İ. A. Axundov

Norma  özü  hələlik  tam  öyrənilməmiş  məfhumdur.  C.  H. 

Təqdisi  əsərlərində  iki  yüzə  yaxın  normanın  olmasını  göstərib,  bir 

neçəsinin adını çəkir. Hal-hazırda yeni bir tibb sahəsi olan normalo-

giyanın ortaya çıxması göstərir ki, onun əsas vəzifəsi normanın ma-

hiyyətini  öyrənməkdən  ibarətdir.  Müasir  biologiya  və  tibbdə  geniş 

tətbiq olunan aşağıdakı norma formalarını göstərmək olar. 

Fizioloji norma-bu norma o qədər konkret deyil. Ona görə ki, 

bu göstəricilər bir çox amillərin təsirindən asılı  olaraq xeyli dəyiş-

kəndir.  Məsələn,  dağ  yerləri  və  aranda  yaşayan  şəxslərin  eritrosit-

ləri,  qan  dövranı  və  bir  çox  başqa  göstəriciləri  bir-birindən  xeyli 

fərqlənir. Bu fərqlənmə isə onların hərəsi üçün norma sayılır. Canlı-

ların növündən və başqa xüsusiyyətlərindən də asılı olaraq fizioloji 

norma dəyişir. Bu haqda belə misalı qeyd etmək olar ki, zürafənin o 

uzunluqda  boynundan  beyindəki  mərkəzləri  qan  ilə  təchiz  etmək 

---

 

22 

üçün 320 mm. civə sütununa bərabər arterial təzyiq lazımdır. İnsan 

isə bu təzyiqdən dərhal tələf olar. 

Çox məlum olan normalardan biri də orta arifmetik (statistik) 

normadır. Hələ vaxtı ilə Nəsirəddin Tusi yazmışdır ki, insanın nəbzi 

haqqında  düzgün  məlumat  əldə  etmək  üçün  onu  bir  dəfə  saymaq 

kafi deyil. Yaxşı olar ki, üç dəfə sayıb orta rəqəmi götürmək lazım-

dır.  Statistik  normanın  müasir  tibbdə  geniş  tətbiq  olunmasına  bax-

mayaraq hələ bu da norma haqqında tam məlumat vermir. 

İnsanın sağlamlığı dinamik olduğundan dinamik normada diq-

qəti cəlb edir. Lakin bu normanın göstəriciləri də bütün hallarda ki-

fayətedici qəbul edilə bilməz. 

Adaptasiyanın sağlamlıqda əhəmiyyətini nəzərə alsaq adaptiv 

norma yalnız müəyyən hallarda əhəmiyyətli ola bilər. 

Sağlamlıq  bir  çox  cəhətdən  ekologiyadan  asılı  olduğu  üçün 

ekoloji norma da müəyyən olunmuşdur. 

Orqanizmin daxili mühitinin sabitliyinin sağlamlıqda əhəmiy-

yətini nəzərə alaraq bəzi homeostatik normadan söhbət gedir. 

Klinikalarda çox zaman fərdi normaya böyük əhəmiyyət veri-

lir.  Lakin  hər  bir  şəxs  üçün  fərdi  normativlər  təyin  etmək  praktik 

olaraq çətinlik törədir. 

Göstərilən    və  burada  adları  çəkilən  və  çəkilməyən  bir  sıra 

norma növlərini C. H. Təqdisi əsərlərində təhlil edərək belə bir nəti-

cəyə  gəlir  ki,  hal-hazırda  tibbdə  yalnız  ümumi-korrelyativ  norma 

tətbiq  edilə  bilər.  Yəni  hər  bir  şəxsin  fərdi  homeostatik,  ekoloji, 

dinamik,  fizioloji  və  s.  normalarının  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alaraq 

həmin  adamın  normalarını  təyin  etmək  olar.  Bu  məsələnin  klinika 

üçün  olduqca  böyük  əhəmiyyəti  var.  Kitablarda  yazılan  bir  tərəfli 

normativləri bəzi praktik həkimlər əsas götürərək insanın sağlam və 

ya  xəstə  olması  haqında  düzgün  olmayan  fikirlər  yarada  bilərlər. 

Normaya korrelyativ yanaşdıqda belə səhvlərin qarşısı alınır. 

Norma ilə sağlamlığın sıx  əlaqədə  olması  hamıya məlumdur. 

Lakin  bilmək  lazımdır  ki,  norma  hələ  sağlamlıq  demək  deyildir. 

Normadan  kənara  çıxmaq  ola  bilər  ki,  orqanizmin  müdafiəyə  uy-

ğunlaşma  reaksiyalarının  güclənməsinə  doğru  yönəlmiş  olsun  ki, 

---

 

23 

bunun nəticəsində insan daha sağlam və müqavimətli olur. Ona görə 

də  heç  təsadüfi  deyil  ki,  hal-hazırda  sağlamlığın  yaxşı  və  möhkəm 

olması üçün müxtəlif stimulyatorlar və digər dərman formalarından 

geniş  istifadə  olunur.  Sağlamlığın  qorunmasında  risk  amillərinin 

aradan qaldırılmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Bunların sırasın-

da narkomaniya, alkoholizm və s. böyük yer verilir. 

Sağlamlığı qorumaq xüsusi ilə yaşlı şəxslərə daha çox lazım-

dır.  C.  H.  Təqdisinin  bu  məsələ  ilə  bağlı  bəzi  tədqiqatları  vardır. 

Onun  “Herontologiyanın  biogeokimyəvi  əsasları”  haqqında  əsəri 

Zaqafqaziyada  herontoloqların  konfransında  giriş  məqaləsi  kimi 

məruzə olunub diqqəti cəlb etmişdir. 

C. H. Təqdisi pediatrlar ilə birlikdə pediatriyanın biogeokimyə-

vi əsaslarının hazırlanması üzərində çalışmış ki, bu da Respublikada 

uşaq ölümünün qarşısının alınmasında müəyyən rol oynamışdır. 

O,  herontologiyanın  nailiyyətlərindən  danışarkən  qeyd  edirdi 

ki, “illəri yox, həyatı illərə artırmaq lazımdır”. Yəni qoca yaşlı insan 

normal həyat tərzini sürə bilib, aktiv ömür dövrü keçirə bilsin. Onun 

fikrincə qocalıq dövrü heç də xəstəliklərlə müşahidə olunmamalıdır. 

Ona görə qocalıq dövrü xəstəlikləri yoxdur. Qocalıq həyatın inten-

sivliyinin tədricən azalıb, sönməsidir. 

C.H.Təqdisi  emosional  sferanın  sağlamlığın  qorunmasında 

böyük  əhəmiyyətə  malik  olmasını  dəfələrlə  öz  əsərlərində  konkret 

faktlarla  göstərmişdir.  O  qeyd  edirdi  ki,  müsbət  emosiyalar 

sağlamlığı  qoruyur,  mənfi  emosiyalar  isə  əksinə  şərait  yaradır. 

Lakin  bu  həmişə  belə  olmur.  Məsələn,  o,  qeyd  edir  ki,  pula  çox 

həris olan bir adama belə bir müsbət emosiya verdikdə ki, sən çoxlu 

miqdarda  pul  udmusan  o  adam  həddindən  artıq  sevincindən  şok 

halına düşüb, ölə bilər. Bəzən görürsən ki, mənfi emosiyanın xeyri 

olur.  Məsələn,  iki  tələbədən  biri  yaxşı  oxuyur,  hamı  onu  tərifləyir 

bu onun yanındakı oxumayan tələbəyə mənfi emosiyadır. Lakin elə 

bu mənfi emosiya həmin tələbədə yaxşı oxumağa şərait yaradır. 

Onun elmi işlərində müsbət və mənfi emosiyaların mediator-

larının axtarılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

---

 

24 

Müasir  insanların  sağlamlığında  danışdıqda  o,  hipodinamiya, 

aclıq və həddindən artıq qida qəbul etməyində  zərərlərinə toxunmuş-

dur.  İmmobilizasion  stress  modeli  üzərində  eksperimentdə  stress 

problemlərinin bəzi mühüm məsələlərinin həllinə nail olmuşdur. 

Sağlamlıq  haqqında  elmi  populyar  məqalələrin  və  kitabların 

nəşr  edilməsi  ən  mühüm  məsələlərdən  biridir.  Maraqlıdır  ki,  bu 

məsələyə  qədim  zamanlardan  fikir  verilmişdir.  Məşhur  Şərq  alimi 

Zəkəriyya Ər-Razinin “Həkimə  əli çatmayanlar” adlı kitabı  diqqəti 

cəlb  edir.  Orta  əsrlərdə  yaşamış  Azərbaycan  həkimi  Əbdül  Məcid 

Təbib  monqol  şahının  xahişi  ilə  xəstəliklərin  müalicəsi  adlı  geniş 

kütlə üçün yazdığı əsər olduqca maraqlıdır. 

C. H. Təqdisinin bu haqda müəyyən nailiyyətləri vardır. Onun 

daxildə və xaricdə nəşr olunmuş ondan yuxarı elmi-populyar kitabı 

diqqəti  cəlb  edir.  Müxtəlif  şəhərlərdən  gələn  oxucu  məktublarında 

bu  əsərlər  ilə  dərindən  maraqlandıqları  qeyd  olunur.  Onun  “Sağal-

manın  mexanizmləri”  (Moskva,  Znanie,  1984.  Y.  C.  Məmmədovla 

birlikdə)  kitabı  nəşr  edilmişdir  və  həmin  əsərdə  sağlamlığın  necə 

qoruyub  möhkəmlənməsi,  xəstələnməmək  və  xəstələndikdən  necə 

tez sağalmaq haqqında geniş məlumatlar verilir. 

Ömrünün son illərində C. H. Təqdisi bioritmlərin sağlamlığın 

qorunmasında  və  möhkəmlənməsində  rolunu  dərindən  öyrənməklə 

məşğul olmuşdur. O, qeyd edirdi ki, təbiətdə gecə-gündüz, qaranlıq-

işıq,  isti-soyuq  və  s.  bu  kimi  ritmlər  ilə  bərabər  bütün  canlılar,  o 

cümlədən insanın orqanizmində də müxtəlif səviyyələrdə müəyyən 

bioritmlər  vardır.  Məsələn,  ürək  və  tənəffüs  ritmləri.  Bu  bioritmlə-

rin gözlənilməsi həyatın davamlı və sağlamlığın qorunması üçün zə-

ruridir. O, hesab edirdi ki, orqanizmin daxili mühiti ilə onun xarici 

mühitinin  ritmlərinin  qarşılıqlı  fəaliyyəti  həyatın  əsas  şərtlərində 

biri sayılır. Son zamanlar hətta ay, gün və kosmik amillərin insanla-

rın sağlamlığına göstərə biləcəyi təsirlər diqqəti daha çox cəlb edir. 

Ona görə də nə qədər orqanizm xarici mühitin bioritmlərinə çox uy-

ğunlaşarsa bir o qədər də sağlamlıq  möhkəm  olar. Bu uyğunlaşma 

pozulduqda  müxtəlif  orqanlar  və  sistemlərin  fəaliyyəti,  ritmləri 

pozular.  Bu  ən  çox  sinir  və  qan  dövranı  sistemi  tərəfindən  özünü 

---

 

25 

göstərir. Lakin bioritmlər ilə əlaqədar olaraq sağlamlıq, xəstəlik və 

sağalmanın bir çox məsələləri hələ dərindən öyrənilməyi tələb edir. 

Sağalmanın öyrənilməsi ilə tibb elmi yaxın dövrlərdə məşğul 

olmağa başladığından bu haqda məlumatın toplanması davam edir.