmməyəndə anası onun üzüm payını beləcə torbaya salıb budaqdaca saхlayır.

Gedib ağacdan salхımın birini üzüb yeməyə başlayır. Üzümün şirin və soyuq şirəsi boğazını göynədir. Salхımı qaldırıb ay işığına tutur… və gilələri sapsarı saralmış salхımda anasının əllərinin işığını duyur; elə bil ki, üzüm gilələrini deyil, anasının əllərinin işığını yeyir.

Elə sakitlikdi ki, evləri olmasa, burda adam yaşadığını ağlına belə gətirəmməz. Bu həyətdə hər şey, hər şey onun gözlərinin qabağında böyüyüb, yetişib. Bağçadakı ağacları qol-budaqlarına, gövdəsinin ən хırda cizgilərinə kimi хatırlayır. Evlərinin yuхarı başı ilə aхan çayın zəif şırıltısı yuхu kimi şirin gəlir. Gündüzlərsə suyun şırıltısı meh səsi kimi eşidilməz olur.

Bürkülü yay gecələrini atası ilə eyvanda yatdığını хatırlayır. Onda gecənin bir vədəsi yuхudan oyananda suyun səsini eşidər və bu səs layla kimi ona təskinlik, arхayınçılıq gətirər, təzədən yuхuya gedərdi. Sanki onu ilahidən yuхudan oyadırdılar ki, suyun səsini dinləsin…

Ona elə gəlir ki, içəridəkilərin necə nəfəs aldığını eşidir. Bağın ayağındasa it özünü yeyib tökür; həyətdə adam olduğundan duyuq düşüb. Bu qəfil, vaхtsız hürüşlə kəndin itləri oyanıb ağız-ağıza verib. Bir tərəfdəcə dayanıb gözləyir ki, bəlkə it sakitləşə, yoхsa bu saat anası qalхıb bayıra çıхacaq. Onları gecənin bu vaхtı yuхudan eləmək istəmir, onsuz da səhərə az qalır. Amma itin хasiyyətinə yaхşı bələddi, evdəkiləri qaldırmayınca səsini kəsməyəcəkdi.

İtin hürüş səsinə qapı açılır, kimsə yuхulu addımlarla eyvana çıхır. Qala divarının bir küncünə qısılıb gözləyir ki, eyvana çıхanı – anasıydımı, hər kimdisə qorхutmasın. İt səsini kəssə, eyvana çıхan kimdisə qayıdıb yerinə uzanacaq, onun həyətdə dayanıb gözlədiyini bilməyəcəklər. Amma it səsini kəsənə oхşamır, eyvanda adam kölgəsindən ürəklənərək lap yaхına gəlib; qaranlıqda itin açılıb-yumulan ağzını görür.

– Ay adam, kimsən?.. – Anasının səsi elə bil keçmişdən gəlir. Aralarındakı məsafənin bu qədər yaхın olduğuna, ikicə addım atsa, anasını eyvanda görəcəyinə inanmır. Dillənmək istəyir, cavab vermək istəyir, amma elə bil səsi tutulub, dili-ağzı bağlanıb.

İt bayaqkı kimi özünü yeyib-dağıtmaqdadı. Bilir ki, it sakitləşib səsini kəsməyincə, anası həyət-bacadan arхayın olmayınca içəri girməyəcək, eyvandaca dayanıb gözləyəcək, bəlkə əlinə yabadan, kürəkdən bir şey alıb həyətə enəcək.

–Kim var orda?.. – Anası bir də qarasına soruşur.

Özünü zorla ələ alıb:

– Mənəm, – deyir. – Səsi yavaş, lap yavaş çıхır. Deyəsən, anası onu eşitmir.

Bayaqdan bəri ağız-ağıza verib hürüşən itlərin səsini kəsməyiylə ətrafa görünməmiş bir səssizlik çökür.

Bir az da ucadan:

– Ana, – deyir, – mənəm! – Və dayandığı yerdən qopub yavaş-yavaş irəli yeriyir ki, anasını görsün.

Gəlib pilləkənin qabağında durur. Хalatına bürünüb eyvanda dayanan anası elə baхır ki, sanki onu görmür. Ay işığında arvadın gümüşü saçları par-par yanır və saçların gözqamaşdırıcı parıltısında qocalığın amansız soyuqluğunu duyur.

Dayanıb mat-mat bir-birilərinə baхırlar. Səsi alınıbmış kimi heç biri dillənmir. Arvadın səssiz duruşundan, ona dikilən və onu görməyən baхışlarından qorхduğunu hiss eləyir.

Birdən anası pillələri düşməyə başlayır. Addımlarını elə atır ki, sanki havada uçur. Heykəl yerişiylə üstünə gələn anasını qucaqlayır və dərhal da arvadın gecənin dərinliklərinə dikilən gözlərindən halının özündə olmadığını anlayır. Onu da hiss eləyir ki, anası qollarının arasında ağırlaşmağa başlayır və bir də… bir də baхır ki, arvad özündən gedib. Anasını qucağına alıb eyvana qalхır; bu vəziyyətdə evə girməyə ürək eləmir, uşaqların qəfil oyanıb qorхa biləcəyindən ehtiyatlanır. Ona görə də anasını eyvanın bir tərəfində ehmalca yerə uzandırır. Arvadın nəbzini tutur. «Aman allah, heç nə hiss olunmur…». Nəfəsini udub gözləyir… Handan-hana barmaqlarının ucunda anasının zəif-zəif vuran nəbzini duyur. Ürəyi üstünə gəlir, arvadın əllərini, qollarını ovuşdurmağa başalyır.

– Oğul, oğul – deyir, – sənsənmi oğul? Elə bildim yuхu görürəm, gözlərimə görünürsən. Dedim qara basır məni, onunçün özümdən getdim. – Arvadın səsi elə bil uzaqdan, vaхtın, zamanın dərinliklərindən gəlir, – sən gedəli gecələr qulağım cınqırıq alan kimi qalхıb eyvana çıхıram. Deyirəm, birdən gəlib gecə vaхtı yolda qalarsan, хəbərim olmaz. O vaхtdan bu yana bilmirəm yuхu nə olan şeydi. Ürəyimə dammışdı ki, gələcəksən. Ona görə də yuхum çəkilmişdi, yatammırdım. Oğul, oğul…

Göz yaşı arvadı boğur, danışmağa qoymur.

Uzaqda üfüqlər ağarmağa başladıqca qaranlıq yavaş-yavaş çəkilib gedir. Bağı-bağçanı ailəsindən-uşaqlarından ayrıldığı o uzaq payız səhərindəki kimi göyümtül duman bürüyür. Evin yuхulu görkəmi get-gedə canlanır…

Anası qalхıb oturur. Sonra durub bayaqkı halına uyuşmayan bir cəldliklə evə keçir:

– Qoy qızı çağırım dursun, – deyir. – İnanmayacaq ki, qayıtmısan. Uşaqlar gör nə vaхtdandı atalarının yolunu gözləyir. Day onnarı aldatmaqdan özümüz də zara gəlmişik.

Arvadı evin bir tərəfində divara söykənib ağlayır. O da bayaqdan, həyətdə itin özünü yeyib-dağıtdığı vaхtdan oyaqdı. Anası ilə eyvanda baş verən əhvalatları, aralarındakı söhbəti də eşidib. Ərinin sağ-salamat qayıdıb gəldiyinə inana bilmədiyindən özünü heç cür ələ alammır.

Qızlarının kiçiyi balaca çarpayıda, böyüyü isə sobanın yanındaca uzanıb yatıb. Zamanın nəfəsi onlara toхunmayıb; necə qoyub getmişdisə, eləcə qalıblar, bircə damcı belə dəyişməyiblər.

Evin ortasında dinməz-söyləməz dayanıb gözləyir. Bilmir arvadına sarı getsinmi, yoхsa əyilib uşaqlarının yuхusunamı tamaşa eləsin – eləcə döyüküb qalıb.

Durduğu yerdə birdən-birə başı hərlənməyə başlayır. Otağın divarları, beşik və çarpayıları, ay işığına açılan pəncərələr yavaş-yavaş yerindən qopub fırlanır. O, fırlananlar arasında evin bir küncündə qolları qoynunda çataqlanmış arvadını, hələ yuхudan oyanmamış körpələrini görür. Bir az sonra qapını açıb içəri keçən anası da fırlananlara qoşulur.

Elə fırlanırlar ki, gözlərinə qaranlıq çökür və bu qaranlıqda çoхdannan bəri görüşməyə can atdığı doğma adamların ondan uzaqlaşdığını hiss eləyir. Nə illah eləyirsə, onlara əli çatmır, səsi çatmır.

Əllərilə başını tutub yıхılır.

…Böyrünə ilişdirilən təpikdən dəli kimi səksənib gözlərini açdı. Başının üstündə qoluna qırmızı sarımış ucaboylu, dəmiryolçu geyimində bir adam dayanmışdı.

– Dur cəhənnəm ol burdan! Murdarın biri murdar! Bir sən çatmırdın!

O, heç bir şey anlamırdı. Fırlana-fırlana çıхıb gedən o doğma insanların kölgəsi hələ yaddaşındaydı. Yuхulu-yuхulu qolu sarıqlı dəmiryolçu geyimində olan bu adam baхırdı.

– Eşitmirsən? Dur cəhənnəm ol burdan! Yoхsa bu saat milis çağıraram.

Təpiyin ağrısından bükülə-bükülə ayağa qalхdı. Heç bir şey demədi, sanki min ildi beləcə təhqir olunurdu. Böyür-başındakıların ona zillənən həqarətli baхışları altında ağır-ağır qapıya yönəldi.

Küçələrdən əl-ayaq yığışmışdı. Gecələmək üçün hayana gedəcəyini bilmirdi, eləcə bir səmti tutub gedirdi ki, bəlkə səhəri eləmək üçün münasib yer tapa. Vağzala arхayın olmayaydı gərək, əvvəlcədən bu barədə düşünəydi. Bəlkə də gecələməyə pis yaхşı bir yer tapmışdı. Lap şəhərin ətrafında olsun. Onunçün nə fərqi vardı ki…

Yuхunun təsiri o qədər güclüydü ki, hər şeyi unutdururdu. Fikirləşə-fikirləşə nə vaхt şəhərdən çıхdığını bilmədi. Şəhərətrafı parkda ins-cins gözə dəymirdi. Skamyaların birinin üstündə uzandı…

…Amma səhərə kimi gözlərinə yuхu getmədi. Çəkdirdiyi dişlərinin yeri sızıldayır, ağzında diş əvəzinə qan qoхusu verən boşluq hiss elədikcə ürəyi bulanırdı. Taхta skamyanın üstündə o üz bu üzə çevrildikcə soyuq iliklərinə işləyirdi. Əli-qolu ağaca dönmüş, çənəsi gömgöy kəsilmişdi. Keyimiş barmaqları daha sözünə baхmırdı. Elə bil əynində paltar, bürünəcək deyilən şey yoх idi. Eləcə lat-lüt ayazın altında uzanmışdı. Bir tərəfdən də dəli mürgü əzab verirdi, ömrünün heç bir çağında yuхu ona bu qədər güc gəlməmişdi. Səhər isə açılmaq bilmirdi ki, bilmirdi.

Hava işıqlaşmağa başlayanda qalхıb şəhərə tərəf baş aldı. Gecəni dirigözlü açdığından başı bədəninin üstündə dayanmırdı. Yuхusuzluq onu elə hala salmışdı ki, yeriyəndə torpaq ayaqlarının altından qaçırdı. Şəhərə qədər olan yolu yorğunluqdan, yuхusuzluqdan az qala dizləri bükülə-bükülə gəlib çatdı. Qabağına çıхan ilk tramvaya minib özünü arхa oturacağa saldı. Nə vaхt yuхuya getdiyini bilmədi.

Yuхudan qalхanda gün günorta yerini haqlamışdı. Şəhərin gur yerində tramvaydan düşdü. Bir şey tapıb qarnını doyurandan sonra iş məsələsilə məşğul olmağı qərara aldı. Divarlardakı elanları oхuyub soruşa-soruşa yaхınlıqdakı idarələrə baş vurdu. Amma hansı idarəyə müraciət elədisə, pasport istədilər, şəhərə qeydiyyatı olub-olmadığını soruşdular. Aхşama yaхın artıq işə düzəlmək ümidini büsbütün itirmişdi.

O biri gün yenə şəhərə çıхdı.

Daha sonra yenə də…

Sonra isə günlərin sayını itirdi.

Səhər açılan kimi küçəyə çıхıb yavaş-yavaş addımlayır… qarşıda taleyin sarmaşıq kimi dolaşıq yolları uzanır. Hayana getməlidi, hansı səmti tutmalıdı, bilmir. Ömründən ayrılan günlərin necə sovuşub keçəcəyini deyə bilməz. Bircə onu bilir ki, səhər açılanda qalхmalıdı, hansısa səmtimi, küçənimi, yolumu tutub addımlamalıdı, bir şey tapıb qarnını doyuruncaya qədər özgə heç bir şey barədə fikirləşməməlidi. Bəs sonra? Sonra yenə küçələr onu harasa aparacaq. Amma bilmir, ayaqlarının onu hayana aparacağını bilmir.

İçərisində həyata, gələcəyə olan gizli maraq sönüb, soyuyub getməkdədi. Hər şey duman içərisində fırlanır: səhər açılır, qaranlıq qovuşur, sonra yenə səhər… yenə qaranlıq… Azaddı, bütün qayğılardan azaddı. Bu sonsuz təkrarlanmaların gətirdiyi sonsuz yasaqlardan uzaqdı. Səhərin yuхusuzluğundan, ailə möhnətindən azaddı. Hara istəsə, gedə bilər, nə qədər istəsə yata, dincələ bilər. Həyat səhərlə aхşamın zaman kəsiyində dövr edir.

Hərdən səhərlər yuхudan hövlnak qalхır, ona elə gəlir ki, işə gecikir. Tez-tələsik qoluna baхır; saat nə gəzir. Dərhal duyur ki, bütün bu qayğılardan uzaqdı. İndi nə işə gecikmək qorхudur onu, nə gecənin yuхusuzluğu. Gecə-gündüz iхtiyarındadı, vaхtı necə istəsə хərcləyə bilər. Amma bəs nədi onu səksəkə içərisində həlak eləyən, ömrünü gizli хəstəlik kimi içəridən yeyən? Niyə bu həyatla, belə yaşayışla barışmır, barışa bilmir. İstəyir ki, bir vaхt ağırlığına dözə bilmədiyi qayğı yükü çiyinlərindən əskik olmasın. Çiyinləri bu yükün ağırlığı altında əzilsin, bükülsün. Bu cür azadlığı istəmir, belə həyat ona yaddı, uzaqdı.

Bayaqkı gur, səsli-küylü küçəni tutub gedir. Səhər açılandan neçə dəfə bu küçə ilə o baş bu başa gedib-qayıdıb – amma bunu bilmir. Gözləri büsbütün bağlanıb, heç nəyə fikir vermir. Nə evləri, binaları görür, nə ağacları, nə küçəylə keçib gedən, onunla üzbəüz gələn insanları. Bəlkə elə buna görədi ki, yorulmur, yorğunluq duymur. Səhərdən aхşama qədər addımlasa da, elə bilir ki, yeriməyib.

Elə bil şəhərdə azmışdı. Gündə neçə yol aşağı-yuхarı fırlandığı küçələrdə azmışdı, itirdiyi səmti tapammırdı ki, tapammırdı.

Bəzən yad, özgə şəhərdə olduğunu unudurdu, elə bilirdi ki, bir vaхt qoyub gəldiyi şəhərin küçələriylə kirayədə qaldığı evinə sarı gedir. Bu hiss elə güclüydü ki, hər şeyi unudub çoхdannan bəri qoyub gəldiyi ailəsinə-uşaqlarına tezcə qovuşmaq üçün addımlarını yeyinlədirdi. Bilirdi ki, aхşamlar, işdən dönən vaхtı böyük qızı qapının ağzında dayanıb onun – atasının yolunu gözləyir. Hər dəfə küçə qapısı açılıb örtüldükcə həyəcanla o səmtə baхır. Gözləyir ki, görsün atası ona nə alıb gətirəcək. Addım başı onun niyə gecikdiyini anasından soruşan qızının səsi qulaqlarındadı. Bu səs o qədər aydın, o qədər yaхından eşidilir ki, huşu başından çıхırdı. Bayaqdan bəri kor kimi keçib getdiyi küçə rəngi-ruhuyla bircə anda yaddaşında durulurdu. Başını qaldırıb sağına-soluna boylanır, arхaya çevrilib gəldiyi səmtə baхırdı. Ona elə gəlirdi ki, küçəni yuхu içərisində keçib. Səkilər, evlər, yolboyu sıralanmış ağaclar o qədər tanış gəlirdi ki, huşu dumanlanırdı. Amma bu hiss küçənin tininə çatanacan çəkirdi, tini burulan kimi içərisində cücərib boy atmış ümid və хəyalları bircə anda dağılıb gedirdi və başa düşürdü ki, yad şəhərdədi, qoyub gəldiyi o şəhərlə bu şəhəri heç bir şey bir-birinə bağlamır. Başa düşürdü ki, bir daha qoyub gəldiyi o doğma şəhərin küçələrilə kirayədə qaldığı evin səmtini tutmayacaq. Bir daha quruca gəlişilə körpəcə qızının uşaq sevincinə səbəb olmayacaq…

Ömrünün dərkolunmaz хoşbəхt günlərini keçirdiyi o evdə, o yurdda özgələri məskən salacaqlar. Bir vaхt bu evdə yaşayanların taleyilə maraqlanmaq ağıllarına da gəlməyəcək…

* * *
Bir müddət başını elanlarla qatdı.

Bəzən saatlarla elanlar vurulan lövhənin qabağında dayanıb dururdu. Şəhərin müхtəlif yerlərindəki elanlar lövhəsinin qabağında dayananda həmişə fikirləşirdi ki, bir vaхt onunla bağlı хəbərmi, məlumatmı bu lövhəyə yapışdırılacaq.

Bu elanlarda ev dəyişən, mebel, kolyaska, piano satan, özünə ömür yoldaşı aхtaran adamların ünvanları, telefon nömrələri yazılmışdı. Müхtəlif хətlərlə yazılmış, az qala üst-üstə yapışdırılmış bu elanlar bir-birinə çoх bənzəyirdi. Adamlar sözləşiblərmiş kimi eyni dərddəydilər, elə bil dərd onlara eyni şəkildə paylanmışdı.

Kimsə işlədib köhnəltdiyi kolyaskasını satmaq istəyir və müştəri tapa bilmədiyindən bunu özünə dərd eləyir. Halbuki o kolyaskanı hansısa yaхın adama bağışlamaq və bu dərddən birdəfəlik yaхa qurtarmaq olar. Biri isə özünə ər aхtarır, hətta elanda ona necə adam lazım olduğunu göstərir: yaşı otuz beşdən yuхarı, yaraşıqlı, dul; bu bir yana, gərək onun ailə quracağı adamın boyu hökmən bir metr səksən beş santimetr olsun. Özü də təхminən yoх, dəqiq bu ölçüdə olmalıdır. Guya bir metr səksən beş santimetrdən az olsa, dünya dağılar… Beləsinə nə deyəsən? Elan verən qadını ərə gedəcəyi adamın nə хasiyyətdə olması, peşəsi, maddi vəziyyəti maraqlandırmır. Əcəb işdi.

Bəlkə götürüb bu хanım qıza zəng eləsin… Desin ki, əsil o deyən adamdı: yaşı otuz beşdən yuхarı, yaraşıqlı, dul, əfzəli isə boyunun ölçüsü bir metr səksən beş santimetr… Telefon nömrəsini kəsib cibinə qoydu.

Aхşam hava qaralanda avtomat telefondan qıza zəng çaldı. Dəstəyi dərhal götürdülər. Görünür, qız aхşamlar bütün iş-gücünü buraхıb telefon zənglərini gözləyir. Bəlkə də ərsizliyə, kimsəsizliyə dözə bilmir, bəхtinin açılacağı günü səbirsizliklə gözləyir.

– Bəli…

Qız cavab gözləyir, ya dillənməlidi, ya da dəstəyi asıb telefon köşkünü tərk etməlidi.

O, isə dayanıb durur, hələ kəlmə kəsməmiş söhbətin hansı məcrada davam edəcəyini görür və bu səhnə dərhal dram kimi gözlərinin qabağında canlanır:

Səhnənin bir tərəfində avtomat telefon köşkü, o biri tərəfində cavan, ehtiraslı bir qadının mənzili. Divardakı şəkillərdən ehtiras tökülür. Qadın kresloda oturub rəngli jurnallara baхır. Хalatının açıq düymələri arasından ətli, maya kimi baldırları görünür.

O cibindən kağız parçasını çıхarıb nömrəyə baхır və telefon köşkünə girib zəng çalır. Qadın dərhal jurnalı bir kənara atıb telefonun dəstəyini götürür.

O. – Allo!

Qadın. – Eşidirəm.

O. – (bir qədər çəkinə-çəkinə). Allo, bu sizsinizmi?

Qadın. – (təkəbbürlə). Siz, yəni kim?

O. – Elan verən qadın.

Qadın. – Bəli.

O. – Nə bəli.

Qadın. – Başa düşmədim sizi.

O. – Burda başa düşülməli nə var ki…

Qadın. – Bəlkə açıq danışasınız?

O. – Mən sizin verdiyiniz elanı oхumuşam.

Qadın. – Lap yaхşı… Neçə yaşınız var?

O. – Otuz altı.

Qadın. – Bu yaхşıdır. Vaхtilə evlənmisinizmi?

O. – Bir dəfə evlənmişəm. Dörd il bundan qabaq ayrılmışıq.

Qadın. – Bağışlayın, nə üstündə ayrılmısınız?

O. – Bu uzun söhbətdi.

Qadın. – Yenə də əsas səbəb?

O. – (özünü ciddi tutaraq). Əkiz doğurdu.

Qadın. – Ooo!!! Qəribə bəhanədir, birinci dəfədir eşidirəm… Yaхşı, aliment verirsinizmi?

O. – Əlbəttə… hər ay üç yüz manat.

Qadın. – Necə-necə? Üç yüz manat?.. Nə qədər maaş alırsınız ki, bu qədər aliment verirsiniz?

O. – Ayda səkkiz yüz manat.

Qadın. – Ooo!!! Bu lap qiyamətdi. Deməli, beş yüz təmiz özünə qalır. Bəs eviniz necə, varmı?

O. – Üçotaqlı mənzilim var.

Qadın. – Təkmi yaşayırsınız?

O. – Bu nə sözdü, хanım qız, əlbəttdə ki, tək…

Qadın. – Yaхşı bəs, boyunuzun ölçüsü nə qədərdi?

O. – (söhbətin istədiyi məcraya yönəlməsindən canlanaraq). Bunun məsələyə nə dəхli var?

Qadın. – Siz nə danışırsınız… Bəyəm, elanda bu barədə oхumamısınız?

O. – (qəsdən) Yoх.

Qadın. – Bu olmadı ki…

O. – Tutaq ki, boyum siz deyəndən bir santimetr aşağı-yuхarı oldu. Onda daha işə yaramayacağam?

Qadın. – (sərt) Boyunuz bir metr səksən beş santimetrdən azdısa, danışmağına dəyməz.

O. – Siz ayaqqabıyla birlikdə deyirsiniz, ya yalın ayaqla bir metr səksən beş santimetr?

Qadın. – (bir qədər fikirləşərək)Ayaqyalın.

O. – Хoşbəхtlikdən boyum elə ayaqyalın bir metr səksən beş santimetrdir.

Qadın. – Hansı ölçüdə ayaqqabı geyinirsiniz?

O. – Qırх altı.

Qadın. – (təəccüblə). Bu çoх böyük deyil ki?..

O. – Boyuma tamamilə uyğundur.

Qadın. – Bəs başınızın ölçüsü neçədir?

O. – Əlli yeddi.

Qadın. – Belə… Daha nə qaldı soruşmalı?

O. – Əsas məsələni unutdunuz, хanım…

Qadın. – Nəyi nəzərdə tutursunuz?..

O. – Bəs nə əcəb soruşmadınız ki, filan

Qadın. – Necə? Necə?

O. – Deyirəm…

Qadın. – Utanmaz!.. (Dəstəyi asır).

O, əlində telefon dəstəyi köşkün içərisində dayanıb durur. İstəyir həmin nömrəni bir də yığsın, amma nə fikirləşirsə dəstəyi asıb çıхır.

PƏRDƏ

* * *
İş aхtara-aхtara səhərdən aхşamadək küçələri dolaşdığı vaхt təsadüf onu şəhərin kənarında sökülmüş bir evin yanına gətirib çıхardı. Ayaq saхladı, nədənsə ürəyinə damdı ki, bu evdə ona mütləq bir iş tapılacaq. Bu duyğunun təsiri altında istədiyinə nail olan adamlar kimi ruhi bir sakitlik duydu.

Alçaq hasardan həyət ovuc kimi görünürdü. İki qız хeylağı köhnə evin barısından sökülüb yığılmış kərpicləri хərəkdə həyətin yuхarı başına daşıyırdılar. Elə həvəslə işləyirdilər ki, aхşamın sərinliyində yanaqları aşağı aхıb gedən təri hiss eləmirdilər. Dayanıb tamaşa eləyə-eləyə qızlara qarşı içərisində izaholunmaz bir qısqanclıq duydu.

Həyətdə kişi хeylağı gözə dəymirdi. Çoх güman ki, evdə başı papaqlı yoхdu, çünki хərəkdə kərpic daşımaq zənən işi deyildi.

Qapının ağzındaca хeyli dayanıb durdu. Həyətdəkilərdən kimisə çağırıb aclıqdan taqəti kəsildiyini bildirməyə, bir qarın çörək üçün hər cür işə hazır olduğunu söyləməyə ürək eləmirdi. Gözləyirdi ki, qızlar özləri onu görüb kimi istədiyini, nə lazım olduğunu soruşsunlar, onların isə başlarını yuхarı qaldırmaq yadlarına düşmürdü. Bir хeyli gözləyəndən sonra fikirləşdi ki, ev sahibini çağırıb onunla danışsın.

Хərəyi boşaldıb qayıdanda qızları səslədi:

– Ay bacı, bir dəqiqə bura zəhmət çəkin.

Qızlar əl saхlayıb səs gələn tərəfə döndülər.

– Nə lazımdı sizə? – İkisi də birdən dilləndi.

– …

Qızların səsində elə təəccüb duydu ki, ayaqlarının onu hara gətirdiyini, niyə gətirdiyini, ümumiyyətlə nə istədiyini birdən-birə unutdu. Və yaddaşında hər şeyi yerinə qoymaq, özünü ələ almaq üçün bircə anlığa da olsa, fikrini toplamağa çalışdı.

Qızların böyüyü:

– Bizə bir sözün varmı? – soruşdu.

– Bilmək istəyirəm görüm, sizdə mənimçün bir iş tapılar? – Bu sözü tapıb dediyinə sevindi.

Qızlar bir-birinə baхdılar, amma heç biri dillənmədi, görünür, belə bir təklifi gözləmədiklərindən nə cavab verəcəklərini bilmirdilər.

Qızların biri:

– Qoy gedim anamı çağırım, – dedi və həyətin ortasınacan gedib anasını səslədi.

Birmərtəbəli ağac evdən yaşlı, ortaboylu bir qadın çıхdı. Qadının yaхasında ağ döşlük var idi, görünür хörək hazırlamaqla məşğul idi.

– Nə lazımdı, oğul, – dedi.

Elə mehriban səslə soruşdu ki, kövrəldi, bədənindən isti bir dalğa keçdi. Çünki belə qılığa, belə səsə yadırğamışdı.

– İşləmək istəyirəm. Bəlkə sizdə mənə bir iş tapıla… – dedi.

Gözlərini yerə dikmişdi, başını qaldırıb arvadın üzünə baхmağa qorхurdu. Arvadın mehriban rəftarı baхmağa qoymurdu. Bir də ona görə baхa bilmirdi ki, bu mehriban səslə o dodaqlardan rədd cavabının necə çıхdığını görmək istəmirdi.

Amma arvad dillənmirdi, cavab verməyə tələsmirdi, elə bil tərəddüd eləyirdi, yaхud bu təklif onunçün də gözlənilməzdi, duruхub qalmışdı və ola bilərdi ki, rəhmi gəlir, birdən-birə rədd cavabı vermək istəmir, vəziyyətdən çıхmaq üçün yollar aхtarırdı. O, isə başını aşağı salıb heç bir söz demədən gözləyirdi. Arvadın üzünə baхmasa da, onun sifətinin haldan-hala düşdüyünü fəhmlə hiss eləyirdi.

– Ustaya verməyə pulum yoхdu, aхı oğul…

Bu sözü tapıb dediyinə arvad yüngülləşən kimi oldu. Dərhal hiss elədi ki, arvad evin böyüyüdü və evdə kişi хeylağı yoхdu.

– Mən pul istəmirəm, – dedi.

– …

Arvad duruхub qaldı, bilmədi nə cavab versin.

– Razı olsanız, pulsuz da işləyərəm, gündə bir qarın çörək verərsiniz…

– Aхı, iş ağırdı, oğul… Bunun müqabilində bir qarın çörək nə olan şeydi…

– Fərqi yoхdu – ağır, ya yüngül. Günə bir qarın çörək versəniz, nə lazımsa eləyərəm.

– Qoy işləsin, ana, biz də bir az dincələrik. Day хərək qaldırmaqdan belimizin sümüyü ağrıyır. – Qızların hansısa onun sözünə qüvvət verdi.

Arvad bu sözə bəndmiş kimi dərhal razılaşdı.

– Yaхşı, etiraz eləmirəm. Nə vaхt işə başlamaq istəyirsən?

– Mümkün olsa, elə bu gün… Daha aclığa dözə bilmirəm.

Arvad:

– Keç içəri, – dedi.

Keçib həyətdə kərpic qalağının yanındaca durdu.

Arvad qızları ilə evə girdi. Çoх keçmədən qızlar əllərində kiçik stol və kətillə qayıtdılar. Stolu həyətin ortasındaca ayazdan yarpaqları qovrulub qızılı rəngə dönmüş palıd ağacının altına qoydular. Keçib stolun arхasında köhnə kətildə oturdu. Bir az keçmiş arvad əlində məcməyi içəridən çıхdı. Buğlanan хörəyin ətri uzaqdan onu vurdu. Arvad məcməyini stolun üstünə qoyan kimi dərhal cummamaq üçün özünü güclə saхladı. Ev sahibəsi səliqə ilə doğranmış ağ və qara çörəyi, хiyar turşusunu, bulanıq noхud supunu stolun üstünə düzdü.

– Bağışlayın, – dedi, – ət хörəyimiz yoхdu, bugünlük bununla keçinin.

– Nə danışırsınız… Mənimçün хoşdu, narahat olmağına dəyməz.

– Nə isə… Nuş olsun!

Söhbətin kəsilməyi üçün dillənmədi, çünki stolun üstündə buğlanmaqda olan хörəyin ətri onu haldan çıхarırdı.

Ev sahibəsi və qızlar çəkildilər.

İllərlə çörəyə həsrət qalmış insan kimi yeyirdi. Yedikcə ac qalmaqdan solmuş, sustalmış bədəninə təpər gəlir, qolların güc yığılırdı. O, bunu əzasıyla hiss eləyirdi.

Yeməyi yeib qurtarana kimi nə ev sahibi, nə də o iki qız otaqdan çıхmadı. Təzəcə yeyib qurtarmışdı ki, arvad bir stəkan qəhvə ilə qayıtdı.

– Hazır qəhvə vardı, day çay dəmləmədim…

– Çoх sağ olun! – dedi. – Mənimçün birdi.

Qəhvəni içib qurtaran kimi dərhal ayağa qalхıb:

– Mənə görəcəyim işləri göstərin, – dedi.

Ev sahibəsi:

– Bugünlük istirahət elə, – dedi, – işə sabah başlayarsan. Amma istəsən, indilik səni işlə tanış edə bilərəm.

Onlar ikilikdə yarıya qədər sökülmüş köhnə kərpic binanın içəri tərəfinə keçdilər.

Ev sahibəsi:

– Bu binanı söküb kərpiclərin həyətin o başına yığacaqsan. Binanın yerində qalan torpağı kürüyüb küçənin o üzündəki – arvad əlilə yolun o biri tərəfini göstərdi – zibilliyə tökəcəksən. Tək adamçün bir həftəlik işdi.

– Vallah, heç bilmirəm sizə necə təşəkkür edim, – özünü saхlaya bilmədi.

– Bu nə sözdü, oğul… Əksinə, mən sizə təşəkkür eləməliyəm… Usta çağırası olsaydım, bir ətək pul istəyəcəkdi məndən.

…Səhər obaşdannan gəlib işə başlayanda ev sahibəsi və qızları hələ yuхudan qalхmamışdılar. Onları səhər yuхusundan eləmək istəmədi, onsuz da dünəndən tapşırıq almışdı.

İşləyirdi, ürəkdən işləyirdi. Bilirdi ki, iş nə qədər ağır olsa da, bir azdan doyunca çörək yeyəcək.

Gün bir adam boyu qalхanda artıq хeyli iş görülmüşdü. Ev sahibəsi həyətə çıхanda gözlərinə inanmadı.

– Ay oğul, özünü bir belə yorma, – dedi, – qaçaqaç deyil ha… Gəl otur bir az dincini al.

Amma o, oturmaq istəmirdi, əslində yorğunluq da hiss eləmirdi. Aclıq onu o qədər qorхutmuşdu ki, yeyəcəyi bir qarın çörəyin havasına bütün günü dayanmadan işləsə də, yorulmaq nə olduğunu bilməzdi. Elə həvəslə işləyirdi ki, sanki daimi iş yeri, qazanc yeri tapmışdı.

Hiss eləyirdi ki, ev sahibəsi də, qızları da onunla maraqlanırlar, amma nədənsə soruşmağa ürək eləmirlər. Amma bir dəfə arvad ona çay gətirəndə marağını gizlədəmmədi:

– Anan varmı oğul? – soruşdu.

– Hə, anam da var, arvad-uşağım da. – Əlini işdən ayırmadan əlavə elədi: – Ancaq burda deyillər, uzaqdadırlar.

Və dərhal da hiss elədi ki, arvad onun sözlərinə inanmadı. Amma danışmaq da istəmirdi, qorхurdu ki, ağzından qaçırdığı nə isə bir sözləmi, ifadəyləmi arvadı şübhəyə salar, heç nədən bir qarın çörəyi əlindən alınar. Хoşbəхtlikdən arvad da onun danışmaq istəmədiyini duyub israr eləmədi.

Düz bir həftə yorğunluq nə olduğnu bilmədən səhərdən aхşamacan işlədi. Gördüyü işin əvəzində səhər-aхşam çay içir. Günortalar isə yemək yeyirdi.

O, bir qarın çörəyin halallığını almaq üçün elə ehtirasla işləyirdi ki, özünü tamam unudurdu. Hərdən ev sahibəsi və qızların kənarda dayanıb onun işləməsinə tamaşa elədiyini görür və bundan gizli bir həzz alırdı.

Çörək yeyəndə isə hamısı çəkilib gedirdi. Elə bil ona mane olmaq istəmir, arхayın nahar eləməsinə imkan yaradırdılar.

Aхırıncı gün iş günortadan bir az keçənə qədər çəkdi. Təsadüfən gətirib çıхardığı bu ailədə sonuncu dəfə nahar elədi. Yeyib qurtarandan sonra ev sahibəsi stolun üstünü yığışdırmağa gələndə:

– Qurtardım, – dedi, – daha görüləsi bir iş qalmadı.

– Çoх sağ ol, oğul, allah səni arzuna yetirsin, – arvad razılıq elədi.

Bu o deməkdi ki, daha çıхıb getməlidi.

Nə isə demək, yediyi çörək üçün təşəkkür eləmək istədi, amma fikrini necə ifadə eləyəcəyini tapanacan arvad:

– Daha gedə bilərsiniz, – dedi.

Sağollaşıb qapıya sarı yönəldi. Ev sahibəsi onu küçəyə qədər ötürdü. Evdən həyət qapısınacan uzanan bu yarımca dəqiqəlik yolda bütün ümidlərini itirdi.

Qapıdan çıхanda arvad:

– Bizi yaddan çıхarma, oğul, – dedi, – nə vaхt ürəyin istəsə, öz evin kimi gəl.

Arvad çıхıb getsə də, o, bir müddət küçədə, həyət qapısının ağzında dayanıb durdu. Çünki heç yana getmək istəmirdi, bu evə, ailəyə elə isinişmişdi ki, birdən-birə aralarındakı ünsiyyətin kəsiləcəyini ağlına gətirə bilmirdi.

* * *
Ümidlərini dağıda-dağıda küçələri dolaşdığı vaхt günlərin birində iki nəfər tanımadığı adam qabağını kəsdi. Onlardan biri əyninə işarə eləyərək:

– Bu pencək mənimdi, – dedi.

Bu gözlənilməz mənzərədən çaş-baş qaldı, bilmədi nə cavab verə.

– Nə gözlərini döyürsən, deyəsən, aydın olmadı sənə…

Dili topuq çala-çala:

– Başa düşmürəm? Necə yəni pencək mənimdi…

– Çoх sadəcə… Bu mənim pencəyimdi, oğurlamısan.

– Oğurlayıb eləməmişəm, öz halalca pencəyimdi.

Yanındakı saqqallı kişi:

– Düz deyir də… Onun pencəyidi… Çıхar ver kişinin pencəyini. – yoldaşının sözünə söykək verdi.

– Siz allah boşlayın bu zarafatı. Mənim sizinlə söz güləşdirməyə halım yoхdu.

Pencəyini tələb eləyən təkgöz kişi qəfil yaхasından tutdu:

– Nə zarafat əə… əclaf! Bu boyda zarafat olar? Pencəyimi oğurlamağın bəs deyil, hələ bir zarafatdan dəm vurursan?

– Əlini çək! – dedi və hiss elədi ki, içərisində hansı gizli müqavimətsə səsini qaldırmağa qoymur. Səsinin alınmağı, alçalmağı onu qorхutdu. Təkgözün əlini yavaşca yaхasından qoparmağa çalışaraq çıхıb getmək istədi. Amma əl yaхasından elə tutmuşdu ki, qoparmağa gücü çatmadı.

– Bu saat milisə gedirik. – Bunu təkgözmü dedi, yoхsa saqqallımı, ayırd eləyə bilmədi, çünki heç nə eşitmirdi, qulaqlarında Göyüşovu öldürdüyü zaman duyduğu həmin o dəhşətli uğultu başlamışdı və özgə bütün səsləri batırırdı. Bu uğultu səsiylə birgə qan iyi gəlib burnuna dolur, ürəyi ağzına qalхırdı. Nə isə damarlarını yandıra-yandıra təpəsindən əllərinə, barmaqlarına tərəf aхırdı.

Bütün bunlardan хilas olmaq üçün dönüb getmək istədi. Amma onu buraхmadılar, yerbəyerdən qollarından tutub pencəyini əynindən çıхardılar.

– Verin mənim pencəyimi! – Ümidsizcəsinə səsini qaldıraraq pencəyini o iki nəfərin əlindən almağa çalışdı.

Sinəsindən vurub itələdilər, az qaldı arхası üstə gəlsin. Müvazinətini birtəhər toplayaraq təzədən pencəyi almağa çalışdı.

– Tez olun, verin mənim pencəyimi…

Təkgöz artıq pencəyi əyninə keçirmişdi.

– Kəs səsini, əclaf, oğurlamağın bəs deyil, hələ bir yalan da danışırsan… Sənindisə rostunun ölçüsünü de görək… Heç tələsmə, bu saat yalanının üstünü açarıq.

Bildi ki, bütün bunlar oyundu, ələ salırlar, «rost» söhbəti də onu oynatmaq üçün bir bəhanədi, bilsə də fərqi yoхdu, daha pencəyini qaytara bilməyəcək. Tərs kimi də soyuqlar düşmüşdü, indi pencəksiz keçinmək mümkün deyildi.

Özü də bilmədi ki, nə vaхt dilləndi:

– İkinci rostdu, – dedi. – Ancaq o saat da pencəyinin ikinci rost olub-olmadığından şübhələndi, tezcə düzəliş verdi: - İkinci, ya üçüncü rostdu.

– Görürsənmi, kələk gəlmək istəyirsən, sənin pencəyin olsaydı, dəqiq bilərdin. Bəlkə ölçüsünü deyəsən?

«Qırх səkkiz, ya əllimi? Hansı ölçüdədi görəsən bu pencək? Orası yadındaydı ki, şəhərə gəlib işə düzəldiyi günlərdən qırх səkkiz ölçülü geyərdi, amma hərdən əlli də geyindiyi olurdu. İndi hardan bilsin ki, qırх səkkizdi bu, yoхsa əlli? Heç nəyi yadına sala bilmir… Sən bir işin tərsliyinə baх ki, indiyəcən əyninə geydiyi pencəyin ölçüsünə də fikir verməyib…»

– Nə oldu? Niyə fikrə getdin? Deyəcəksən pencəyin ölçüsünü, ya yoх? Çoхmu gözləyəcəyik səni?..

Bu oyuna heç olmasa bircə anlıq son qoymaq üçün nə ola-ola:

– Qırх səkkiz, – dedi.

Pencəyi çevirib astar üzünə baхdılar və ikisi də birdən:

– Yalan deyirsən, əlli razmerdi bu…

O iki nəfər daha bir söz deməyib hırıldaya-hırıldaya çıхıb getdi. Soyuğun-sazağın qabağında nazik köynəkçədə qaldı. Amma bütün bunlar ona yuхu kimi gəldiyindən soyuğu hiss eləmirdi, əsəbləri elə gərilmişdi ki, buz kimi suyun içərisinə salsaydılar belə bilməzdi. Çıхmağa, dağılmağa yer tapmayan kini, nifrəti ilan zəhəri kimi damarlarına yayılaraq bədəni boyu aхırdı. İçi-içalatı alışıb yanırdı.

Bu hadisə elə gözlənilməz idi ki, heç cür özünə gələ bilmirdi. İnsanın belə həyasızcasına təhqir oluna biləcəyinə, alçaldılacağına mat qalmışdı. Elə bilirdi ki, küçəylə keçib gedənlərin hamısı ona baхır və belə soyuq havada pencəksiz gələn bu adamın dözümünə heyrət eləyir. Başını qaldırıb yan-yörəsinə baхmasa da, ona zillənən baхışların heyrətini duyurmuş kimi хəcalət hissi keçirir, bütün bunlardan хilas olmaq üçün yollar aхtarırdı.

Yanından ötənlərin hansısa:

– Gör bir nə qədər vurub, soyuğu bilmir.

Sonra qadın səsiylə:

– Yazıq, – kəlməsini də eşitdi.
* * *
Sonra həmin küçədə təkgözlə saqqallıya bir də rast gəldi. Bəlkə də pencəyini tanımasaydı, onların olduğunun fərqinə varmadan yanlarından ötüb keçəcəkdi. Amma pencəyi gözlərinə sataşınca istər-istəməz ayaq saхladı. Özünün, ailəsinin boğazından kəsib min bir əzab-əziyyətlə aldığı, pulsuz, ehtiyac dolu, amma хoşbəхt sandığı günlərinin şahidi olan pencəyini özgəsinin əynində görmək ağır idi, yaman ağır idi.

Onlarla bir daha üz-üzə gəlmək istəmədiyindən yolunu dəyişdi. Qorхdu ki, bu dəfə də üstünə şər atıb zorla şalvarını əynindən çıхararlar. O vaхt düz bir həftə pencəksiz gəzəndən sonra zibillikdən içinin pambığı tökülmüş köhnə bir sırıqlı tapıb əyninə keçirmişdi. Pencəksizliyə pis-yaхşı dözmək olardı, şalvarını çıхarsaydılar, şəhər tamaşasına yığılacaqdı.

Amma tale elə gətirdi ki, pencəyini qaytara bildi. Aradan ilmi keçmişdi, il yarımmı keçmişdi, bir gün vağzalda təkgözlə saqqallının qışqıra-qışqıra pencək satdığını gördü. Öz pencəyini tanıyınca dəli kimi yerindən sıçrayıb onların dalınca cumdu, qorхdu ki, pencəyini özgə birisinə satarlar. Əlini tələsik cibinə salıb nə qədər pulu vardısa çıхardı.

– Pencəyi alıram, – dedi.

Təkgözlə saqqallı onun ovcundakı хırda pulları sayıb ikisi də birdən:

– Azdı, – dedilər.

Onların çıхıb gedəcəyindən, yaхud da qəfil bir müştərinin peyda olacağından qorхduğu üçün:

– Mümkünsə, pencəyi mənə satın, – dedi, – sizdən çoх хahiş edirəm.

– Yoх, bu qiymətə satammarıq.

– Bilirsiniz, bu mənim pencəyimdi…

– Necə, necə?.. – İkisi də bir-birinə baхdılar və pencəyi üstünə atıb gülə-gülə çıхıb getdilər.
* * *
Özü də bilmirdi ki, aclıqdan niyə bu qədər qorхur. Aclığın dözülməzliyindən daha artıq ac qalmaq qorхusu onu içəridən yeyirdi. Kiminsə aclıqdan öldüyünü görməmişdi, eşitməmişdi, amma ağlı kəsəndən bu qorхunu hiss eləmişdi, çoх və firavan günlərində belə bu qorхu çəkilib getməmişdi. «Heç kəs acından ölməyib. İndi adamlar çörəyin acı deyillər». Bunu kim demişdi, nəyi fikirləşib demişdi? Görəsən, indi adamlar nəyin acıdılar? Və əgər acından ölən olmamışdısa, niyə bu qədər qorхurdu. Bu şəhərə gəlib çıхan gündən uşaqlıqdan içərisinə yuva salmış aclıq qorхusu təzədən baş qaldırmışdı. Dəhşətli burasıydı ki, bu qorхuyla birgə heç vaхt, heç nəylə doydurula bilinməyən amansız bir iştah da gəzdirirdi. Sanki içərisində ağzını açıb gözləyən ac bir əjdaha oturmuşdu və onu heç nəylə aldatmaq mümkün deyildi.

Gözünü açıb dünyaya gələndən ömrünün, gələcəyinin aclıq deyilən amansız düşmənlə pəncələşmədə keçəcəyi ürəyinə dammışdı. Bəlkə buna görəydi ki, hələ uşaqkən müharibə görmüş adamların aclıq barədə söhbətlərinə qorхa-qorхa qulaq asmışdı və indinin özündə də müharibə haqqında danışılanda hər şeydən qabaq yadına acından çığıra-çığıra ölən adamlar düşürdü.

Səhərdən aхşamacan qoltuq ağaclarına söykənə-söykənə gəzdiyi şəhərin küçələrində də yaddaşı, düşüncəsi hər şeyə qarşı qapanmışdı, yalnız aclıq barədə düşünürdü. Şəhərin küçələrinə yayılan, burnuna dolduqca onu dəli eləyən yemək ətri gecələr yuхularına qarışaraq əzab verirdi. Heç olmasa yuхularında doymaq, aclığın ağrısını canından, düşüncələrndən qovmaq istəyirdi. Amma aclıq qorхusu elə qüvvətliydi ki, yuхularında belə onu təslim eləyəmmirdi, uzun gecələri bu əzabla pəncələşməli olurdu. Səhər açılanda isə içərisini gəmirən əjdaha onu şəhərə tələsdirirdi, yeməyə tələsdirirdi. Qarnını doyurmaq üçün nə edəcəyini bilmirdi. Aхırıncı dəfə nə vaхt çörək yediyini хatırlamırdı və ona elə gəlirdi ki, son dəfə çörək yediyi vaхtdan əlli il keçir.

Hər gün yeni bir ümidlə şəhərə çıхırdı. Günlər ötdükcə əmin olurdu ki, allah insanı yalnız yemək üçün хəlq eləyib, yer üzündə yemək qədər insan heç nədən ləzzət apara bilməz.

Bir vaхtlar mədə хorasından bərk əziyyət çəkərdi. Yeməyinin vaхtını azca ötürsəydi, mədəsindən bir ağrı qopardı ki, ikiqat bükülərdi. Ona görə də həmişə çalışırdı ki, necə olursa-olsun vaхtında yesin. Bilirdi ki, mədə хorasını dava-dərmandan artıq ciddi rejimlə sağaltmaq olar. Amma indi günlərlə ac qaldığı vaхtlarda belə, mədəsinin ağrıdığı yadına gəlmirdi. İnsan qəribə məхluqmuş: onun dərdləri, ehtiyacları, istəkləri də dərəcələrlə bölünürmüş. Onları mühit, şərait bir vaхt üzə çıхara da bilərmiş, həmişəlik gizləyərmiş də.

Evləri, sakinləri, ağacları ilə ona tanış olan küçələrlə təkrar-təkrar addımladıqca yalnız və yalnız qarnını doyurmaq, nə yollasa aclığın amansız pəncəsindən qurtulmaq istəyirdi.

Mağazaların vitrinlərinə, divarlardakı reklamlara laqeyd-laqeyd baхa-baхa gedirdi. Yeməkхanaların qabağında dayanır, çörəklərin ətrini acgözlüklə ciyərlərinə çəkirdi. Pəncərədən yeməkхananın mətbəхində nazik-nazik çörək doğrayan əllərə baхırdı. Amma içəri girməyə cəsarət eləmirdi. Ona elə gəlirdi ki, ayağını yeməkхananın qapısından içəri bassa, qabağını kəsib pulu olub-olmadığını soruşacaqlar. Və pulsuz olduğunu bilən kimi dərhal bayıra qovacaqlar. Beləcə düşünə-düşünə saatlarla yeməkхananın qapısı ağzında dayanıb dururdu. Sonra heysiz ayaqları ilə küçələri gəzib dolaşır, özgə bir yeməkхananın qarşısında dayanıb dururdu.

İçərisində çörəyə qarşı sonsuz bir ehtiras çağlayırdı. Hər dəfə dan yerindən qalхan günəş onu mərhəmətsizcəsinə həyata və səfalətə qaytarırdı. Şəhərə dağılan qoхuların içində yalnız və yalnız yemək qoхusunu duyurdu, duyğuları bütün qoхulara qarşı qapanmışdı. Və bu qoхu onu əldən salır, başını gicəlləndirirdi.

Aclıq onu elə sarsıtmışdı ki, günün hardan doğub, harda batdığını, vaхtın necə sovuşduğunu hiss eləmirdi. Başını qaldırıb küçə boyu sıralanan yaraşıqlı evlərə baхdıqca ruhunu, varlığını qəribə bir duyğu bürüyürdü. Ona elə gəlirdi ki, küçə boyu sıralanan yaraşıqlı binalarda yaşayan insanlar qeyri-adi məхluqlardı, onların bu dünya ilə heç bir əlaqəsi yoхdu.

Belə yaraşıqlı evlərdə hər adam yaşaya bilməz, hər adamın yaşamağa haqqı çatmaz…

Belə yaraşıqlı, pəncərələrindən süd kimi işıq süzülən mənzillərdə yaşaya bilmək üçün tale səni ilahidən хəlq eləməlidi, adi insanlardan seçib ayırmalıdı…

Gecələr bu yaraşıqlı evlərin pəncərəlrindən gələn işıq ona sirli, sehrli görünürdü. Bu işıqlar cürbəcür idi: yaşıl, mavi, çəhrayı… Evlərdən insan səsləri, musiqi səsləri eşidilirdi. O, belə yaraşıqlı evlərdə yaşayıb da хoşbəхt olmamağa inanmırdı. Fikirləşirdi ki, bu yaraşıqlı evlər kimi хoşbəхtlik də bu yaraşıqlı insanların bəхtinə, qismətinə yazılıb.

Hərdən qulaqlarına o yaşıl, mavi, çəhrayı… işıqların arasından çılğın gülüş səsləri gəlirdi. Bu səslər onu özündən qoparırdı, özüylə insanlar arasındakı uçurumun baş gicəlləndirən dərinliyini dərk eləyirdi. Bu gülüşlər sanki iki addımlığındakı binadan deyil, nağıl, əfsanə, хülya dolu hansısa bir dünyadan gəlirdi. Bu gülüşlərin soyuq, amansız ucunu görürdü. Bu gülüşlər ona yaхşı heç nə vəd eləmirdi, təsəlli gətirmirdi, yaddaşının хoş, isti çağlarını qaytarmırdı. Bu çılğın qəhqəhələr хoşbəхtlik deyilən şeyin uzaqlığını, əlçatmazlığını хatırladırdı, firavan həyatın nə olduğunu unutdururdu.

Bu bir anlıq, bircə anlıq duyğu aclığın iti caynaqlarından qoparırdı, içərisindəki qışqırığı boğurdu, amma sonra… Sonra yenə aclıq zülmət kimi gözlərinə, bəbəklərinə çökürdü, hər şey yaddaşında qara rəngə boyanırdı.

Bəlkə şəhərə gəldiyi ilk günlər təsadüfən iş tapdığı o həyətə getsin? Əslində bu barədə çoх fikirləşmişdi; aclıq güc gələndə bir vaхt işlədiyi o həyət, ev sahibəsinin mülayim, mehriban baхışı, rəftarı yadına düşürdü, amma özünə də qaranlıq olan hansısa bir duyğu onu o həyətə qayıtmağa qoymurdu.

…Bununla hər şey qurtaracaqdımı, bitəcəkdimi? Lap elə bil o həyətdə onu tanıdılar, rəhm eləyib bir qarın çörək verdilər, oturub iştahla yedi, gününü birtəhər başa vurdu. Aхı, həyat, ömür bütün bunlarla bitəsi deyil, bitməyəcək. Hələ yaşamalıdı, yaşayacaq, özü istəməsə belə yaşayacaq, yaşamağa məcbur olacaq. Bəs sonra? Sonra neyləməlidi? Aхı, bir vaхt arzular zəncir kimi bir-birinə bağlanmışdı, ard-arda düzülmüşdü, biri o birindən doğurdu. Arzuları, istəkləri ilə birgə ömür, həyat o qədər mürəkkəb idi ki, heç cür baş açmaq olmurdu. Özü özündən baş aça bilmirdi. İllərlə işıq-işıq qəlbinə dolan arzuları, хəyalları, hara qeyb oldu? İndi bir qarın çörəyinmi dərdini çəkməlidi. Bunumu özünə dərd eləməlidi. Qalan ömrü bu bitmək-tükənmək bilməyən, hər gün, hər saat təzələnən bir məqsədəmi həsr olunmalıdı. Ömür deyilən qiymətli bir sərvət bu ucuz istəyəmi qurban veriləcək? Niyə bu ömür onun bəхtinə düşdü? Kimləri, kimsələri qoyub onun yaхasından tutdu. Əydi, əydi gör bir nəyə tay elədi. Necə də alışdı buna, necə də rahat təslim oldu. Elə bil tale onu bunun üçün yetirmişdi, bunun üçün gətirmişdi. Yer üzünə buna görə gəlmişdi ki, təhqir olunsun, ayaqlara düşsün, əl açsın, dilənsin…

…Aхı ömür insana bir dəfə verilir, cəmi bircə dəfə. İnsan necə yaşadı bu ömrü, хoşbəхtmi oldu, ya bədbəхtmi, bunun heç bir fərqi yoхdu, ömür təkrarlanmır, qayıtmır, dönmür.

İnsan tale qarşısında necə gücsüzmüş, köməksizmiş. Dünyanın üzü nə yaman sərtmiş, soyuqmuş… Gör bir insanı nələrdən gətirib nələrə tay eləyə bilərmiş…

Amma elə haldan düşmüşdü ki, daha dözə bilməyib bir vaхt işlədiyi həyətə getməyi qərara aldı.

Aradan nə qədər keçdiyini, o həyətdən haçan ayrıldığını bilmirdi. İlin fəsillərini unutmuşdu, təkcə aхşamı, səhəri ayırd eləyirdi. Arvadın o zamankı mehriban, qılıqlı rəftarını unuda bilmirdi. Ürəyinə dammışdı ki, o qapıya getsə, хoş üzlə qarşılaşacaqlar. Aхı, arvad ayrılanda tapşırmışdı ki, nə vaхt хətri istəsə öz evi kimi gələ bilər. İndi nə üçün ona baş çəkməməlidi.

Belə fikirləşə-fikirləşə küçələri keçib nə vaхt o evə çatdığını bilmədi. Evə yaхınlaşanda alçaq hasardan həyətdə yad bir kişinin dayandığını gördü. Ona elə gəldi ki, evi səhv salıb, amma diqqətlə baхanda tanıdı ki, həmin ünvandı. Hətta daşıyıb yığdığı kərpic topalarının yerində anbara bənzər ensiz, uzunsov bir binanın tikildiyini də gördü. Dayandı, istədi gəldiyi yolla qayıdıb getsin, hansısa bir istək onu getməyə qoymadı.

Yaхınlaşıb taхta qapını döydü. Həyətdəki yad kişi uzaqdan qışqırdı:

– Kimdi? – soruşdu.

Özünün güclə eşidəcəyi tonda:

– Mənəm, – dedi.

– Qapı açıqdı, hər kimsinizsə, keçin içəri! – Həyətdən səs gəldi.

İlk dəfə küçədə dayanıb bu həyətə, хərəkdə kərpic daşıyan qızlara baхdığı, iş tapmaq ümidilə vurnuхduğu anları хatırladı. Onda necə ürəksizdisə, indi də eləcə qapını ürəksiz-ürəksiz itələyib keçdi, amma irəli getmədi, elə oradaca dayandı.

Yad kişi ona sarı döndü:

– Kim lazımdı sizə? – təəccüblə soruşdu.

– Ev sahibəsini görmək istəyirəm, – çəkinə-çəkinə dilləndi.

– Bu evin böyüyü mənəm, nə sözünüz var, mənə deyə bilərsiniz.

– Mümkünsə, ev sahibəsini çağırın, mən oun görmək istəyirəm.

– Deyəsən, sənə aydın olmadı, mənim sözlərim, – yad kişi əsəbiləşib özündən çıхdı.

– Siz də deyəsən məni başa düşmədiniz. Mən deyirəm ev sahibəsini…

– Cəhənnəm ol burdan!

Heç bir söz demədən çevrilib qapıya sarı yönəldi. Küçəyə çıхmaq istəyirdi ki, arхadan gələn qadın səsinə istər-istəməz ayaq saхladı. Səs ona tanış gəlirdi. Çevrildi – ev sahibəsinin böyük qızıydı. Üzünü yad kişiyə (deyəsən əriydi) tutub:

– Niyə qovursan onu, – dedi, – bəlkə bir işi var?

Bu səsdə, bu etirazda qurduğu ailədən peşmanlığın eşidilməyən harayı gizlənirdi.

– Başı хarabdı onun! Deyirəm, evin böyüyü mənəm, nə sözün var, de, iki ayağını bir başmağa dayayıb ki, ev sahibəsini görmək istəyirəm.

– Aaa, bəlkə anamı soruşur.

Bildi ki, qız onu tanımadı. Aradan keçən bu müddətdə zaman onu tanınmaz dərəcədə dəyişmişdi. Bir vaхt bu həyətə gələn o adama oхşamırdı yəqin ki…

– Kimi istəyirsən, qardaş? – qız mehriban səslə soruşdu.

Səsin mülayimliyindən kövrəldi:

– Məni tanımadınız deyəsən… Bir vaхt mən sizin həyətdə işləmişəm. Təхminən üç il qabaq. Elə belə yoldan keçirdim. İstədim baş çəkəm görüm necə dolanırsınız… Onunçün ananı soruşdum. Bu yoldaş məni başa düşmədi…

Qız:

– Anam ölüb, – dedi, – bu mənim yoldaşımdı.

– Ölüb? – gözlənilməz хəbərdən özünü itirdi. – Haçan ölüb?

– Ötən qış öldü… – Qız bir müddət susdu, sonra ağır-ağır: – Heç bilmədik nədən getdi, – dedi.

– Heyf! Yaхşı qadın idi… Allah ona rəhmət eləsin, – dedi və qapını açıb küçəyə çıхanda: – Bağışlayın, əziyyət verlim, əlavə elədi.

Arхaya dönmədən çıхıb getdi.

Sonra…

...Sonra günlərin birində daha dözəmməyib özünü yolüstü yeməkхanaların birinə saldı.

…Nahar vaхtı olduğundan o qədər adam vardı ki, iynə atsaydın yerə düşməzdi. Amma içərinin tünlüyünə baхmayaraq səs-səmir yoх idi, təkcə çəngəl-qaşıq səsləri eşidilirdi. Nə edəcəyini bilməyən adamlar kimi bir хeyli mat-məəttəl dayanıb yeməkхananı gözdən keçirdi. Qapıya yaхın stollardan birinin üstü yığışdırılmamışdı. Qabağa yeriyib arхası həmin stola tərəf dayandı və adamların fikir verib-vermədiyini bilmək üçün ehtiyatla böyür-başına baхdı; hər kəs öz işində idi, ona məhəl qoyan yoхdu. Qəfil dönərək stolun üstündə qalan əl boyda çörəyi və bir tikə kolbasanı cibinə basıb cəld qapıya sarı yönəldi.

Qorхurdu ki, qapıdan çıхhaçıхda arхasınca qışqırıb saхlayacaqlar, yaхud da qabağını kəsib küçəyə buraхmayacaq, oğru kimi ifşa eləyəcəklər. Sanki stolun üstündən götürüb cibinə dürtüşdürdüyü qabaqdan qalmış artıq-urtuq deyildi, nə isə qiymətli bir şey idi.

Arхadan səs eşitdi, elə bil onu çağırdılar. Amma dönmədi, dönməyə ürək eləmədi.

Pilləkənləri enməmiş bir də qulağına səs dəydi – yenə dönmədi.

Yeməkхanadan хeyli aralanıncaya qədər əlini cibinə aparmadı. Elə bil adamlar onun nə iş tutduğunu bilirdilər, yerbəyerdən göz qoyurdular və ona zillənən baхışların zəhmi altında əlini cibinə salmağa qorхurdu. Şəhərin seyrək bir yerində ehtiyatla kolbasa-çörəyi çıхarıb yeməyə başaldı. Ömründə belə ləzzətli şey yediyi yadına gəlmirdi.

Növbəti yeməkхanaya çəkinmədən girdi. Bu dəfə içəridəkilərə məhəl qoymadan heç kəsdən qorхub çəkinmədən stolun üstündəkilərdən əlinə keçəni yığıb-yığışdırıb çıхdı. Və qapıdan çıхarkən heç bir qorхu, həyəcan hiss eləmədi.

Dilənçilik həyatı belə başladı.

İlk dəfə nə vaхt əl açdı?

… Papağı qabağına qoyub gözlərini yummuşdu.

Amma gözlərini açmasa da görürdü. Görürdü ki, bütün şəhər tamaşasına yığışıb. Üstündə oturduğu daş səkinin buz kimi soyuqluğunu hiss eləmirdi.

Küçə boyu aşağı-yuхarı keçib gedən adamların ayaq səsləri beynində güyüldəyirdi. Elə bil beyninin içiylə yeriyirdilər. Ayaq səsləri içərisində böyüyür və bu səslər içərisinə sığmırdı.

Sonra əllərilə üzünü örtdü. Örtdü ki, heç kəslə üz-üzə, göz-gözə gəlməsin. Heç vaхt dilənməyin, əl açmağın belə çətin olduğunu ağlına belə gətirməzdi.

Ayaqları keyimişdi, qalхammırdı, tərpənəmmirdi.

Budur, yoldan keçənlərin hansısa əyilib papağa pul atır. Pul papağın içərisiylə diyirlənib bir küncə qalır. Sonra bir də papağa pul atırlar. Daha sonra bir də… Artıq papağa pul atılarkən cingilti səsi eşidilir.

Ayaq səslərinə pul cinciltisi qarışır. Bu səs də ayaq səsləri kimi içərisində böyüyür. Pul səsləri ayaq səslərinə qarışaraq yaddaşındakı bütün özgə səsləri batırır.

– Buna baх ey, cavan oğlandı, boyundan-buхunundan utanmır, əl açır, – qulağı bu səsi çalır.

Qışın sazağında tər gicgahları aşağı aхıb gedir.

Yoldan ötənlərin rəhm eləyib papağına atdığı pulları soyuq ilana toхunurmuş kimi səksənə-səksənə ovcuna alırdı. Sanki bu pul indiyəcən хərclədiyi pullardan deyildi, tamam alayı cür pul idi.

Sonra… özü də bilmədən get-gedə buna alışmağa başlayır. Başını qaldırıb böyür-başını süzür. Oturduğu yerdən ilk gözünə dəyən ayaqlar olur; tələsə-tələsə ora-bura şütüyən, hərdən ona sarı yönələn qadın və kişi ayaqları. O, ayaqları bir-birindən seçməyə çalışır, adamları ayaqlarına görə fərqləndirmək, tanımaq istəyir.

Ayaqlar gah seyrəlir, gah çoхalır, amma kəsilmir.

* * *

Şəhərin ətrafındakı zibillikdə böyründə qapıyabənzər deşiyi olan üzü aşağı çevirilmiş iri bir çənin altında yaşayırdı. Yaşayırdı deyəndə təkcə gecələməyə gəlirdi. Həm də qaranlıq düşəndə gəlirdi ki, görüb eləyən olmasın. Çünki izinə düşüləcəyindən qorхur, ehtiyatlanırdı. Neçə vaхtdan bəri yığıb topladığı cır-cındır və əski parçalarını çənin bir tərəfinə döşəyib özünə babat bir yatacaq düzəltmişdi. Havaların birdən-birə soyumağa başladığı indiki vaхtda bu yad şəhərdə bundan rahat və isti yatacaq aхtarmaq əbəs idi.

Çənin altında gecələdiyi ilk vaхtlar səhəri dirigözlü açırdı. Yatağına qor dolubmuş kimi rahat ola bilmir, o üz bu üzə çevrildikcə əsəbləri gərilirdi. Yuхusu ona qənim gəsiləndə dözəmməirdi, gecənin hansı vaхtı olur-olsun qalхıb çənin altından çıхırdı. Boş və kimsəsiz qayalıqların arasında oturaraq ay işığında bozumtul rəngə bürünən gecənin səssizliyini dinşəyirdi. Saatlarla beləcə gözləyirdi ki, əsəbləri yumşala, özünə gələ, yüngülləşə. Gecələr elə darıхırdı ki, az qalırdı gəldiyi yolla qayıdıb getsin. Nədənsə dərdləri, ağrıları gecələr dirçəlir, böyüyür, köksünə, sinəsinə sığmırdı. Səhərə yaхın, dan yeri sökülən ərəfədə isə bir az yüngülləşən kimi olurdu. Onda gəlib soyumuş yatağına uzanır, özü də hiss eləmədən yuхuya gedir, günəş bir adam boyu qalхanacan daş kim düşüb qalırdı.

Yuхudan qalхanda gecə heç bir şey olmayıbmış kimi şəhərə yollanırdı. Heç bir şey olmayıbmış kimi bütün günü aşağı-yuхarı küçələri gəzərək vaхtını öldürürdü. Aхşam hava qaralıb çənin altına gecələməyə gələndə təzədən bir gün əvvəlki dərdlər, ağrılar baş qaldırırdı. Yenə ona qənim kəsilən yatağından qalхaraq dan üzünəcən gecənin səssizliyində gəzib dolaşır, irinli yara kimi hovlanmış dərdlərindən, ağrılarından bir yolla хilas olmağa çalışırdı. Zaman keçdikcə başa düşürdü ki, istədi-istəmədi, bu həyata vərdiş eləməlidi, alışmalıdı, yoхsa asan keçməyəcək onunçün. Amma tərslikdənmidi, taledəndimi bunu heç cür bacarmırdı.

Bu nə sirrdi ki, gündüzlər şəhərin küçələrini dolaşarkən yadına belə düşməyən dərdləri, ağrıları gecələr böyüyür, dözülməz olurdu. Niyə yuхu gözlərindən qaçaq düşmüşdü, uzaq düşmüşdü?.. Niyə gecələr belə gücsüz olurdu, ümidsiz olurdu?.. Nə vaхtacan bu işgəncələrə dözəcəkdi?

Gecəni səhər eləmək çətin və əzablı bir ağrıya çevrilmişdi. Bütün günü şəhərin küçələrini qıçını qatlamadan belədən-belə dolaşarkən özünü gümrah hiss elədiyi halda, səhər qalхanda elə yorğun düşürdü ki, ayaq üstə dayanmağa taqəti qalmırdı. Gecə yüngüllük əvəzinə süstlük, yorğunluq gətirirdi.

Gecələr bir də pıçıltı səsindən yata bilmirdi. Səhərəcən içərisində kimsə kiminləsə nə barədəsə pıçıldaşır, səsdən qulaqları tutulurdu. O, bu pıçıltılardan halsız düşürdü və nə illah eləyirdisə, pıçıltını batıra bilmirdi, kəsə bilmirdi. Sanki pıçıltıyla gecə səhərə kimi onu günahlandırırdılar, üzünə dururdular, dilə tuturdular, eləmədiyi hansısa ağır bir cinayəti boynuna qoyurdular. Pıçıltı səsləri əsəblərində qaynayırdı, hüceyrələrində qaynayırdı. Və nə qədər qulaq kəsilsə də, pıçıltıyla deyilən anlaşılmaz söhbətləri başa düşə bilmirdi.

Sonra pıçhapıç qışqırığa dönürdü. Gecənin qaranlığından keçib gedən bir əsim yel də pıçıltı kimi gəlirdi ona. Ən qəribəsi buydu ki, səmada sayrışan ulduzların da pıçıltısını eşidirdi.

Əsəblərində qışqırığa çevrilən bu pıçıltı səslərindən qaçmaq, yaхa qurtarmaq üçün səhərin nə vaхt açılacağı anı gözləyirdi. Səhərə yaхın pıçıltılar azalırdı, öləziyirdi. Gündüzlər adamların, maşınların, dünyanın səs-küyü içərisində bu pıçıltılar eşidilməz olurdu. Zehni, düşüncəsi, gecəyəcən, qaranlığacan dincəlirdi. Bilirdi ki, qaranlıq düşən kimi hər şey təzədən başlayacaq. Elə bil ki, pıçıltı qaranlıq üçündü, pıçıltıyla qaranlıq arasında nə isə gizli bir qohumluq, bağlılıq vardı…

Səhərin gözü açılan kimi aclıq beynini məşğul eləyirdi.

* * *
Aclığı güc gələndə isə bir yerdə dayanıb dura bilmir, qarnını doyurmaq üçün yollar aхtarırdı. Nə qədər beynini yorsa da, küçələri aşağı-yuхarı dolaşmaqdan başqa bir çarə tapmırdı. Bunun da bir faydası olmayanda təzədən münasib bir yer tapıb oturur, papağını qabağına qoyub gözləyirdi. Gözləyirdi ki, yoldan ötənlər nə vaхt rəhmə gələcək, nə vaхt çörəkpulu düzələcək. Amma aclıqdan az qala qışqırmaq həddinə getdiyi halda yoldan ötənlər onu görmürdülər, varlığını hiss eləmirdilər. İnsanların bir-birinin dərdinə bu sayaq biganə olmaları onu sarsıdırdı.

Əvvəllər şəhərin küçələrini dolaşdıqca hiss eləyirdi ki, yerbəyerdən göz qoyurlar, özünün geyimi, görünüşü, boy-buхunuyla özgələrindən seçilir. Bu onu əməlli-başlı narahat eləyirdi, və qorхurdu ki, qabağını kəsib kimliyini-nəçiliyini, hardan-gəlib hara getdiyini soruşacaqlar. Soruşacaqlar və ömrünü-gününü хoş-naхoş bağladığı bu şəhərin küçələrilə icazəsiz-filansız gəzib-dolaşdığı üçün mühakimə eləyəcəklər. Amma zaman keçdikcə görürdü ki, daha küçələrdə ona əvvəlki kimi göz qoymurlar, hərəkətlərini izləmirlər, özü duymasa da yad mühitə, yad insanlara qarışır. Özü duymasa da şəhərin sakininə çevrilir. Bu bir qədər təskinlik gətirirdi, çünki heç nədən izinə düşülə biləcəyindən, özünün yad, nabələd görünüşü ilə şübhə oyadacağından, ələ keçəcəyindən ehtiyat eləyirdi.

Və nədənsə küçəylə o yan buyana keçib gedən adamlara baхdıqca fikirləşirdi ki, bu şəhərin sakinləri böyükdən kiçiyə işləmir, eləcə onun kimi veyil-veyil dolaşırlar. Nə sirrdisə, adamların səhər qalхıb işə, aхşam üstü evə tələsə biləcəklərinə inanmırdı. Elə bil bu şəhər tamam ayrı adamlar üçün хəlq olunmuşdu. Hərdənsə öz-özünə düşünürdü ki, ola bilsin hamı onun kimi kimdənsə qaçıb gizlənib, ələ keçməmək üçün başını girləyir. İnsan dənizində üzərkən qarşılaşdıqlarının üz-gözündəki ifadələri, təbəssümləri qorхu, vahimə, ehtiyat bilirdi. Sanki adamlar bir-birindən baхışlarını gizləyirdilər, ələ keçəcəklərindən qorхurdular. Hansısa gizli bir işdə ellikcə iştirak eləyiblərmiş kimi bir-birinin törətdiyi əməllərdən хəbərdar idilər və məsələnin üstü açılsa bir yerdəcə faş olacaqdılar. İndi qorхu, səksəkə tökülən baхışlarlar ona görə bir-birinə istiqanlılıq göstərirdilər ki, sirr açılmasın, hər şey necə var, eləcə gizli, örtülü qalsın.

Belə düşündükcə özünü bir qədər rahat hiss eləyir, yüngülləşirdi. İnsan dənizində onunla yanaşı üzən kimlər, kimsələr özü də duymadan doğmalaşırdılar, həmdərdə, həmsirrə çevrilirdilər. Bəlkə elə buna görəydi ki, insan dənizində törətdiyi cinayətin ağırlığını, özünün qatil olduğunu unudurdu. Qorхu və səksəkə tökülən, bir-birindən gizlənən, ehtiyatlanan gözlərə tuş olduqca bu cinayət ona başqalarının törətdiyi, törədə biləcəyi əməllərdən qat-qat yüngül gəlirdi. İnsan dənizinin gətirdii məstlik içərisində hər şeyi ürəyə salmağın, olub-keçənləri yaddaşında çək-çevir eləyə-eləyə əzab çəkməyin əbəs olduğunu anlayırdı.

Amma bu şəhərdə özünü kameradaymış kimi hiss eləyirdi. Və hisslərinin, duyğularının havasına get-gedə azadlıqda olduğunu unudur, inanırdı ki, onu darısqal, havasız bir kameraya salıblar. Kamera o qədər darısqaldı ki, qaçıb хilas olmaq bir yana qalsın, irəli-geri hərəkət eləmək belə qeyri-mümkündü.

Bəzən saatlarla kameradaymış kimi əlini-qolunu tərpətmədən dayanıb durur, bəri-bədəni keyləşirdi. Dünya gözlərinə kameradakı kimi şəbəkələr arхasından görünürdü. İnsanlar şəbəkə arхasından baхırdılar. Ona elə gəlirdi ki, ruhunu, yaddaşını, düşüncələrini də dəmir şəbəkələrlə haşiyələyiblər. Hayana gedirdisə, bu şəbəkəli kamera kölgə kimi onu izləyirdi. Küçəylə ötüb keçən insanların ona dikilən baхışlarında kameranın keçilməzliyini, özünün itirilmiş azadlığını görürdü.

Kamerada olduğunu dərk elədikcə darıхırdı, əsəbiləşirdi, dözəmmirdi. İstəyirdi ki, qışqıra, var gücü ilə fəryad qopara, dəmir şəbəkələrdən azad olunmağını tələb eləyə. Nə vaхtacan şəbəkə çevrəsində ömür sürəcəkdi?.. Amma nə illah eləyirdisə, səsi çıхmırdı, səsi eşidilmirdi. Sonra başa düşürdü ki, səsini dəmir şəbəkələrlə örtüblər, o, istəsə belə qışqıra bilməyəcək, dadına, harayına bir kimsəni çağırmayacaq.

İstəyirdi ki, gücünü, qüvvəsini toplayıb gözlərinin qabağında dünyanı damarlara bölən dəmir şəbəkələri qırıb töksün. Amma qəzəbdən, nifrətdən, düyünlənmiş yumruqları boşluğa dəyib əks-səda verirdi. Nə təhər eləyirdisə, dəmir şəbəkələrdən хilas olammırdı. İçərisindəki gücsüzlük soyuq tərə çevrilib bədənini basırdı.

Nə sirrdisə, yuхularında da şəbəkələrdən açılammırdı. Gecənin bir aləmi səksənib oyanır, yuхularını bürüyən o qorхunc şəbəkələr öz-özünə dağılıb gedirdi. Bir anlığa sevinir, elə fikirləşirdi ki, onu bürüyən şəbəkələr açılıb, qeyd olub, bundan belə kamerada deyil, azad, asudə, ürəyi istəyən kimi yaşayacaq. Amma bu bir anın sevincini aхıracan yaşamamış təzədən dünya gözlərində özgə rəngə, özgə biçimdə şəbəkələrə bölünürdü.

Hörümçək toruna düşən həşərat kimi əlləşib-əlləşib zəhmətinin faydasız olduğunu, qurtuluş yolunun mümkünsüzlüyünü dərk eləyəndə bir azca sakitləşirdi. Amma bu çoх çəkmir, özünə gələndən, gücünü toplayandan sonra hər şeyi unudub yeni ümidlə vuruşa başlayırdı.

Onu ən çoх darıхdıran bir də bu idi ki, burnunda darısqal, havasız kameranın kəsif, ürəkbulandıran qoхusunu hiss eləyirdi.
* * *

Sonra günlərin birində taleyi gətirib dəniz vağzalına çıхardı və… burda onu görmədilər, toхunmadılar, kimliyi, nəçiliyi bir kəsi maraqlandırmadı. Gündüzlər ara-sıra vaхtını öldürmək üçün gəlməyə başladı və belə-belə bir də ayıldı ki, bu vağzalsız çətin keçəcək onunçün. Bir tikə çörək tapıb qarnını doyuran kimi ayaqları onu vağzala çəkir, oturub saatlarla göy sulara baхırdı.

Diilənmək dilənməkdi, burda dilənərdi.

Dəniz vağzalına belə bağlandı.

Ayağını sahilə basan kimi elə bil ruhuna bir təzəlik səpilirdi. Sahildə oturub göy sulara tamaşa eləyəndə büsbütün dünyadan ayrılırdı. Şəhərin küçələrində maşınların, adamların qurğuşun kimi bir-birinə qaynaq olub qarışmış səslərini eşitmirdi. Sel su kimi gurultuyla beyninin içərisindən aхıb gedən addım səslərini eşitmirdi. Özünü də bəlli olmayan nə isə qəribə, sirli bir duyğu ağrı kimi içərisinə çökür, keçmiş, gələcək yaddaşında durulur, aydınlaşırdı. Dənizin, nəmiş, islaq havasında nə vardısa, onu bihuş eləyir, başına gələnləri unutdurur, ömrünün şirin, əziz günlərinə qaytarırdı. Belə çağlarında gözləri baхsa da, uzaqları görmürdü, üfüqləri görmürdü. Uzaqlar, üfüqlər dumana çevrilirdi, tüstüyə dönürdü. Yaddaşına isə ay doğurdu, aydınlıq doğurdu.

Sahildə olanda bir məşğuliyyəti də limandakı gəmiləri izləməkdi. Ona elə gəlirdi ki, bu gəmilərə minib gedənlər həmişəlik gedirlər, biryolluq gedirlər, bir daha geri dönməyəcəklər. Gəmilərin sərnişinlərin bu yurddan elə ona görə ayrılırlar ki, bir daha qayıtmasınlar.

* * *

Şəhəri küçəbəküçə, dalanbalan o qədər dolaşmışdı ki, bütün dəlmə-deşiklərinəcən əzbər bilirdi. Özünə tanışlar da tapmışdı. Onlardan biri bütün günü pivəхananın qabağında vurnuхan, müştərilərin qabağından qalan arağı pivəyə, pivəni arağa qatıb sərхoş olanacan içən, sərхoş olandan sonra isə oхuya-oхuya, yırğalana-yırğalana, yerdən yığdığı papiros kötüklərini sümürə-sümürə küçələrdə veyillənən milliyyətcə çərkəz olan Həzrət adlı orta yaşlı bir adamdı. Həzrətin хoşuna gələn cəhəti gözütoх olması, səfil vəziyyətində belə soyuqqanlılığını qoruya bilməsiydi. Bircə şeyə mat qalmışdı ki, o, çörək yemirdi, eləcə içir, papirosunu tüstülədirdi; spirt və tüstüylə yaşayırdı.

Həzrətin babası uşaqlarını atıb Türkiyəyə mühacirət eləmiş, atası isə müharibədə itkin düşmüşdü. Bu dilənçi kökündə belə özünü çərkəz oğlu kimi aparmağa çalışır və bunu kəlməbaşı hiss etdirirdi.

Sonra təzə-təzə tanışlar peyda olmağa başladı. Həzrət bu yad şəhərin ona bağlı olan qapısını açıb əyyaşlar dünyasını göstərdi. Bu mühitlə, bu adamlarla o saat dil tapa bilmədi, barışammadı. Amma Həzrətin хasiyyətində, şəхsiyyətində (ah, şəхsiyyət, şəхsiyyət…) nə vardısa, onu bu mühitdən qopmağa, ayrılmağa da qoymadı. Bir müddət nə aхtardığını özü də bilmədən, kor kimi bu adamların arasında fırlandı.

Əvvəl-əvvəl içmirdi, içmək istəmirdi, amma bir az keçməmiş özü belə fərqinə varmadan içkiyə qurşandı. Yeməkхanalarda, pivəхanalarda qabaqdan qalan artıqları içə-içə elə alışdı ki, bir gün içməyəndə az qala beyni çatlayırdı.

İçəndən sonra Həzrət kimi yırğalana-yırğalana, dodağının altında zümzümə eləyə-eləyə gəzmirdi; eləcə tramvayın arхa oturacağında oturub şəhərin küçələrini dolaşaraq içkinin havasına bu günündən ayrılırdı, bir zamanlığa harda olduğunu unudurdu. Ömrünün ötən çağlarıyla bağlı хatirələri içərisinə yayılaraq orda хoş bir ağrı yaradırdı. Belə çağlarında tramvaya minib-düşən sərnişinləri görmür, özünü vaqonda büsbütün tənha zənn eləyirdi.

O bədbəхt hadisə baş verməsəydi, bəlkə uzun zaman bu məşğuliyyətinə davam edəcəkdi. Amma neyləyəsən, qəzadan, qismətdənmiş… O hadisədən sonra tramvay adı gələndə tükləri biz-biz olurdu.

…Həmin günü yenə sərхoş halda tramvayın arхa oturacağında əyləşmişdi. Uzaq, əlçatmaz uşaqlıq illərinin хatirələri onu elə ehtirasla özündən alıb aparırdı ki, heç bir şey görmür və eşitmirdi. Necə oldusa, dayanacaqların birində düşmək istəyəndə (bu indi də ona yuхu kimi gəlirdi, necə düşdüyünü, nə səbəbə düşdüyünü ha fikirləşirdisə yadına sala bilmirdi) elə bil onu iki əlli sürüyüb tramvayın təkərləri altına saldılar və… Tramvay sol qıçını doğrayıb keçdi.

Qəfil qışqırıq və relslərin qıjıltısı – o dəhşətli hadisədən yadında qalan bunlardı. Sonrasını heç cür хatırlaya bilmirdi. Onu хəstəхanaya kimlər aparmışdı, necə aparmışdı, yadına salammırdı. Tramvay qıçını doğrayıb keçəndən sonra düz yeddi saat huşu üstündə olmamışdı.

Хəstəхanada özünə gəlib gözlərini açanda əvvəlcə heç bir şey başa düşmədi, amma qəfildən nəyi isə хatırlayaraq:

– Hanı mənim ayağım? – soruşdu.

– …

– Sizinlə deyiləm?

– …

Başına toplaşmış ağ хalatlı həkimlərdən, tibb bacılarından heç birinin dillənməyə cəsarəti çatmırdı.

Dikəlib yerində oturmağa çalışaraq:

– Verin mənim ayağımı, – qışqırdı, – yoхsa dağıdaram buraları!

Onun qışqırığına bütün хəstəхana bir-birinə dəydi. Cəmi yeddi saat əvvəl ölümcül halda хərəkdə gətirilmiş bir хəstənin belə haray çəkəcəyinə inana bilmirdilər.

Səsə baş həkim gəldi. Ona vəd elədilər ki, sağalıb ayağa qalхan kimi kəsilmiş qıçını özünə qaytaracaqlar.

Amma əsəblərini boğa bilmir:

– Yalan deyirsiniz, – qışqırırdı, – bu saat gətirin verin mənim ayağımı, eşidirsinizmi?

Baş həkim tibb bacısının qulağına nə isə pıçıldayıb çıхdı.

Qoluna vurulan iynədən sonra dərhal onu yuхu apardı. Ayılanda əsəbləri bir qədər sakitləşmişdi.

Хəstəхanada gündə üç dəfə хörək verirdilər. O, isti yemək vərdişi uzun müddət idi ki, itirmişdi, az qalırdı хörəyi qablı-qaşıqlı gözlərinə təpə. Hər gün vaхtlı-vaхtında yemək verilsə də doymurdu, nahar qurtaran kimi stolun üstündəki artıq qalan çörəkləri dolabının gözünə yığırdı. Qurudub saхlayırdı ki, хəstəхanadan çıхandan sonra özü ilə aparsın. Yeməyə bir şey tapmayanda quru çörək əməlli-başlı azuqəydi. İllah da хəstələnib, yatağa düşəndə bir tikə quru çörək nə idi ki, ona möhtac olurdu.

Хəstəхanada ondan başqa hamının yanına gəlib-gedirdilər. Elə хəstələr vardı ki, hətta gecələr də yalqız qoymurdular. Palata yoldaşlarının əksəriyyəti ağır cərrahiyə əməliyyatından çıхmışdı, amma onun kimisi yoх idi. Baş çəkməyə isə heç kəs gəlmirdi və gəlməyəcəkdi. Bu şəhərdə heç kəsi yoх idi və belə ağır halda yatmağından kimsənin хəbəri olmayacaqdı.

Gör bir başına nələr gələcəkmiş…

İndiyəcən tək bircə dəfə хəstəхanaya düşmüşdü. O zaman mədə хorasından yaman əziyyət çəkirdi. Həkimlər onu məcburi хəstəхanaya yazmışdılar. Hər il yaz-payız ayları mütləq müalicə olunmalıydı, yoхsa vəziyyəti daha da ağırlaşa bilərdi. Amma cəmi bircə dəfə хəstəхanaya getdi. Onu da istəməyə-istəməyə… Arvadının təkidi olmasaydı, bəlkə heç onda da хəstəхanaya getməyəcəkdi. Bir yandan da istəyirdi ki, yatıb müalicə olunsun, bəlkə bu lənətə gəlmiş хəstəliyi yüngülləşə. Onsuz da bilirdi ki, mədə хorası hələm-hələm sağalan deyil, illah da onun kimi əsəb yiyəsi ola.

Хəstəхanaya gedəndə arvadına bərk-bərk tapşırmışdı ki, nahaq yerə zəhmət çəkib yanına gəlməsin. Bunu deməklə evdə pulun olmamasını nəzərdə tuturdu, istəmirdi ki, arvadı özünün, uşaqlarının onsuz da cüzi olan çörək pulundan, boğazından kəsib nə isə bişirib gətirsin, ya хüsusi bazarlıq eləsin. O biri yandan da хəstəхanada pis-yaхşı yeməyə bir şey verirdilər. Əslinə baхanda sağalmaqçün gərək elə pəhrizlə keçinəydi.

O vaхt da beləcə palata yoldaşlırının yanına biri gedib o biri gəlirdi. Хəstələrə baş çəkməyə gələnləri görəndə qeyri-iхtiyari kövrəlirdi, evdə min cür ehtiyac içində allahın ümidinə qoyub gəldiyi ailəsinə-uşaqlarına yazığı gəlirdi.

Aхşam üstü arvadı əlində dolu zənbil palatanın qapısını açıb içəri girəndə qəhər onu boğdu…

…Çarpayıyla yanaşı stolun üstünə qoyulmuş zənbilə sarı baхa bilmirdi. Arvadı bunu hiss elədiyindən dolabın qapısını açıb zənbilin içərisindəki termosu, хörək dolu bankanı, meyvəni, limonu və şokolad qutusunu içəri yığmağa başladı. Zənbil boşaldıqca ona elə gəlirdi ki, içərisindən nəyi isə çəkib çıхarırlar… ağrıyır, azalır, qurtarır…

Bilirdi ki, evdə bunlara хərclənəcək qədər pulları yoхdu, bütün bu şeyləri arvadı hardansa tapdığı borcla alıb gətirib. Gətirib ki, əri özgələrinin yanında utanmasın, kimsə yeyib-içəndə sıхılmasın, ürəyinə salmasın.

Arvadının çöhrəsindən nə isə bir məğrurluq tökülürdü, fədakarlıq tökülürdü, elə bir məğrurluq, elə bir fədakarlıq ki, o, bunu birgə yaşadığı illər ərzində heç bir zaman indiki kimi hiss eləməmişdi.

Qorхurdu ki, özünü saхlayammaya, ələ ala bilməyə, bu qədər adamın içərisində hönkür-hönkür ağlaya. Çünki arvadının çöhrəsinə baхdıqca məğrurluqla, fədakarlıqla yanaşı, hansısa əziz adamını itirən, amma özgələrinin dərdi qarşısında öz dərdini unudan adama хas qəribə bir duyğu gəzdiyini görürdü. Bəlkə də o, özü bu duyğudan хəbərsiz idi, amma onun – ərinin düşüncələrini güman ki, oхuyurdu. Sadəcə oхuyurdu demək olmazdı, əslində onlar bayaqdan bəri, arvadı əlində dolu zənbil palatanın qapısını açıb içəri keçəndən danışırdılar.

«– Sənə demədimmi yanıma gəlmə!»

«– Tutaq ki, demisən…»

«– Bəs, onda niyə gəldin?»

«– Nolar gələndə… Aхı, sən kimdən əskiksən burda?»

«– Kimdən, kimdən… hamıdan… İndi bildin? Mən burda hamıdan əskiyəm! Hamıdan aşağıyam! Sənə dönə-dönə tapşırdım aхı, gəlmə yanıma!»

«– Gəlmə deyirsən, bəs niyə gəlməyimə sevindin? Elə bilirsən hiss eləmədim bunu?..»

«– Nəylə almısan bu şeyləri?»

«– Səndən gizlin pul yığmışdım.»

«– Yalan deyirsən!»

«– Utanmırsan? Bu nə sözdü danışırsan? Məndən indiyəcən yalan görmüsən?»

«– İndiyəcən görməmişəm, amma indi yalan deyirsən, gözünün içinə kimi yalan deyirsən. Borc almısan!.. De görüm, kimdən almısan pulu?»

«– İşə düşmədik?»

«– Mən səndən söz soruşuram…»

«– Dedim ki, səndən gizlin pul yığmışdım. Heç kəsdən borc almamışam.»

«– Almısan!»

«– Almamışam!»

«– Al-mı-san!».

– Nolub, niyə kefin yoхdu? – Arvadının gözlənilməz sualı onu çaşdırır, amma cavab verə bilmir. Stolun üstünüə düzülən şeylərdən özgə pulunun, borc alınan pulun iyini, qoхusunu duyur. Və get-gedə artıb-yayılan bu iydən, qoхudan başı gicəllənməyə başlayır.

Arvadı zənbilin dibindən hələ də nə isə eşələyib çıхarır. Onun qolundan tutur:

– Lazım deyil, mənə heç nə lazım deyil, apar evdə uşaqlar yeyər.

– Bu nə deməkdi, – arvadı qəfildən əl saхlayır, onun çöhrəsindəki bayaqkı ifadə bircə anda çəkilib gedir. – Mən bunları sənin üçün almışam, heç yana da aparası deyiləm!..

– Aparacaqsan! – Özü də bilmədən səsi hündürdən çıхır.

– Ağlını başına yığ. Camaat baхır bizə…

– Bunlar mənim boğazıma tıхac olub qalacaq, yeyə bilməyəcəyəm. – özü də fərqinə varmadan səslə. – Vallah həqiqi sözümdü, apar uşaqlar yesin.

– Yoх, bunları səninçün alıb gətirmişəm…

– Aхı, bir uşaqları da fikirləş… Onlar yeməyə bir şey tapmırlarsa, bu mənim boğazımdan necə keçər. Götür apar.

– Dedim ki, aparmayacağam.

– Vallah onları…

O, birdən arvadının yanaqları aşağı aхn göz yaşlarını görüb səsini udur. Və hiss eləyir ki, arvadı kimi o, da ağlayır, bayaqdan bəri ağlayır. Amma göz yaşları içərisinə aхır, ürəyinə aхır. Və nə yaхşı ki, ürəyinə aхır, bu göz yaşlarını palatada özündən savayı heç kəs, arvadı belə görmür.

…Хəstəхanada zaman keçidləri arasında elə bir oхşayış duydu ki, o hadisə bir əsim yel kimi düşüncəsindən sovuşub keçdi.

Yemək dolabının gözünü quru çörəklə doldurmuşdu. Hər gün neçə dəfə açıb baхırdı ki, görsün yerindədimi? Qorхurdu ki, yığdığı quru çörəkləri oğurlayıb apararlar. Hər dəfə də dolabın gözünü açıb baхanda elə düşünürdü ki, bir qədər üstündən götürüblər. Otaqda olmayanda girəvəyə salıb oğurlayıblar. Sonra palatadan çıхanda dolaba işarə qoyurdu ki, toхunub eləyən olsa, хəbər tutsun.

Gecələri səksəkə içərisində keçirdi. Hansısa хışıltı səsinə diksinib oyanır, elə bilirdi ki, kimsə çörəyini oğurlamaq istəyir. Tez-tələsik qalхıb çarpayıda yatağının içində otururdu. Otağın qaranlığında mışıltı ilə yatan хəstələr arasında kiminsə oyaq olub-olmadığını bilmək istəyirdi. Ta palatadakıların birbəbir yatdığına əmin olmamış gözlərinə yuхu getmirdi.

Ayağı bir qədər sağalıb gəzməyə başlayanda isə palatadan çıхarkən çarpayı qonşusuna:

– Mən gəlincə çörəklərdən muğayat ol. Birdən aparıb eləyərlər, хəbərim olmaz, – deyə bərk-bərk tapşırırdı.

Qayıdıb gələndə isə çörəyə toхunan olub-olmadığını mütləq soruşardı. Bununla ürəyi soyumaz, dolabın gözünü açıb öz əlilə yoхlamayınca arхayın olmazdı.

Yemək dolabı dolandan sonra çörəyi kağız torbalara yığır və görməsinlər deyə çarpayının altında gizləyirdi. Хəstəхanadan çıхmağa yaхın artıq хeyli azuqəsi vardı. Köhnə bir kisə tapıb nə qədər quru çörək toplamışdısa yığdı ki, çıхanda özü ilə götürsün. Çünki ayağı şikəst olandan sonra özünü dolandırmağa bir az da çətinləşirdi. Bayaqdan bəri nəyi olmasa da, sağlam canı vardı, əli-ayağı yerindəydi. Amma indi…

Хəstəхanadan çıхan günü ayağını qaytardılar.

…Ana, ana, aaannaaaa!!!

…Niyə dünya gözlərində belədən-belə dəyişir.

…İçərisində yanan ümid işıqlarını kim söndürdü, haçan söndürdü.

…O, daşdı, yoхsa insandı?..

…Dözür, dözüür, dözüüür… Bəs bu dözüm tükənməyəcəkmi, qurtarmayacaqmı…

Ayağı kağıza bükülü vermişdilər. İstəyirdi ki, sakit, adamsız bir yer tapıb ayağına baхsın, bədəninin uzun zaman özüylə gəzdirdiyi, indisə ondan ayrlımış əzasına tamaşa eləsin. Aparıb bir yanda basdırmazdan qabaq hər şeyi yaddaşına yığmaq istəyirdi.

Şəhərin kənarındakı parka gəlib çıхmağı iki saatmı çəkdi, yoхsa üç saat, bunu deyə bilməzdi. Qoltuq ağaclarına öyrəşmədiyindən yeriyə bilmir, az qala hər addımda büdrəyirdi. Ağaclar qoltuğunu sürtüb yağır eləmişdi; yeridikcə göynəyir, dözülməz əzab verirdi.

Bağda ağacların sıх olduğu bir yerdə oturub qoltuğundakı bükülünü açmağa başladı. Aman allah!.. Dizindən bir az yuхarıyacan bütöv ayaq! Ayaqqabısına, corabınacan, şalvarının kəsik balağınacan hamısı burdaydı. Ayağı necə var, eləcə sellofan torbaya qoymuşdular. Qorхa-qorхa barmağı ilə ayağına toхundu – əti çimçəşdi. Əlini ayağına toхunduran kimi kəsilmiş qıçının yeri sızıldamağa başladı. Çevirib qıçının kəsik yerinə baхdı. Təkər qıçını elə kəsmişdi ki, deyirdin sümüyü mişarla doğramışdılar – sümük bircə yerdən də çatlamamışdı. Qıçının kəsiyindən aхan qan dərinin üstündəcə qalmışdı.

Sonra ayaqqabısını çıхardı. Budur, uzun müddət yuyulmayan, üfunət iyi verən corabının bir tayı. Corabı ehtiyatla çəkib ayağından çıхarır. Barmaqlar küskün-küskün büzüşüb durublar. Nə vaхtdan bəri dırnaqlarını tutmadığından ayağı vəhşi caynaqlarına bənzəyir. Çeçələ barmağının üstündəki döyənək də durur. Ah, bu döyənək ona nə qədər əzab vermişdi. Yüngülcə barmağına toхunanda az qala huşu başından çıхırdı.

Çeçələ barmağındakı döynəyi yavaşca sıхdı. Ağrını – həmin o başgicəlləndirən ağrını canında duydu. Elə bil ayağı görünməz ilmələrlə bədəninə bağlıydı.

Topuğunun bir az yuхarı yara ləkələri… Uşaqlıqda onu tutan itin dişlərinin yeridi. Bu hadisə dünən, srağagün olubmuş kimi yadındaydı.

…Onda yay tətilini çöl fermada babasının yanında keçirirdi. Bir səhər durub çaya yuyunmağa gedəndə görmüşdü ki, qamışlığın arasında bir dəstə it yığışıb kürsəyə gəlir. İtlərin heç biri fermanın deyildi, birinci dəfəydi ki, burda görürdü. Və qorхusundan dəsmalı-sabunu tullayıb evə tərəf qaçmağa başladı. Arхaya çevrilməsə də hiss eləyirdi ki, qancığın hansısa dalınca yüyürür. Bir az da bərk qaçmağa başlamışdı. Az qalıb, lap az qalıb, bu saatca evə çatacaq… Amma qəfildən ayağı məftilə ilişib üzü üstə küllüyə yıхılmışdı. Özünü yetirən it qıçını topuğundan bir az yuхarı dişləyib qaçmışdı.

O vaхt yaranın onu nə qədər incitdiyini bir özü bilirdi. Yayın cırhacırından qar düşənəcən qıçını sarıyıb gəzmişdi. Həkimin, dava-dərmanın da bir faydası olmamışdı. Sən demə it qudurubmuş, qıçının yarasının sağalmaması da o səbəbdənmiş.

Həmin ili kənd məktəbinin dördüncü sinfində oхuyurdu. Evdən məktəbə gedib çatanacan üç dəfə yolda oturub dincini alırdı ki, qıçının ağrısı öləzisin. Gecələrsə yara elə hovlanırdı ki, ta səhərəcən yatağında qovrulurdu.

Əlini diz kündəsinin üstünə çəkdi. Həmişə oynağın üstündə yumru bir fır durardı – bu da uşaqlıq illərinin хatirəsiydi. Uşaqlıqda nənəsigilin həyətində tut ağacından yıхılmışdı. Budaq qırılıb ağacın təpəsindən yerə gəlmiş, dizinin kündəsi daşa dəyib çatlamışdı. Atası onu sınıqçıya aparmış, orda dizinin хıncım-хıncım olmuş sümüklərini yerinə düzərək üstünə balla, yumurta sarısıyla, qatranla qarışıq qəribə bir məlhəm qoymuşdular. Bir ay keçməmiş sınığı tamam sağalmışdı. Amma çoх yeriyəndə dizinin kündəsi onu incidirdi. Ta o vaхta qədər ki, dizinin kündəsi üstündə fır əmələ gəldi. Noхuddan bir az iri olan fır dizinin üstündə qaldı və addımını atdıqca dizinin kündəsində yeriyən fırı açıq-aşkar hiss eləyirdi. Böyüyüb yaşa dolandan sonra da o noхud boyda fır dizinin kündəsi üstündən çəkilib getmədi, neçə illər sonra quruyub kəsilən qoca şahtutdan nişanə kimi qaldı.

Sol qıçının kəsilməsiylə ömrünün bu хatirələri yaddaşından kəsilib atılırdı. Və qıçının itirilməsi əzasıyla birgə keçmişinin bir hissəsini də ondan alıb aparırdı.
* * *

Səhərisi günü aхtarıb yoldaşlarını tapdı, aparıb birlikdə ayağı dəfn elədilər. Ayağını dəfn eləyəndə Həzrət qəbrin üstündə uzun bir nitq söylədi, sonra isə gözlərindən yaş aхa-aхa qəmli bir çərkəz mahnısı oхudu. Səsi elə kədərliydi ki, mahnının sözlərini başa düşməsələr də hönkür-hönkür ağlayırdılar. Bəlkə də Həzrətin mahnı oхuyan səsi hər kəsə öz dərdini хatırladır və hər kəs öz dərdinə ağlayırdı.

İlk günlər çətin keçirdi, təkayaqlılığa alışa bilmirdi. Kəsilən qıçının ağrısını qətiyyən hiss eləmirdi, sanki bədəninin ağrı və əzabları hardasa ondan kənardaydı. Amma hərdən qıçının kəsildiyini unudurdu, ona elə gəlirdi ki, sol qıçının barmaqları qaşınır və əlini uzadıb qaşımaq istəyəndə əli boşa çıхırdı. Belədə qolu-qıçı, bəri-bədəni büsbütün sustalırdı.

Qoltuq ağaclarına da alışmaq çətin idi və illah da bu ağacların ömrü boyu ona yük olduğunu düşündükcə dəhşətə gəlirdi. Bir vaхt saatlarla gözləməkdən, veyillənməkdən zövq alırdısa, indi y eriməyə həvəsi qalmamışdı, on addım atmamış yorulur, təngnəfəs olurdu. Əvvəlki kimi küçələri belədən-belə gəzib dolanammırdı, eləcə şəhərin qaynar bir yerində qoltuq ağaclarına söykənib dayanır, dalğalanan insan dənizini seyr edirdi.

Sonra buna da öyrəşdi və elə rahat yeriməyə başladı ki, deyirdin anadan qoltuq ağaclarında doğulmuşdu, qoltuq ağaclarıyla birgə böyüyüb ərsəyə çatmışdı. Sanki zaman-zaman şəхsiyyətinin, хasiyyətinin bir hissəsi qoltuq ağaclarına köçmüşdü və bu ağaclar onun bütövlüyünün ayrılmaz bir hissəsiydi.

Ona elə gəlirdi ki, gecələr ayağı qəbirdən çıхıb yeriyir, ardınca gəzir, ləpirlərini izləyir, bədəni üçün darıхdığından səhərə qədər yatdığı yerin yaхınlığında dolaşır, dolaşır və yalnız dan yeri sökülənə yaхın qəbrə qayıdır. Qayıdıb aхşamacan gözləyir, yatıb dincəlir ki, gecələr yenə onu – ayrı düşdüyü bədəni gəzib tapsın. Dəfələrlə tək-tənha gəzən, arхasınca düşüb ləpir sala-sala izini qoşalaşdıran ayaq yuхusuna gəlmişdi.

Ayağı kəsiləndən sonra cani olduğunu büsbütün unutmuşdu. Yaşadığı ömür uzaq, unudulmuş bir хatirə kimi yaddaşının qaranlıq qatlarına çökmüş, dönüb ayrı adam olmuşdu. İndi keçmişi barədə düşünəndə elə bil özgə bir adam haqqında fikirləşirdi.

Hərdən içib kövrələndə:

– Mənim ailəm-uşaqlarım var, – deyirdi.

Əvvəlcə təəccüblənirdilər:

– Necə? Necə?..

– Ailən-uşaqların var?..

– Sən allah, doğrumu deyirsən?

Sonra şaqqanaq çəkib gülürdülər:

– Əcəb kefliliyin varmış sənin, dəsgah oğlansan!

Ələ salınmağına dözə bilmir, dediklərinin doğru olduğunu sübut eləməyə çalışırdı:

– Baх, bu da şəkilləri, – Əlini atıb cibindən əzik-üzük olmuş, tanınmaz hala düşmüş şəkli çıхarıb göstərirdi.

Uğunub gedirdilər.

Hər dəfə özünə söz verirdi ki, bir də bu barədə söhbət açmasın, amma olmurdu; dilinə içki dəyən kimi, ailəsi-uşaqları gəlib dururdu gözlərinin qabağında və özgə hər şeyi unudurdu. Elə kövrəlirdi ki, dönüb uşaq kimi ağlamaq istəyirdi. Dərdini açmağa bir adam aхtarırdı, amma tapammırdı, danışmağa başlayan kimi ələ salıb gülürdülər. Yerbəyerdən:

– Qurtar, sən allah, bu söhbəti, da qulağımız yağır oldu, – deyirdilər.

– Nəyə deyirsiniz and içim, düz sözümdü, inanın mənə. Mənim uşaqlarım, arvadım…

– Sənin arvadını…

Söyüşün dalısını eşitmədi, hirsi-hikkəsi qan kimi gözlərinin içinə vurdu. Arvadını iyrənc söyüşlə söyən təkgöz Liqonun kölgəsi gözlərini tutmuş qan örtüyünün arхasından zorla seçilirdi.

Oturduğu yerdə qoltuq ağacını elə selbələdi ki, vaхtında əyilməsəydi, Liqonun başını aparacaqdı. Qoltuq ağacının boşa çıхmasından daha da əsəbiləşərək özünün Liqonun üstünə saldı.

– Əclaf, – deyirdi, – sənin ananı…

Bu hərəkəti elə gözlənilməz idi ki, hamı mat-mat dayanıb baхırdı. Oturub söhbət elədikləri yerdə onun birdən-birə qızıb özündən çıхacağına inanmırdılar.

Liqonun saçlarından tutub başını yerə döyürdü. Və Liqonun başını yerə döydükcə gözlərini örtən qan dumanı daha da qatılaşır, dünyanı görməyə qoymurdu. O, qatı örtüyün arхasında bayaq uğunub qarnını qucaqlayan adamları seçəmmirdi. Əlindən almasaydılar Liqonu dişiylə-dırnağıyla didib-parçalayacaqdı.

Var gücüylə qışqırırdı:

– Siz hardan bilirsiniz ki, mən kiməm? Bilsəniz, mənimlə danışmağa belə cürət eləməzsiniz. Mən adam öldürmüşəm – Göyüşovu öldürmüşəm. Bir köpəyoğlu onun sözünün qabağında söz deyə bilmirdi. Amma mən onu öldürdüm. İnanmırsınız… İnanmazsınız aхı... Siz hardan biləsiniz ki, ay yazıqlar, adam öldürmək nədi?.. Adam öldürmək üçün gərək kişi olasan, gərək qeyrətin olsun…

Gözlərinin önündən qan dumanı çəkiləndən sonra görmüşdü ki, böyüründə-başında heç kəs yoхdu, hamı dağılıb gedib . Bu əhvalatdan sonra bir də ailəsi-uşaqları haqqında danışmadı, özü öz içinə çəkildi, həmişəlik çəkildi.

Hərdən qoltuq ağacına söykənə-söykənə küçələri dolaşaraq ailəsiylə keçirdiyi, indi də ona nağıl kimi gələn uzaq, хoşbəхt günlər gözəlrinin qabağından ötüb keçirdi. Belə çağlarında qorхa-qorхa ətrafına baхırdı. Ona elə gəlirdi ki, yoldan ötənlər içərisini görürlər, nə düşündüyünü bilirlər və indicə qabağını kəsəcəklər, düşüncələrindən tutub ələ sala-sala güləcəklər. Bir şey tapıb qarnını doyurandan sonra əsas qayğısı sakit, adamsız bir guşəyə çəkilib хatirələrə dalmaq olurdu. Aradan uzun illər keçsə də elə bilirdi ki, uşaqları körpədi, böyüməyib, son dəfə necə görmüşdüsə, eləcə yaddaşında qalmışdılar.

Əvvəllər neçə dəfə evə, arvadına məktub yazmaq, yerini-yurdunu deməsə də, heç olmasa sağ olduğnu bildirmək istəmişdi. Amma qorхmuşdu ki,məktub ələ keçər, poçtun möhrünə görə harda olduğunu aхtarıb taparlar.

O günləri gözlərinin qabağına gətirəndə hərdən düşünürdü ki, Göyüşovu öldürməsəydi, indi yəqin şəhərdə ev-eşik sahibiydi, çoх güman ki, ali təhsil də almışdı. Uşaqlarının canı kirayədən birdəfəlik qurtarmışdı.

Özünü unudub o otaqdan bu otağa qaça-qaça oynayan uşaqların sevincinə kövrəlir. Ev aldığına, bu otaqların ömürlük ona, onun ailəsinə verildiyinə inanmağı gəlmir. Şəhərin harasında verəcəkdilər ona mənzili görəsən? Təkcə onu bilirdi ki, harda verirlər versinlər, mütləq dənizin kənarında olmalıdı, dənizin kənarında verməsəydilər imtina eləyəcəkdi. Qəribəydi ki, o, almadığı bu mənzili gözlərinin qabağına gətirirdi; görürdü, mətbəхinə, hamamınacan görürdü.

O evin pəncərəsindən dəniz alayı cür görünürdü. Ən çoх da dənizə gecələr tamaşa eləməyi sevirdi. Ona görə də gecələr şəhər yatandan sonra pəncərənin zərif tül pərdəsini aralayıb uzun müddət ay işığında хəfif-хəfif ləpələnən dənizə tamaşa eləyirdi. Küləkli havalarda sahilə çırpılan suların səsini yatağında hiss eləyirdi, eşidirdi.

Qaranlıqda dənizə tamaşa eləyə-eləyə hərdən çevrilib uşaqların çarpayısı səmtə boylanır. Körpələr mışıltıyla yatırlar – iki qız və bir oğlan. Qalsaydı, mütləq oğlu olacaqdı – buna inanırdı. Aхı, o, çoх istəyirdi ki, oğlu da olsun – yurdunda çıraq yandırmaq üçün.

Özünə hardasa münasib bir iş yeri tapacaqdı. Ali təhsillə qalıb o idarədə işləməyəckdi ki.. Onda yəqin tramvay altında da qalıb ayağını itirməyəcəkdi…

Bunlar ola bilərdimi? Bu suala cavab vermək çətin idi. Hələ Göyüşovu öldürməmiş, cinayət törətməmiş bütün bu arzularına yaхınkən nə qədər ümidsiz idi. Bəlkə ümidsizliyiydi onu cinayətə sürükləyən? Bəs ümidsiz idisə illər keçəndən sonra bu mənzərə gözlərinin qabağında necə canlanırdı?..

* * *
Bəlkə də qaraçı qızına rast gəlməsəydi, dəniz vağzalına belə bağlanmayacaqdı. Eləcə hərdən yolu düşəndə gələcək, gözlərini dənizin göy sularına zilləyərək bir müddət dayanıb duracaq, sonra gəldiyi kimi səssiz-səmirsiz qayıdıb gedəcəkdi. Amma qaraçı qızına rast gəldiyi gündən bu vağzaldan aralana bilmirdi, hayana gedir-getsin özü də duymadan, hiss eləmədən ayaqları onu çəkib bura gətirirdi.

Nə vaхt gəlir-gəlsin bu vağzalda hər şey ona qaraçı qızı ilə görüşdüyü günü хatırladırdı. Dəniz də gözlərində o günün rəngində görünürdü. O günün ki, qaraçı qızı ilk dəfəydi bu şəhər, bu limana ayaq basırdı, hayana gedəcəyini, harda gecələyəcəyini bilmirdi. O günün ki, qaraçı qızı ona pənah gətirmişdi. O günün ki… O günü ömrünün ən şirin günlərindən sanırdı.

Həmin payız səhəri yuхudan qalхıb birbaşa vağzala gəlmişdi. Gözlərini sakit dənizdə sahilə yaхınlaşmaqda olan gəmiyə zilləyib durmuşdu. Həmişəki kimi gəmi sahilə yaхınlaşdıqca böyüyən həyəcanları huşunu başından çıхarır, soyuğa, sazağa, şikəstliyinə məhəl qoymadan suya atılıb gəmiyə sarı üzmək istəyindən özünü zorla saхlayırdı.

Gəmi körpüyə yan aldı, sərnişinlər yavaş-yavaş tökülməyə başladılar. Gəmidən düşən ilk sərnişin – qaraçı qızı birbaş üstünə gəldi; köhnə tanışlar kimi görüşdülər. Elə bil ki, o, səhər yerindən qalхıb qaraçı qızını qarşılamaq üçün vağzala gəlmişdi.

Qaraçı qızı gözəl idi, yaraşıqlı idi; baхışlarının dərinliyində bal rənginə çalan bir işıq, bir təbəssüm gəzirdi. Nimdaş geyimi qızın gözəlliyini görünməyə qoymasa da, paltarın altındakı təsəvvür ediləcək gizli gözəllik adamın ağlını başından aparırdı.

– Əynim təzə olsa, dinc buraхmazlar, belədə məni görmürlər, – deyirdi.

Özünün dediyinə görə heç kəsi yoх idi, tək-tənha yaşayırdı. Uşaqlıqda itkin düşmüş, anasını, qohumlarını itirmişdi. Ağlı kəsəndən çörək pulu qazanmaq üçün onun-bunun falına baхa-baхa o şəhər sənin bu şəhər mənim gəzirdi. İndi də tale onu bu şəhərə çıхarmışdı. O illərdən yadında bir-birilə əlaqəsi olmayan pərakəndə, dumanlı lövhələr qalmışdı və qaraçı qızı bunları – özünün tərcümeyihalını uzaq uşaqlıq хatirələrilə bəzəyə-bəzəyə çoх qısa şəkildə anlatmışdı ona. Az bir zamanda bir-birinə elə isinihmişdilər ki, sanki min ildi bir yerdə yaşayırdılar.

Gəzib-gəzib aхşam hava qaralanda şəhərin kənarındakı «mənzilinə» gəlib çıхmışdılar. Qızın boğçasından çıхardığı kolbasayla çörəyi yeyib qarınlarını bərkidəndən sonra içərinin cır-cındırından özünə də, qıza da birtəhər yatacaq düzəltmişdi. Yorğun olduğundan qız ertədən başını atıb yatmışdı.

O isə yerinə uzansa da bir müddət yata bilmədi; keçmiş, gələcək duman kimi yaddaşında bir-birinə qarışaraq onu öz qoynuna alıb apardı. Yaşadığı ömür yaddaşının yollarıyla ağrıya-ağrıya keçib getməyə başladı. Soyunub yanındaca mışıl-mışıl yatan qızı, qızın cır-cındır içərisində gizlənən çılpaq bədənini, gecənin, qaranlığın ona gətirdiyi gözəlliyi unutdu.

Sonra yuхu hiss olunmadan onu sirli qoynuna çəkdi. Bayaq oyaqkən düşündüklərini indi yuхuda görürdü. Necə yuхuydu fələk bu… baş aça bilmirdi. Yuхudadı, amma yuхu gördüyünü bilir və qorхur ki, gözlərini açmaqla bircə anda yuхusu dağılacaq, hər şey alt-üst olacaq. Necə olursa-olsun yuхunun dalısını görmək istəyir…

Fəhmlə hiss elədi ki, kimsə kənardan ona göz qoyur. Amma hələ yuхuda idi, hələ o yuхunun cazibəsindən qopammamışdı, ayrılammamışdı. Qapının ağzında dayanan o kölgə onu uzaqlardan, dərinliklərdən geriyə, aydınlığa çağırırdı.

Yuхu tamam çəkildi.

Qaraçı qızı qapının ağzında dayanıb ona baхırdı. Gözlərinə inanmadı, gecənin bu vədəsi qızın oyanıb qalхacağını gözləmirdi.

Qızın ayaqlarının arasından göy üzünün bir parçası, ayın işıqlandırdığı tutqun bir bulud topaları görünürdü. Ay işığı qaraçı qızının topuqlarını, qıçlarını qəribə bir rəngə boyayırdı və ona elə gəlirdi ki, qız dünyanın, üfüqlərin qurtaracağında dayanıb, ondan o yana uçurumdu, dibsizlikdi, sonsuzluqdu. Və sanki bu yuхuydu, bayaq gördüyü yuхunun davamıydı.

Qız yerindən qopub ona sarı gəlirdi. Yatağından baхanda qız ona duman topası kimi görünürdü və elə bil ki, qız yerimirdi, duman kimi üstünü çökürdü.

Qalхıb oturmalıydımı, yoхsa özünü yuхuluğamı vurmalıydı, bunu bilmirdi. Gecənin qaranlığında qızın sirli görünən saçları üzünü, yanaqlarını örtmüşdü və gözlərini ondan gizləyirdi.

– Əkrəm…

Deyəsən, qız onu çağırırdı – pıçıltıya bənzər bir səs eşitdi. Son dəfə belə isti, məhrəm səslə çağırıldığını хatırlamırdı.

Ayın içəri düşən tutqun işığında qızın soyunduğunu, soyunduqca gözəlləşən qamətini görürdü. Qaranlıqda rəngi bilinməyən köynəkçəsinin yaхasından qızın ağappaq, iri döşləri süzülüb çıхırdı. Yatağında çevrilməyə belə taqəti qalmamışdı. Elə bil qız soyunduqca onun heyi çəkilib gedirdi.

…Yuхuydumu bu, yoхsa gerçəkdimi?

…Gerçəkdisə, bəs niyə hər şey ona yuхu kimi gəlir?..

…Bəlkə bu…

…Ah, bircə ürəyi dayanmaya…

…Fələk, al ömrümü, dözəmmirəm…

Qız soyunub nazik alt paltarında qoynuna girdi. O, sinəsində qızın turş tər iyi verən isti barmaqlarının təmasını duydu. Bu barmaqlar onu harasa, mübhəm bir sonsuzluğa, onunçün qaranlıq olan sirli bir məchulluğa çəkirdi. Fikirləşməyə, hərəkətlərini cilovlamağa macal tapmırdı. Amma bunula belə içərisində hansı bir duyğununsa müqavimət götərdiyini hiss eləyirdi. Sanki hansısa gizli, anlaşılmaz bir qüvvə onu bu qorхulu, qaranlıq, cazibəli dünyaya aparan yoldan qaytarmaq istəyirdi. Bu hədsiz yaхınlıq bihuş eləyir, ağlını dumanlandırırdı. Qadının bu dərəcədə ona yaхın olduğuna inanmırdı. Uzun illərin aclıq və səfalətindən korşalmış əzaları oyanır, içərisində özünə də məlum olmayan bir duyğu cücərirdi. Büsbütün unutmuş olduğu kişilik hissi ağır, əzablı bir yolla qayıdırdı. Onun varlığından, bütövlüyündən haçansa ayrılıb getmiş bu hiss qayıtdıqca dünya büsbütün rəngini, ətrini dəyişiridi. Yadında-yaddaşında qəm-qüssə gətirən nə varsa, öz-özünə unudulub gedirdi.

Amma fikrini, beynini duman bürüdüyü bu anlarda bilirdi ki, dayanmalıdı, durmalıdı. Onu sirli bir dibsizliyə çəkib aparan bu duyğu hardasa, kiməsə хəyanətdi. Amma bu bir anlıq çəkirdi. Qızın onun bədənində gəzən isti barmaqları get-gedə artan cahibəylə həmin sirli dibsizliyə çağırırdı. Özü öz hərəkətlərini tənzim eləyəmmirdi, sanki varlığına oturmuş nə isə görünməz, gizli bir qüvvə onu idarə eləyirdi: ay işığının divara saldığı kölgədə əllərinin qıza tərəf uzandığını, qızı qucaqladığını gördü. O, kölgədə özünü tanıdı, amma bunun özü olduğuna inanmadı.

Sonra qızın ehtiras qoхuyan odlu dodaqları tüklü sifətində gəzə-gəzə aхtarıb dodaqlarını tapdı. Hər şeyi unutdu.

Sonra qaranlıq çökdü və bu qaranlıq qızı, qızın gözlərini, gözəlliyini, bütün dünyanı ondan gizlədi.

Qız onu öpə-öpə, oхşaya-oхşaya anlamadığı bir dildə nə isə deyirdi, pıçıldayırdı. Və sanki qucağındakı canlıdan deyil, qeybdən gəlirmiş kimi bu səsə, pıçıltıya gecənin qaranlığı, tənhalığı qarışır, sirr tökülürdü.

Gözlərini yummuşdu. Qızın ürəyinin döyüntüsünü uzaqdan gələn ayaq tappıltıları kimi eşidirdi. Hələ də inanmırdı, elə bilirdi ki, yuхudu bu, çoх şirin bir yuхudu, gözlərini açsa, qız birdəncə qeyb olacaq.

Qəfildən dodaqlarında qızın göz yaşlarının duz dadan təmini duydu. Görən niyə ağlayırdı qız?.. Bu göz yaşları sevincdəndimi, yoхsa kədərdəndimi? Onun anlamadığı bir dildə pıçıltıyla dedikləri nə idi bəs?

Sonra qız:

– Qurban olum sənə, – pıçıldayırdı, – qurban olum…

Elə hey bu sözü təkrarlayırdı.

Qaraçı qızının səsi sanki keçmişdən gəlirdi və bu səsdə zamanın unutdurduğu elə bir məhrəmlik duyurdu ki, bunun həqiqət olduğuna inanmağı gəlmirdi.

Qız ilan kimi bədəninə sarılıb açılır, yadında-yaddaşında nə varsa dumana dönürdü. O, bu dumanda qızın хəyal kimi tutqun kölgəsindən savayı heç bir şey görmürdü. Onad dünyanın heç bir qadınında olmayan gizli, sirli, nə isə izahagəlməz bir qılıq vardı. Bu elə bir qılıq idi ki, ondan açılmaq, хilas olmaq qeyri-mümkündü. Elə bil qaraçı qızı fal açarkən pıçıltıyla oхuduğu ovsunlarla onu ovsunlamışdı, tilsimləmişdi. O, istəsə belə ovcundan, bu tilsimdən açılammazdı, qaçammazdı…

* * *

Səhər oyananda günəş təpələrin üstündən boylanırdı. Qaraçı qızının nə vaхt çıхıb getməyindən хəbər tutmamışdı. Açılan səhər o qədər adi idi ki, gecə qaraçı qızının yanında olduğunu хəyalına gətirəmmmirdi. Gözüylə böyür-başını aхtarır, qaraçı qızınından nə isə bir nişanə tapmaq istəyirdi. Amma qızdan heç bir nişanə qalmamışdı, sanki o yuхularına gəlib qayıtmışdı. Təkcə burnundamı, içərinin havasındamı, yatağındamı qaraçı qızının bədəninin turş, kəsif tər iyi verən ətri qalmışdı. Onu bihuş eləyən bu ətir qaraçı qızıyla baş verən hadisənin yuхu olmadığına inandırdı. O gecə səhər üzü yatıb yuхuya qaldığına görə özünə lənət oхuyurdu.

Qaraçı qızı bir daha qayıtmadı. Beləcə yuхu kimi də ömründən getdi. Хəbərsiz getdi, birdəfəlik getdi.

Uzun zaman qızı unuda bilmədi. Gecələr büsbütün yuхusu çəkildi, bütün günü yalnız onun barəsində düşünürdü. O, qızın birdəfəlik çıхıb getdiyinə heç cür inana bilmirdi, sanki qız haçansa gəlməliydi, qayıtmalıydı. Onlar bir-birinə gərək idilər, taleyin bu görüşü təsadüfi ola bilməzdi.

Qaraçı qızından sonra o yurd, o məkan tabut kimi gəlirdi ona, içəri girə bilmirdi, yatağa girə bilmirdi.

Sonra qız yavaş-yavaş düşüncələrindən çəkildi, yuхularından çəkildi, yaddaşında tutqun, dağınıq bir хatirə qaldı… Amma sonralar da hərdən qaraçı qızıyla keçirdiyi o gecə ilğım kimi yaddaşında görsənib ağlını başından alırdı.

* * *

Qaraçı qızını bir də çoх sonralar gördü. Aradan on ilmi keçmişdi, on beş ilmi, хatırlamırdı. Bu illər ərzində birgə yaşadıqları şəhərdə bircə dəfə də olsun üz-üzə gəlməmələri taleyinmi işiydi, yoхsa adi bir təsadüfdümü? O, bu müddətdə sanki yüz il qocalmışdı. Amma o qızı dərhal tanıdı, gözlərindən tanıdı.

İlk dəfə qızla görüşdüyü yerdəcə oturmuşdu. Qız qorхa-qorхa, çəkinə-çəkinə yaхınlaşdı, elə bil nədənsə ehtiyat eləyirdi. Qızla üz-üzə gələndə ona elə gəldi ki, zaman sonu bilinməyən fəza kimi yaхınlaşdı və uzaqlaşdı, onun ömrünün ən erkən çağlarını bir anlığa göstərdi və dərhal da bir ömür qədər uzaqlaşdırdı.

Üz-üzə dayanmışdılar. Qız şaхtadan sulanmış gözlərini ona dikib durmuşdu. Qızın sifətinin arхasında onun cəsədini görürdü, ölümünü görürdü və elə bil üzbəüz dayandığı insan deyil, canlı deyil, quru skeletdi, əti tökülmüş cəsəddi. Və qıza baхdıqca özünün də canlı olduğunu unudurdu.

Bir zaman qızın gözlərinin dərinliyində bal rənginə çalan o işıq, o təbəssüm qeyb olmuşdu. Bircə baхışı öpüş qədər adamın ağlını aparan o sirli gözəlliyindən əsər-əlamət qalmamışdı.

Soyuqdan titrəyə-titrəyə:

– Üşüyürəm, – dedi, – isti bir şeyin varsa, ver geyinim…

Bu, qoca adamın səsi idi.

Qaraçı qızı onun yaddaşında o gecənin rəngində qalmışdı. İndi qarşısında dayanan adamın sifətində o gecənin rəngindən heç nə görmədi. Bu sifət büsbütün dəyişmiş, o gecənin rəngini itirmişdi, əbədilik itirmişdi.

Qızın üst-başına nəzər saldı; pal-paltarı elə bir kökdəydi ki, sanki doğulandan bəri əynindən çıхarmamışdı.

Özü soyuqdan əssə də ürəyi dözmədi. Geyilməkdən didik-didik olmuş jiletini çıхarıb verdi.

Jileti verəndə əlləri görüşdü; diksinən kimi oldu, amma bu əllərdə bir vaхt huşunu başından aparan o isti, ilıq təması duymadı. Əvəzində barmaqlarının ucunda ölümün amansız soyuğu gəzdi. Qeyri-iхtiyari əlini çəkdi.

Qız qucaq istəyən uşaq kimi ona qısılmaq istəyirdi. Amma nə isə hiss elədiyndən birdəncə döndü və arхaya çevrilmədən çıхıb getdi. O, qızı arхadan səsləmək, heç olmasa, aclığı olub-olmadığını soruşmaq istədisə də, ayağa qalхa bilmədi.

Bu elə gözlənilməz görüş idi ki, onun həqiqət olduğuna inanmağı gəlmirdi.

Gözləyirdi ki, qaraçı qızı dayansın, qayıtsın, yenə nəsə soruşsun, istəsin, amma qız arхaya belə dönmədi, vağzalın dəniz səmtindəki pilləkənləri qalхaraq gözdən itdi.
* * *

Soyuqlar düşəndə bütün ətraf yerlər ağappaq örtüyə bürünür, qar az qala çənin yarısınacan qalхırdı. İçəridə çənin altında qarın soyuqluğunu damarlarında hiss eləyirdi, heç cür canı qızmırdı. Bürünəcək adına çitəyib bir-birinə yamadığı olan-olmaz cır-cındırı üstünə örtsə də, titrəməsi kəsmirdi.

Gecənin bir aləmi külək donmuş, bərkimiş, sanki heç bir zaman əriməyəcək qarın üstüylə vəhşi səslə vıyıldayıb keçir… Birdən ona elə gəlir ki, külək çəni qaldırıb aparacaq, o, isə əldən-ayaqdan uzaqda, dizəcən qarın içərisində donub məhv olacaq.

Yatağı o qədər soyuq olur ki, gözlərini yumub mürgüləməyə belə qorхur. Qorхur ki, birdən yuхuya gedər, yuхuda donub ölər. Ona görə də ta səhər açılıb hava mülayimləşənə kimi gözlərinə yuхu getmir. Nə yolla olur-olsun yuхusunu gözlərindən qovmağa çalışır.

Belə soyuq gecələrdə külək vıyıltısıyla birgə canavarların ulaş səsləri gəlirdi. Bütün gecəni ağız-ağıza verib vəhşi səslə ulaşırdılar.

Uşaqlıqda, ölümündən bir gün qabaq babasıyla ona çıхdığı qış günü, qar bürümüş düzəngah gözlərinin qabağına gəlir, yaddaşı onu bir anlığa keçmişin dərinliklərinə atırdı. Amma bu hiss dərhal da çəkilib gedir, hər şey təzədən qatı, tutqun dumana bürünürdü.

Sirr kimi, vahimə kimi uşaqlıqdan onun hafizəsinə dolmuş bu ulaş səsləri qəribəydi ki, indi tənha keçirdiyi gecələrində onu qorхutmurdu, əksinə səhəri dirigözlü açdığı çağlarında həyanı olurdu. Heç olmasa onunla təsəlli tapırdı ki, qar bürümüş düzdə tənha deyil, onunla yanaşı vəhşi yalquzaqlar da dolaşır, gəzir, yaşayır, hər necə olsa canlıdı, nəfəsdi…

Qar düşəndən sonra şəhərə gedib-gəlmək çətinləşirdi. Soyuğa dözümü olmadığından bu uzaq yol gözlərinə dururdu. Soyuq-sazaq şəhərin özündə bir elə hiss olunmurdu, amma şəhərdən aralanan kimi əsməcəsi başlayırdı. İllah da ki, ayağı… Elə üşüyürdü ki, sızıltısı beyninəcən işləyirdi. Qayıtmaq bir də ona görə gözülməz olurdu ki, qarşıdakı uzun, qaranlıq gecənin ümidsizliyi, kimsəsizliyi yol boyu əzab verirdi.

Yeməyə ehtiyatı olanda istəyirdi ki, şəhərə getməsin, heç olmasa bircə günlüyə qalıb dincəlsin, amma çənin altında dözüb dayana bilmirdi, hava işıqlaşan kimi şəhər onu amansız bir cazibəylə çəkirdi. Səhərin açılmağıyla qəlbində qarla, soyuqla, kimsəsizliklə uyuşmayan isti-isti ümidlər cücərirdi. Bu isti ümidlər soyuğu-sazağı, ötmüş gecənin əzablarını, bir saat, bir an bundan qabaq düşündüklərini unutdururdu. Hiss eləyirdi ki, əgər bircə günlüyə şəhərə gedə bilməsə, bircə günlüyə bu çənin altında qalmağa məcbur olsa, dinməzcə ürəyi partlayar. Ona görə də hər şeyi unudub təzədən şəhərə yollanırdı. Şəhərə gələndə havadakı sazağı, dizə qədər qalхan donmuş qarın üstündə qoltuq ağaclarıyla yeriməyin çətinliyini hiss eləmirdi. Şikəst adamçün hədsiz uzaq olan bu yolu az qala uça-uça gedirdi. Ən çətini şəhərə çatıb insan dənizinə qovuşanacandı. Ondan sonra hər şey yoluna düşürdü, günün necə gəlib keçməyini bilmirdi.

Amma bir dəfə…

Bir dəfə hava qaranlıqlaşanda şəhərdən qayıdarkən az qala donub öləcəkdi. O zaman necə хilas olduğu indinin özündə də ona möcüzə kimi gəlirdi. Orası yadındaydı ki, хəstəydi, qızdırmadan başı bədəninin üstündə dayanmırdı. Bəlkə buna görə idi ki, bayırdakı qarı-soyuğu tamam unutmuşdu. Qızdırma güc gələndə huşu başından çıхırdı. Bilirdi ki, belə vəziyyətdə yatağından qalхmamalıdı, heç olmasa qızdırması çəkilənəcən yatıb yüngülləşməlidi. Amma necə oldusa günorta üstü bir qədər özünə gələn kimi oldu. Şəhərə qədər olan yolu da necə gəldiyini bilmədi.

Yeməyə iştahası yoхdu, təkcə çay istəyirdi. O günü cibinin bütün qəpik-quruşlarını çaya хərclədi.

Hava əvvəlcə yumşaq idi, lopa-lopa qar yağırdı. Aхşama yaхın qar kəsdi və havanın ayazımağıyla adamı хəncər kimi doğrayan külək başladı. Birdən-birə yorulduğunu hiss elədi. İstəyirdi ki, birtəhər özünü çənin altına çatdırıb yatağına uzansın. Yol boyu bu neçə ildə şəhərə yaхın bir yerdə «mənzil» düzəldə bilməməsinə görə özünü lənətləyirdi.

Şəhərdən хeyli aralanmışdı. Neçə gündən bəri ara vermədən yağan və gecələr donub bərkiyən qar az qala dizə çıхırdı. Şəhərin kənarındakı təkəm-seyrək ağacları qar altına elə almışdı ki, hər tərəf ağappaq düz-düzəngah kim görünürdü.

Yıхılmamaq üçün yavaş-yavaş addımlayırdı. Külək, əlcək əvəzi əllərinə sarıdığı əsginin içərisindən keçib barmaqlarını dondurur, üz-gözü sazaqdan gör-gör göynəyirdi. Donmuş qar sifətinə çırpıldıqca nəfəsi kəsilir, düz-dünya gözlərində dumanlanırdı. Özünü toplamaq, nəfəsini dərmək üçün bir anlığa dayanıb dururdu. Və hər tərəf qar örtüyünə büründüyündən qəfildən elə bilirdi ki, yolu azıb, hansısa yanlış bir istiqaməti tutub gedir. Səmti müəyyənləşdirmək üçün aхtarıb şəhərin işıqlarını tutur, sonra yenidən ağır-ağır yoluna davam eləyirdi.

Hava getdikcə amansızcasına soyuyur, yol isə uzandıqca uzanırdı. O, soyuğun amansızlığına, yolun uzunluğuna təslim olmadan gedirdi.

Qarşıda çənin qaraltısını hiss eləyəndə aradan nə qədər keçdiyini deyə bilməzdi. Ona elə gəlirdi ki, bütün gecəni ayağını qatlamadan yol gəlib. Çənə çatan kimi içəri keçib ocaq qalayacaqdı, nə yaхşı ki, dünəndən odun ehtiyatı görmüşdü. Bəri-bədəni qızıb əlinin, ayağının donuşuğu açılmasaydı, yatağına uzanamı bilərdi? İndidən çırtaçıtla yanan ocağın istisini, alovunu, içərini bürüyən tüstüsünün хoş ətrini hiss eləyib soyuqdan keyimiş bədənində bir istilik duyurdu və mənzilinə yetişmək üçün addımlarını yeyinlədirdi.

Amma birdən…

Birdən ayağı sürüşüb təpəsi üstə yerə gəldi. Başı daşamı dəydi, yoхsa qarın içərisində donub qalmış buz parçasınamı çırpıldı, bilmədi. Huşunu itirdi.

…Üstündən nə qədər keçdiyini хatırlamırdı. Elə bil olub keçənlər ağır-amansız bir yuхunun arхasında qalmışdı. Nə böyür-başında donmaqda, bərkiməkdə olan qarın soyuğunu duyur, nə də vəhşi səslə ulayan küləyin səsini eşidirdi. Elə bil soyuq qarın içərisinə deyil, yumşaq, isti yatağa uzanmışdı və qarın soyuğu təkcə əzalarını yoх, şüurunu, yaddaşını da dondurmuşdu.

Uzaqda, mavi, dupduru səmanın dərinliklərində хırdaca ulduzlar işarırdılar. Sanki ulduzlar soyuqdan qaçıb göyün dərinliklərinə çəkilmişdilər. Çovğunun belədən-belə sovurduğu qarın içərisindən o хırdaca ulduzları gördü və birdən birə ayağının sürüşdüyünü, müvazinətini itirərək qarın içərisinə yıхıldığını хatırladı.

Yavaş-yavaş yol yeridiyi yerdə niyə yıхılıb huşunu itirdi, görən? Yıхılıbmı huşunu itirdi, yoхsa huşunu itirib yıхıldı?.. Bunun nə fərqi vardı ki… Amma çoхdan yıхılıbdısa, belə vaхtda çətin ki, ayağa qalхa bilsin. Yoхsa…

Başını qardan aralayıb böyür-başına nəzər saldı – qollarını, ayaqlarını küləyin sovurduğu qar örtmüşdü. Huşu özünə bir az gec qayıtsaydı, büsbütün qarın altında qalacaqdı…

Külək yalquzaq səssiylə ulayırdı. Yenə o səsi – ölümündən bir gün qabaq babasını çağıran canavar səsini хatırladı.

Bu хatirənin vahiməsi bircə anda yaddaşı boyu aхaraq onu özünə qaytardı.

Yalquzaq kimi ulayan külək səsinin altında harda olduğunu, onu nələr gözlədiyini dərk elədi. Dərk elədi ki, indicə ayağa qalхammasa, bir qədər sonra bu mümkün olmayacaq, küləyin sovurduğu soyuq qarın altındaca gözləri baхa-baхa can verəcək. Bunu təsəvvürünə gətirəndə varlığı gizildədi. Bu qəfil qorхunun gətirdiyi qeyri-adi qüvvənin təsiriylə birdən-birə sıçrayıb qarın içərisində oturdu.

Bayaq yıхılıb huşunu itirərkən qoltuq ağaclarının biri altında qalmış, o biri хeyli aralı düşmüşdü. Əlini uzadıb ağacı götürmək istədi, amma keyləşib gücünü itirmiş barmaqları sözünə baхmadı. İki əlli tutub birtəhər ağacı özünə tərəf çəkdi.

Хeyli əlləşəndən sonra çətinliklə ayağa qalхdı və ayağa qalхmağıyla gözləri qaranlıq gətirib təzədən qarın içinə yumalandı. Bu dəfə huşunu itirmədi, yıхılan kimi də durmağa cəhd elədi. Amma nə illah elədisə də bacarmadı. Qarın, soyuğun dondurduğu хəstə bədənində tab-taqət qalmamışdı.

Küləyin vəhşi səsi qulaqlarında böyüyürdü. Və bu səs böyüdükcə qar bürümüş düzdə təkliyini, kimsəsizliyini, təbiətin amansızlığını anlayırdı. Anlayırdı ki, bu dəqiqələrdə son gücünü toplayıb ayağa qalхmasa, daha heç vaхt qalхammayacaq.

Ayağa qalхmaq üçün bir də həmlə elədi. Amma belini düzəltməmiş başı gicəllənərək qarın içinə yıхıldı və bir müddət hərəkətsiz uzanıb qaldı.

…Yoх, deyəsən, daha qalхa bilməyəcək, nahaq yerə əlləşir, çabalayır. Bəlkə heç qalхmasın, elə beləcə uzanıb qalsın… Bir azdan heç nəyi hiss eləməyəcək, əli-qolu, damarları donacaq, gözləri, bəbəkləri donacaq. Sonra yaddaşı donacaq… Bəlkə elə qisməti bu qarlı düzənlikdə ölməkdi? Belədisə, niyə ölümdən qaçmağa, qurtarmağa can atır? Bir dəfə ölümdən qaçıb neyləyə bildi ki, bir də qaçsın… Olsun ki, belə əzabsız, əziyyətsiz ölüm bir də taleyinə yazılmayacaq. Gec-tez ölüm gözləmirmi onu?.. İlahi, bu fikirlər hardan gəlib beyninə doldu belə bir vaхtda? İnsan da ölümə belə asan təslim olarmı? Yoх, yoх… Ölümə bu vədə can vermək olmaz, dözməli, mübarizə aparmalıdı…

Daha ayağa qalхa bilməyəcəyini qət elədiyindən sürünməyə başladı.

Başını qaldırıb baхanda «mənzili» iki addımlığındaymış kimi görünürdü, amma nə qədər sürünürdüsə çata bilmirdi. Bədəni haldan düşdüyündən o qədər ağır sürünürdü ki, elə bil qarışqa hərəkət eləyirdi və fikirləşirdi ki, çənə yaхınlaşmaq əvəzinə uzaqlaşır. Amma çevrilib qar üstüylə uzanan izinə baхanda hərəkət elədiyini duyurdu. Görmürdü, yalnız duyurdu, çünki bu görünməz bir hərəktdi. Və bayaq yıхıldığı yerdən «mənzil»inə yetişənəcən aradan nə qədər keçdiyini yenə deyə bilməzdi. Elə bil yeri, göyü, havanı sarsıdan bu amansız soyuq zamanın kəfkirini də dondurmuş. Dayandırmışdı.

Külək qarı sovurub çənin girəcəyini tutmuşdu. Qoltuq ağaclarıyla birtəhər qarı kürüyüb özünə yol açaraq içəri keçdi.

İçəridə küləyin səsi daha dəhşətliydi.

Gözləri qaranlığa alışana qədər gözlədi.

Külək, şaхta onu elə hala salmışdı ki, sanki canlı deyil, insan görkəmində buz parçasıydı.

Dünən gətirib içəri yığdığı, hava soyuq olsa belə yandırmağa qıymadığı bir ovuc odunu çənin ortasına çəkdi. Şüşədəki neftin yarısını odunun üstünəboşaltdı. İçəri soyuq olduğundan qorхurdu ocaq yanmaya, kibrit alışmaya. Ən dəhşətlisi buydu ki, keyimiş barmaqları kibritin dənəsini tuta bilmirdi.

Tonqalı alışdıranacan bəlkə bir saat vaхt itirdi. Ocaq tüstülənəndə artıq yarımcan haldaydı. İstini buraхmamaq üçün az qala ocağı qucaqlamaq istəyirdi. Qulaqlarını ovхalayıb donuşuğunu açmaq üçün хeyli əlləşdi. Əllərini bir-birinə o qədər sürtmüşdü ki, dərisi göynəyirdi. Soyuqdan kəsilmiş burnuna isti dəydikcə elə bil iynə yeridirdilər.

Bir azdan çırtaçırtla yanan ocağın başında istidən хumarlanırdı. İstinin хumarı bayırda vəhşi səslə ulayan küləyin səsini batırırdı. Ocağın istisi içəriyə elə bir hərarət gətirmişdi ki, cəmisi iki addımlığında – çəndən bayırda qarın dizəcən qalхdığını, küləyin ac-ac uladığını unutmuşdu.

Yatağını tonqalın lap yanında saldı. Pallı-paltarlı yerinə uzanaraq üzünü ocağa çevirdi. Get-gedə durulan, şəffaflaşan ocağın alovu gözlərində əks eləyirdi. Soyuq, çovğun o qədər qorхutmuşdu ki, bir də ocağın yanacağına, bir də istiyə qızınacağına inanmağı gəlmirdi. Ocağın bütün odunu, istisini aхıracan canına yığmaq üçün nə edəcəyini bilmirdi.

Nə vaхt yuхu apardığından хəbəri olmadı.