HÜMBƏtov hüMBƏt sərxoş oğlu

4. 6. Müxtəlif torpaq - iqlim şəraitinin həna bitkilərinin 
böyümə və inkişafına təsiri 
 
Bitkilərin  həyat  qabiliyyətinin  əsas  göstəricilərindən  biri 
onların  böyüməsi  və  inkişafıdır.  Yeni  iqtisadi  bölgələrə 
introduksiya 
edilmiş 
bitkilərin 
böyümə 
və 
inkişaf 
qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinin böyük əhəmiyəti vardır. 
Bitkilər böyümə və inkişaflarının tarixən formalaşmış  və irsən 
möhkəmləndirilmiş  qanunauyğunluqlarını  qoruyub  saxlaya 
bilirlər. Lakin, onları yeni becərmə şəraitinə gətirdikdə öz həyat 
funksiyalarını  az  və  ya  çox  dərəcədə  dəyişməli  olur.  Nəzərə 
alınmalıdır  ki,  yeni  becərmə  şəraiti  bitkilərdə  böyümə  və 
inkişaf  xüsusiyyətlərinin  qismən  dəyişilməsinə  və  müəyyən 
morfoloji  əlamətlərin  meydana  çıxmasına  səbəb  olur.  Həna 
bitkiləri də Azərbaycan şəraitinə introduksiya olunduğuna görə 
onun da böyümə və inkişaf xüsusiyyətlərini dəyişməsi  nəzərdə 
saxlanılmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın Gəncə -
Qazax  və  Şirvan  bölgələri  şəraitində  həna  bitkilərinin  böyümə 
və  inkişaf  xüsusiyyətlərini  öyrənməyi  qarşımıza  məqsəd 
qoymuşuq. 
1991-1993 - cü illərdə apardığımız tədqiqatlar zamanı müx-
təlif torpaq - iqlim şəraitində becərilən həna  bitkilərinin böyü-
mə  dinamikası  hərtərəfli  tədqiq  edilmişdir.  Bu  məqsədlə 
vegetasiyanın  başlanmasından  sonuna  qədər  hər  ayın  axırında 
bitkilərin hündürlüyü, çətirinin diametri ölçülmüş və morfoloji 
göstəriciləri qeyd edilmişdir. 
Тorpaq  -  iqlim  şəraiti  ilə  əlaqədar  olaraq  4  aylıq  standart 
ölçüdə həna şitilləri Şirvan bölgəsində aprelin III ongünlüyündə 
Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  isə  may  ayının  III  ongünlüyündə 
(torpaqda  18 
0
C  temperatur  şəraitində)  birbaşa  açıq  sahəyə 
çıxarılaraq  müxtəlif  qida  sahəsində  əkilmişdir.  Qeyd  etmək 
lazımdır  ki,  şitillər  açıq  sahəyə  çıxarılan  zaman  onların 
kökbağlama qabiliyyətini artırmaq məqsədilə əsas kökündən 10 

 
73
 
 
-  12  sm,  yerüstü  hissəsindən  isə  20  sm  saxlamaqla  qalan 
hissələr kəsilmişdir. 
Bitkilər  əkildikdən  sonra  açıq  sahəyə  uyğunlaş-
madıqlarından  yarpaqlarını  tökürlər.  Hər  iki  bölgədə  əkilən 
bitkilərdə  12-15  gün  sonra  yeni  sıx  yarpaqlar  əmələ  gəlir. 
Bitkilər  əkildikdən  sonra  12-25  gün  ərzində  zəif  böyüyürlər. 
Hərarətin yüksəlməsi ilə əlaqədar olaraq müxtəlif torpaq  iqlim 
şəraitində becərilən bitkilərdə intensiv böyümə müşahidə edilir. 
Belə  ki,  həna  bitkisi  qida  sahəsindən  asılı  olaraq  Şirvan 
bölgəsində  iyul  ayında  15-19  sm  böyüyür.  Avqust  ayında  isə 
bitkilərin  boyu  50,7  -  73,5  sm-ə  çatır.  Bitkilərin  hündürlüyə 
intensiv  böyüməsi  ilə  bərabər  çətirin  də  intensiv  böyüməsi 
başlanır. Göründüyü kimi avqust ayında həna bitkisində çətirin 
diametri 27- 45 sm-ə bərabər olur (cədvəl 4. 7). 
Gəncə - Qazax bölgəsində isə avqust ayında həna bitkisinin 
boyu  qida  sahəsindən  asılı  olaraq  53,4  -  76,4  sm-ə  çətirinin 
diametri isə 28,5 - 50,5 sm-ə bərabər olmuşdur. 
Vegetasiyanın  sonunda  biçilməyib  saxlanmış  bitkilərin 
hündürlüyü Şirvan bölgəsində 56,5 - 103,4 sm, çətirin diametri 
isə 45,5 - 70,2 sm olmuşdur. Gəncə - Qazax bölgəsində isə bu 
göstəricilər müvafiq olaraq 60,5 - 120,2 sm, və 50,0 - 72,0 sm 
olmuşdur. 
 
  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hər  iki  bölgədə  becərilən 
bitkilərdə  böyümə  vegetasiyasının  əvvəlindən  axırına  qədər 
davam  edir.  Lakin,  oktyabr  ayından  başlayaraq  havanın  və 
torpağın  temperaturunun  aşağı  enməsi  ilə  əlaqədar  olaraq 
bitkilərin  boyümə  intensivliyi  də  azalır.  Noyabr  ayında  10-12 
0
C  temperaturda  bitkilərin  böyüməsi  dayanır.  Тemperaturun 
sonrakı  aşağı  enməsi  bitkilərin  yerüstü  hissəsinin  məhvinə 
səbəb olur. Bitkilərin yerüstü hissəsinin məhv olması Şirvanda 
noyabrın axırlarına, Gəncədə isə əvvəllərinə təsadüf edir. 
Тədqiqatlarımızda  hər  iki  bölgədə  becərilən  həna 
bitkilərinin qida sahəsindən asılı olaraq vegetativ orqanlarının  
 

 
74
 
 
 

 
75
 
 
 
morfoloji göstəriciləri  əsas və yan budaqların sayı, əsas gövdə 
üzərində  buğumarasının  sayı  və  uzunluğu,  eləcədə  də 
yarpaqların  ölçüləri  müqayisəli  öyrənilmişdir.  Тədqiqatın 
nəticələri cədvəl 4. 8 və 4. 9- da verilmişdir. 
Bitkiyə  verilən  qida  sahəsindən  asılı  olaraq  vegetasiyanın 
sonunda  Şirvanda  becərilən  həna  bitkilərində  əsas  budaqların 
sayı  orta  hesabla  1,5  -  3,0,  yan  budaqlarının  sayı  25,0  -  41,6, 
əsas  gövdə  üzərində  buğumayrasının  sayı  33,9  -  53,2  ədəd, 
buğumarasının uzunluğu  0,9 - 1,4 sm, yarpaqların sayı 652,2 - 
880,9 ədəd, yarpağın uzunluğu 1,9 - 2,8 sm eni isə orta hesabla 
1,3 - 2,0 sm olmuşdur (cədvəl 4. 8). 
Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  becərilən  həna  bitkilərinin 
Şirvanda becərilən bitkilərlə müqayisəsindən aydın oldu ki, bu 
bölgədə  eyni  qida  sahəsində  becərilən  bitkilərin  morfoloji 
göstəriciləri Şirvanda becərilən bitkilərə nisbətən artıqdır. Belə 
ki, qida sahəsindən asılı olaraq vegetasiyanın sonunda Gəncə - 
Qazax  bölgəsində  becərilən  həna  bitkilərində  əsas  budaqların 
sayı orta hesabla 2,0 - 4,0 ədəd, yan budaqların sayı 28,4 - 58,4 
ədəd,  əsas  gövdənin  üzərində  buğumarasının  sayı  41,4  -  68,2 
ədəd, uzunluğu isə 1,3  -  2,1 sm,  yarpağın  sayı  744,1  - 1376,8 
ədəd, uzunluğu 2,0 - 3,1 sm, eni isə 1,5 - 2,5 sm təşkil etmişdir 
(cədvəl 4. 9). 
Müxtəlif  torpaq  -  iqlim  şəraitlərinin  həna  bitkilərinin 
böyümə  dinamikasına  təsirinin  öyrənilməsindən  bu  nəticəyə 
gəldik  ki,  həna    bitkisi  ona  verilən  qida  sahəsi  nə  qədər  artıq 
olarsa  o  qədər  də  intensiv  böyüyür  və  morfoloji  göstəriciləri 
yüksək  olur.  Bu  hal  hər  iki  bölgədə  özünü  göstərir.  Onu  da 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həna  bitkiləri  Gəncə  -  Qazax  bölgəsi 
şəraitində  Şirvan  bölgəsinə  nisbətən  daha  yaxşı  böyüyüb 
inkişaf edirlər. 
 

 
76
 
 
 

 
77
 
 
 

 
78
 
 
 

 
79
 
 
 

 
80
 
 
4.  7. Qida sahəsi, bitki sıxlığı və biçin vaxtlarının   həna 
bitkisinin yarpaq məhsuldarlığına təsiri 
 
Bitkilərin  bu  və  ya  digər  torpaq  -  iqlim  şəraitinə 
introduksiyası  zamanı  qarşıda  duran  ən  mühüm  vəzifələrdən 
biri  onların  məhsuldarlığının  kəmiyyət  və  keyfiyyətcə  təyin 
edilməsidir. Azərbaycan şəraiti üçün yeni olan həna bitkilərinin 
normal  inkişaf  edib  yüksək  məhsul  verməsi  üçün  onun 
becərilmə  aqrotexnikasına  düzgün  əməl  etmək  vacib 
məsələlərdən biridir (61). 
1991-1993  -  cü  illərdə  apardığımız  tədqiqatlarla  müəyyən 
edilmişdir  ki,  həna  bitkisinin  yaş  kütlə  və  quru  yarpaq 
məhsuldarlığı  onların  becərildiyi  torpaq  -iqlim  şəraiti  və 
becərilmə  aqrotexnikasına  daxil  olan  qida  sahəsi,  bitki  sıxlığı 
və biçin vaxtı ilə sıx əlaqədardır. 
Тədqiqat  apardığımız  illərdə  həna  bitkisinin  müxtəlif  qida 
sahələri və iki biçin (I biçini avqust 2-də, II  ci biçini oktyabrın 
15-də  apardıqda)  üzrə  cəmi  yaş  kütlə  məhsuldarlığı  Şirvan 
bölgəsində variantlar üzrə orta hesabla 38,1 - 56,3 s/ha olmuş, 
nəzarət variantından isə 47,2 s/ha yaş kütlə əldə olunmuşdur. I 
biçini  avqustun  20-də,  II  biçini  isə  oktyabrın  25-də  apardıqda 
isə nəzarət variantından  28,4 s/ha  yaş kütlə  alınmış, variantlar 
üzrə məhsuldarlıq   isə 26,3 - 37,3 s/ ha olmuşdur. 
Gəncə - Qazax bölgəsində isə I biçini avqustun əvvəlində, 
II ci biçini oktyabrın ortalarında apardıqda variantlar üzrə orta 
hesabla  41,5  -  67,0  s/ha  yaş  kütlə  məhsulu  alınmış,  nəzarət 
variantında isə bu göstərici 49,5 s/ha olmuşdur (cədvəl 4. 10). 
Bu  bölgədə  I  biçini  avqustun  20-də,  II  biçini  oktyabrın  25-də 
apardıqda  isə  nəzarət  variantından  41,5  s/ha  yaş  kütlə  əldə 
olunmuş,  variantlar  üzrə  məhsuldarlıq  38,0  -  56,8  s/ha  təşkil 
etmişdir.  Cədvəldən  görünür  ki,  hər  iki  bölgədə  həna 
bitkisindən ən yüksək yaş kütlə məhsulu 60 x 20 sm qida sahəsi 
verilmiş bitkilərdən əldə olunmuşdur. 
 

 
81
 
 
 

 
82
 
 
 

 
83
 
 
 

 
84
 
 
Quru  yarpaq  məhsuldarlığına  nəzər  saldıqda  görürük  ki,  I 
biçini avqustun 2-də, II biçini oktyabrın 15-də apardıqda Şirvan 
bölgəsində  60  x  30  sm  qida  sahəsində  əkilmiş  həna 
bitkilərindən orta  hesabla  9,5 s/ha, 60 x 20 sm  qida  sahəsində 
əkilmiş bitkilərdən 10,8 s/ha, 60 x 10 sm qida sahəsində əkilmiş 
bitkilərdən isə 7,3 s/ha məhsul götürülmüş, nəzarət variantının 
(60  x  40  sm)  məhsuldarlığı  isə  9,0  s/ha  olmuşdur.  I  biçini 
avqustun 20 - də, II biçini oktyabrın 25 - də apardıqda isə 60 x 
30  sm  variantından  orta  hesabla  5,6  s/ha,  60  x  20  sm 
variantında 7,1  s/ha, 60 x 10 sm variantından 5,0  s/ha, nəzarət 
variantından isə 5,6 s/ha quru yarpaq məhsulu əldə olunmuşdur. 
Gəncə  -    Qazax  bölgəsində  isə  I  biçini  avqustun  2-də,  II 
biçini  oktyabrın  15  -  də  apardıqda  60  x  30  sm  qida  sahəsində 
əkilmiş həna bitkisindən orta hesabla 10,9 s/ha, 60 x 20 sm qida 
sahəsində  əkilmiş  bitkilərdən  13,0  s/ha,  60  x  10  sm  qida 
sahəsində əkilmiş bitkilərdən 8,3 s/ha, nəzarət variantından (60 
x 40 sm) isə 9,9 s/ha quru yarpaq məhsulu əldə olunmuşdur. 
Birinci biçini avqustun 20-də, ikinci biçini oktyabrın 25-də 
apardıqda  nəzarət  variantından  orta  hesabla  8,3  s/ha,  60  x  30 
sm variantından 9,4 s/ha, 60 x 20 sm variantından 11,2 s/ha, 60 
x  10  sm  variantından  isə  7,3  s/ha  quru  yarpaq  məhsulu 
götürülmüşdür. 
Göründüyü kimi quru yarpaq məhsuldarlığına görə də 60 x 
20  sm  variantı  hər  iki  bölgədə  başqa  variantlara  nisbətən 
üstünlük təşkil etmişdir. 
Apardığımız tədqiqatlardan məlum oldu ki, həna bitkisində 
I  biçinin  avqustun  əvvəlində,  II  biçinin  oktyabrın  ortasında  
aparılması, I biçinin avqustun 20-də, II biçinin isə oktyabrın 25 
-  də  aparılmasına  nisbətən  daha  əlverişlidir.  Birinci  biçini 
avqustun  əvvəllərində  aparılması  bitkilərin  sonrakı  müddət 
ərzində  daha  yaxşı  böyüməsinə  səbəb  olur.  Belə  ki,  avqustda 
həna bitkilərinin kütləvi çiçəkləməsi müşahidə edilir. Bu zaman 
bitkilərin  yerüstü  hissəsinin  böyüməsi  nisbətən  yavaş  gedir. 
Bəzi bitkilərdə isə böyümə tamamilə dayanır.  Bitki    gücünü    

 
85
 
 
generativ orqanların formalaşmasına sərf edir. Bu vaxtda I biçi-
nin  aparılması  II  biçində  daha  artıq  yarpaq  məhsulu  götürül-
məsinə  zəmin  yaradır.  Cədvəldəki  rəqəmlərdən  də  aydın 
görünür ki, Şirvan bölgəsində həna bitkisinin  I biçinindən ( 2. 
VIII ayda ) variantlar üzrə orta hesabla 13,0 16,6 s/ha yaş kütlə, 
2,5 - 3,2 s/ha quru yarpaq götürüldüyü halda, II biçindən (15. X 
ayda) 25, 1- 39,7 s/ha yaş kütlə, 4,8  -7,6 s/ha quru yarpaq məh-
sulu götürülmüşdür. 
Gəncə - Qazax bölgəsində isə hənanın I biçinindən (2. VIII 
ayda) variantlar üzrə orta hesabla 10,5 - 18,1 s/ha yaş kütlə, 2,1 
-  3,6  s/ha  quru  yarpaq  götürüldüyü  halda,  II  biçindən  (15.  X 
ayda)  31,0  -  48,9  s/ha  yaş  kütlə,  6,2  -  9,4  s/ha  quru  yarpaq 
məhsulu götürülmüşdür. 
Birinci  biçini  20.  VIII  ayda  apardıqda  Şirvan  bölgəsində 
həna  bitkisindən  variantlar  üzrə  orta  hesabla  17,9  -  24,7  s/ha 
yaş kütlə, 3,5 - 4,7 s/ha quru yarpaq, II biçindən (25. X ayda) 
isə 7,8 - 12,6 s/ha yaş kütlə, 1,5 -2,4 s/ha quru yarpaq məhsulu 
əldə olunmuşdur. 
Gəncə  -    Qazax  bölgəsində  isə  I  biçini  20.  VIII  ayda 
apardıqda variantlar üzrə orta hesabla 27,9 -38,7 s/ha yaş kütlə, 
5,4  -  7,7  s/ha  quru  yarpaq,  II  biçindən  (25.  X  ay)  10,1  -  18,1 
s/ha  yaş  kütlə,  1,9-3,5  s/ha  quru  yarpaq  məhsulu  əldə 
olunmuşdur. 
Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, I biçinin 18 -20 gün 
gecikdirilməsi  Şirvan  bölgəsində  həna  bitkisinin  I  biçindən 
variantlar  üzrə  orta  hesabla  4,0  -  8,1  s/ha  yaş  kütlə,  1,0    -  1,5 
s/ha  quru  yarpaq  məhsulunun  artımı  deməkdirsə,  II  biçində 
17,3-27,1 s/ha yaş kütlə, 3,3 - 5,2 s/ha quru yarpaq məhsulunun 
azalması deməkdir. 
Gəncə  -    Qazax  bölgəsində  də  həna  bitkisində  I  biçini 
avqustun  20-də  apardıqda  avqustun  2-də  aparılan  I  biçinə 
nisbətən variantlar üzrə yaş kütlə artımı orta hesabla 17,4 - 20, 
6 s/ha, quru yarpaq artımı isə 3,3 - 4,1 s/ha olmuşdur. Lakin II 
biçinin  25.  X  ayda  aparılması  nəticəsində  həna  bitkisinin  yaş 

 
86
 
 
kütlə  məhsuldarlığı  15.  X  ayda  aparılan  II  biçinə  nisbətən 
variantlar  üzrə  orta  hesabla  20,9  -  30,8  s/ha,  quru  yarpaq 
məhsuldarlığı isə müvafiq olaraq 4,3 - 5,9 s/ha azalır. Ona görə 
də, həna bitkisinin hər iki bölgədə əlverişli biçin vaxtı I biçinin 
avqustun  əvvəllərində  (kütləvi  çiçəkləmə  vaxtı),  II  biçinin  isə 
oktyabrın  ortalarında  aparılması  hesab  olunmalıdır.  I  biçini 
avqustun  20-də  apardıqda  həna  bitkisinin  biçindən  sonrakı 
inkişafı  tam  başa  çata  bilmir.  Bu  da  məhsuldarlığın  kəskin 
azalmasına səbəb olur. 
Тədqiqatlarımızdan  məlum  oldu  ki,  həna  bitkisinin 
məhsuldarlığı qida sahəsi və biçin vaxtı üzrə fərqləndiyi kimi, 
becərildiyi  torpaq  -  iqlim  şəraitindən  asılı  olaraq  da  dəyişir. 
Belə ki, I biçini avqustun 2 - də, II biçini isə oktyabrın 15 - də 
apardıqda  həna  bitkisinin  yaş  kütlə  məhsuldarlığı  Gəncə  -  
Qazax bölgəsində Şirvan bölgəsinə nisbətən variantlar üzrə orta 
hesabla 3,4 - 10,7 s/ha, quru yarpaq məhsuldarlığı isə müvafiq 
olaraq  1,0  -  2,2  s/ha  artıq  olmuşdur.  I  biçini  20.  VIII  ayda,  II 
biçini 25. X ayda apardıqda da həna bitkisinin iki biçində cəmi 
yaş  kütlə  məhsuldarlığı  Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  Şirvan 
bölgəsinə nisbətən variantlar üzrə orta hesabla 11, - 19,5 s/ha, 
quru  yarpaq  məhsuldarlığı  isə  müvafiq  olaraq  2,3    -  4,1  s/ha 
artıq olmuşdur.  
Həna  bitkisinin  vegetasiya  müddətində  ancaq  bir  dəfə  -- 
vegetasiyanın sonunda (25. X ay) biçilməsi məhsuldarlığın 36 - 
63% azalmasına səbəb olur. Belə ki, iki biçində (I biçin 2. VIII, 
II  biçin  15.  X  ayda)  həna  bitkisindən  Şirvan  bölgəsində 
variantlar  üzrə  7,3  -  10,8  s/ha  quru  yarpaq  məhsulu  əldə 
olunduğu  halda  vegetasiyanın  sonunda  bir  dəfə  biçin 
aparılarkən müvafiq olaraq 3,5 - 3,9 s/ha quru yarpaq məhsulu 
əldə olunmuş dur. 
Gəncə  -  Qazax  bölgəsində  həna  bitkisində  variantlar  üzrə 
orta hesabla 8,3 - 13,0 s/ha quru yarpaq məhsulu alındığı halda 
vegetasiyanın sonunda bir dəfə biçin apararkən müvafiq olaraq 
5,3  -  6,8  s/ha  quru  yarpaq  məhsulu  alınmışdır  (cədvəl  4.  10). 

 
87
 
 
Buna  görə  də  həna  bitkisinin  məhsuldarlığının  yüksəldilməsi 
üçün  vegetasiya  müddətində  iki  dəfə  biçilməsi  daha  məqsədə-
uyğundur. 
Müxtəlif  şərait  və  becərmə  aqrotexnikasının  həna 
bitkilərinin  yarpaq  məhsuldarlığına  təsirinin  öyrənilməsindən 
belə  nəticəyə  gəlirik  ki,  həna  bitkiləri  Gəncə  -  Qazax 
bölgəsində  Şirvan  bölgəsinə  nisbətən  daha  yaxşı  inkişaf  edib 
artıq məhsul verirlər. 
Həna bitkisindən daha  yüksək  yarpaq məhsulu əldə etmək 
üçün  hər  iki  bölgədə  optimal  qida  sahəsi  60  x  20  sm  hesab 
olunur. 
Vegetasiya  ərzində  həna  bitkilərinin  iki  dəfə  biçilməsi 
məhsuldarlığın bir dəfə biçilən bitkilərə nisbətən 1,5 - 2,5 dəfə 
yüksəlməsinə  səbəb  olur.  Həna  bitkisi  üzrə  optimal  biçin 
vaxtları, hər iki bölgədə I biçinin avqustun 2-də, II biçinin isə 
oktyabrın 15-də aparılmasıdır.  
Hesablamalarımız  göstərir  ki,  Şirvan  bölgəsində  biçilmiş 
həna bitkiləri yaş kütləsinin 18 -19 % -i, Gəncə - Qazax bölgə-
sində isə 15-20 % - i qədər quru yarpaq çıxımı verir.  
 
4. 8.  Meyvə  orqanlarının  qoparılmasının  həna 
bitkisinin yarpaq məhsuldarlığına təsiri 
 
Bir  sıra  kənd  təsərrüfatı  bitkiləri  kimi  böyük  iqtisadi 
əhəmiyyətə  malik  olan  həna  bitkisindən  alınan  yarpaq 
məhsuldarlığı  bu  günkü  tələbatı  ödəmir.  Məhz  ona  görə  də 
onun  əkin  sahəsi  genişləndirilməklə  bərabər  müxtəlif  üsullarla 
məhsuldarlığını artırmaq günün vacib məsələlərindəndir. 1991-
1993  -  cü  illərdə  apardığımız  tədqiqatlar  göstərdi  ki,  yarpaq 
məhsulu  əldə  etmək  üçün  becərilən  həna  plantasiyalarında 
məhsuldarlığı  artırmağın  müxtəlif  üsullardan  istifadə  etmək 
mümkündür. Belə üsullardan biri bitkilərin kütləvi qönçələməsi 
və 50 %-nin çiçəkləməsi zamanı meyvə orqanlarının (qönçə və 

 
88
 
 
çiçəklərin)  qoparılmasıdır.  Qönçə  və  çiçəklər  qoparıldıqdan 
sonra  bitkilərə  əlavə  yemləmə  gübrəsinin  verilməsi  vegetativ 
orqanların daha intensiv inkişafına səbəb olur (124). 
Həna  bitkisindən  qönçə  və  çiçəklərin    qoparılmasının 
yarpaq məhsuldarlığına təsirini öyrənmək məqsədi ilə Şirvan və 
Gəncə  -  şəraitində  60  x  20  sm  qida  sahəsində  becərilən   
bitkilərin  kütləvi  qönçələməsi  zamanı    iyul-  avqust  aylarında 
qönçə  və  çiçəkləri  qoparılmışdır.  Eyni  ilə  nəzarət  variantında  
bitkilərin  qönçə  və  çiçəklərinə  toxunulmamışdır.  Müşahidə-
lərimiz  göstərdi  ki,  meyvə  orqanları  qoparılmış  bitkilər 
hündürlüyünə,  yarpaqlarının  ölçüsünə  və  s.  xüsusiyyətlərinə 
görə nəzarət variantındakı bitkilərdən xeyli fərqlənir. Qönçə və 
çiçəkləri  qoparılmış  bitkilərin  hündürlüyü  (90,2  -  95,4  sm) 
nəzarət variantındakı bitkilərin hündürlüyündən (65 - 75 sm) 15 
- 30 sm-ə qədər artıq olur. 
Meyvə 
orqanlarının  qoparılmasının  həna  bitkisinin 
məhsuldarlığına təsirinin öyrənilməsinə dair apardığımız tədqi-
qatların nəticələri cədvəl 4.11-də verilmişdir.  
Cədvəldən  görünür  ki,  meyvə  orqanları  qoparılmadıqda 
həna bitkisinin bölgələrdən asılı olaraq yaş kütlə məhsuldarlığı 
orta  hesabla  45,89  -  48,62  s/ha  quru  yarpaq  məhsuldarlığı  isə 
8,95  -  9,98  s/ha  arasında  olduğu  halda,  meyvə  orqanları 
qoparıldıqda müvafiq olaraq 57,63  - 64,85 s/ha və 11,0 - 13,1 
s/ha arasında olmuşdur. 
Müşahidələrimiz  göstərdi  ki,  həna  bitkisinin  qönçələrinin 
və  çiçəklərinin  qoparılması  bitkinin  sürətlə  böyüməsinə,  eyni 
zamanda  məhsuldarlığının  artmasına  təsir  göstərir.  Belə  ki, 
meyvə  orqanları  (qönçə  və  çiçəklər)  qoparıldıqda  həna 
bitkisinin quru yarpaq məhsuldarlığı nəzarət variantına nisbətən 
Şirvanda 2,05 s/ha Gəncə - Qazax bölgəsində isə 3,12 s/ha artıq 
olmuşdur. 
Həna  bitkisindən  yığılmış  çiçəklərdən  müxtəlif  efir 
yağlarının alınmasında istifadə oluna bilər. Belə ki, yaşıl kütlə  

 
89
 
 
 

 
90
 
 
toplamaq  üçün  ayrılmış  həna  plantasiyalarının  hər  hektardan 
orta hesabla 14,8 sen. yaş, 3,0 sen. quru çiçək toplamaq olur. 
Тədqiqatlarımızın  nəticələrindən  məlum  oldu  ki,  həna 
plantasiyalarında  yarpaq  məhsulunu  artırmaq  məqsədi  ilə 
bitkilərin kütləvi qonçələməsi və 50 % -nin çiçəkləməsi zamanı 
meyvə orqanlarının qoparılması ən yaxşı və əlverişli üsullardan 
biridir. 
 
4. 9.  Qida sahəsi və bitki sıxlığının həna bitkisinin toxum 
məhsuldarlığına təsiri 
 
Тoxumları  ilə  çoxalan  bitkilərin  toxum  məhsuldarlığının 
təyin 
edilməsi 
vacib 
məsələlərdən 
biridir. 
Тoxum 
məhsuldarlığına bitkilərin becərildiyi torpaq iiqlim şəraitinin və 
hər  bitkiyə  verilən  qida  sahəsinin  də  təsiri  vardır.  Məhz  bu 
təsirləri  öyrənmək  üçün  üzərində  tədqiqat  apardığımız  həna 
bitkiləri müxtəlif qida sahələrində əkilib becərilmişdir. 
Şirvan bölgəsində 60 x 40 sm qida sahəsində əkilmiş həna 
bitkilərindən  (I  yarusdan)  orta  hesabla  5,37  s/ha,  60  x  30  sm 
qida  sahəsində  əkilmiş  bitkilərdən  6,41  s/ha,  60  x  20  sm  qida 
sahəsində əkilmiş bitkilərdən 8,7 s/ha, 60 x 10 sm qida sahəsi 
verilmiş bitkilərdən isə 4,49 s/ha toxum əldə edilmişdir (cədvəl 
4. 12). 
Gəncə  -    Qazax  bölgəsində  isə  nəzarət  variantından  (60  x 
40 sm) orta hesabla 4,31 s/ha, 60 x 30 sm qida sahəsi verilmiş 
həna  bitkilərindən  5,20  s/ha  60  x  20  sm  qida  sahəsi  verilmiş 
bitkilərdən  7,48  s/ha,  60  x  10  sm  qida  sahəsində  becərilən 
bitkilərdən isə 4,44 s/ha toxum məhsulu götürülmüşdür (cədvəl 
4. 12). 
Cədvəldən  göründüyü  kimi  ən  yüksək  toxum  məhsulu  (I 
yarusdan)  hər  iki  bölgədə  60  x  20  sm  qida  sahəsi  verilmiş 
bitkilərdən  alınmışdır.  Lakin  bu  variantda  Şirvan  bölgəsində 
Gəncə  -  Qazax  bölgəsinə  nisbətən  1,26  s/ha  artıq  toxum 

 
91
 
 
məhsulu  alınmışdır.  Bu  variantın  məhsuldarlığı  nəzarətə 
nisbətən Şirvan bölgəsində 3,37 s/ha, Gəncə -Qazax bölgəsində 
isə  3,17  s/ha  artıq  olmuşdur.  Ümumiyyətlə  bütün  variantlar 
üzrə  həna  bitkisinin  toxum  məhsuldarlığı  Şirvan  bölgəsində 
Gəncə -  Qazax bölgəsinə nisbətən üstünlük təşkil edir. 
Qeyd etmək lazımdır ki, Şirvan bölgəsinin iqlimi Gəncə -  
Qazax  bölgəsinə  nisbətən  quru  və  isti  olduğundan  bu  bölgədə 
həna bitkisinin I yarusundakı toxumlar daha yaxşı yetişirlər. 
      
 Cədvəl 4. 12 
Qida sahəsinin həna bitkisinin toxum məhsuldarlığına təsiri, 
s/ha- la 
 
Тədqiqat 
aparılan 
bölgələr 
Qida 
sahəsi 
             İ      l      l         ə           r 
1991 
1 992 
1993 
Orta 
 
Şirvan 
60x40 
nəzarət 
60x30 
60x20 
60x10 
 
4,92 
5,91 
7,96 
4,72 
 
5,53 
6,12 
8,54 
4,85 
 
5,67 
7,21 
9,73 
5,21 
 
5,37 
6,41 
8,74 
4,92 
Gəncə -  
Qazax 
60x40 
nəzarət 
60x30 
60x20 
60x10 
 
4,12 
4,93 
7,54 
4,42 
 
4,18 
5,53 
7,72 
3,97 
 
4,65 
5,15 
7,19 
4,95 
 
4,31 
5,20 
7,48 
4,44 
%
12
,
4
23
,
0
1
,
0
07
,
0
0 5
0 5




HCP
s
HCP
s
S
s
S
d
x
              
%
9
,
3
27
,
0
12
,
0
08
,
0
0 5
0 5




HCP
s
HCP
s
S
s
S
d
x
                     
 
 Buna görə də Gəncə -  Qazax bölgəsində becərilən həna 
bitkilərinə nisbətən daha artıq və keyfiyyətli toxum məhsulu 
əldə olunur (35). 

 
92