Hozirgi o`zbek adabiy tilida fonemalarning variantlashuvi va fonetik jarayonlar

Prokopa. Bunda so`z boshida ba`zan unli yoki undosh tovush tushib qoladi: yiroq-iroq, yigna-igna, yig`ach-ag`ach, yirik-iri, yuz-uz.
Sinkopa hodisasiga binoan so`z o`rtasidagi va oxiridagi keng unlilar tor unlilar kabi talaffuz qilinadi va ayrim holatlarda tushib qoladi: valochka-valichka, traktor-traktir, avtor-avtir, direktor-direktir, generator-generatir kabi.
Apakopa so`z o`zagidagi oxirgi unli yoki undoshning tushishi hodisasidir: do`st-do`s, xursand-xursan, gazeta-gazit, smena-smen va hokazo.
Sinerezis hodisasiga ko`ra so`z o`rtasida bir joyda kelgan ikki unlining biri kuchsizlanadi va nutqda tushib qoladi. Ikkinchi unli fonema esa cho`ziq taffuz etiladi: maorif-mo:rif, saodat-so:dat, qiroat-qiro:t, jamoat-jamo:t. Bu hodisa asl o`zbekcha so`zlarga xos emas.
Reduksiya so`zning birinchi bo`g`inida biror unlining, odatda, tor unlining kuchsizlanib talaffuz qilinishidir. Masalan, bir, bil, til so`zlari bir bo`g`inli bo`lganligi va urg`u shu so`zdagi i unlisiga tushganligi tufayli bu so`zlardagi i unlisi me`yordagidek talaffuz qilinadi va eshitiladi. Lekin shu so`zlarning oxiriga ikkinchi bir bo`g`in qo`shilishi bilan, urg`u ham ikkinchi bo`g`inga ko`chadi. Natijada birinchi bo`g`inidagi i unlisi kuchsizlanadi va eshitilar-eshitilmas holda sust talaffuz qilinadi: bilak, tilak, biroq. Birinchi bo`g`indagi urg`ularning ana shunday kuchsizlanib talaffuz qilinishi reduktsiya hodisasiga misol bo`la oladi (reduksiya so`zining lug`aviy ma`nosi «kuchsizlanish», «orqaga qaytish», «pastga tushish» demakdir). Reduksiyaga quyidagi so`zlarning birinchi bo`g`inida kelgan i ning kuchsizlanib talaffuz qilinishi ham misol bo`la oladi: pishiq, shira, pishak, qiliq, ichak kabi. Reduksiyaning ikkinchi bo`g`inda kelish hollari ham uchrab turadi. Bu hodisa so`zga uchinchi bo`g`in qo`shilganda sodir bo`ladi - ikkinchi bo`g`indagi unli tamoman kuchsizlanib, tushib qoladi. Masalan, burun-burni, bo`yin-bo`yni, egin-egni, keyin-keyini singari.
Eliziya. Unli bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so`zning qo`shilishi natijasida unli tovushdan birining tushib qolish hodisasidir. Bunda bir necha holat kuzatiladi: a) birinchi so`z oxiridagi unli tushib qoladi: yoza oladi - yozoladi, bora oladi - boroladi, qora ot- qorot: b) unli bilan boshlanuvchi ikkinchi so`zning bosh unlisi tushib qoladi: borar ekan - borarkan, borar emish-borarmish, yozgan ekan - yozgankan kabi: v) Abdusalom so`zining Absalom, Abdujabbor so`zining Abjabbor, olib kel so`zining opke tarzida talaffuz qilinishi natijasida bir unli va bir undoshning tushib qolishi ham eliziyaning yuqori, murakkablashgan