I-bap. Materiya ha’m ol haqqinda silosofiyaliq ta’liymattin’ tariyxi ma’selesi

Materiyanin’ shólkemlestirilgen-struktura dárejesi. Materiyanin’ shólkemlestirilgen-struktura dárejeleri materiallıq sistemalardin’ shólkemlestirilgen tárepten birleskenligi hám aktivligine qaray bir-birinen parıqlanadi. Bul dárejeler keńislik-waqıt strukturasınıń sapalı qásiyetleri menen ajralıp turadi. Olar:

• 
  organikalıq bolmaǵan dáreje («tiri bolmag’an tábiyiyat»);
  
• 
  organikalıq dáreje («tiri tábiyiyat»);
  
• 
  social dáreje («ja’miyet»)
  

Sapalı tárepten eń tómen dárejede eń passiv (inert) dáreje organik bolmag’an dáreje bolıp tabıladı. Bul da’rejede atom yadrosı, yadro, atom hám molekulalar kompleksi, molekulyar birikpeler, deneler, jer sharı, aspan deneleri, Quyash sistemasi hám basqa planetar sistemalar, juldızlar topı, Gallaktika, metagalaktika hám Álemniń tómen dárejede birlesken keńislik-waqıt baylanıslılıqları kórinetuǵın boladı. Buǵan salıstırǵanda aktivrek keńislik-waqıt sistemasi organik dáreje dep ataladı. Oǵan organikalıq molekulyar sistemalar, tiri organizmlerdiń ha’r túrli kórinisleri, bir kletkalı suw ósimligi hám ápiwayı janiwarlardan tartıp, quramali dúzilgen omirtqlilarg’a da, ápiwayı haywanlardan adamlarǵa deyin kiredi. Bul dárejede pikirge iye bolǵan insanlar iskerlik kórsetkenligi sebepli ol eń aktiv dáreje esaplanadı. Joqarıda aytılǵan shólkemlestirilgen-struktura (dúzılıw) dárejeleri bir-birinen materiallıq baylanıslılıqlar sapası hám muǵdarına kóre, ol jaǵdayda jetekshilik etiwshi háreket formasına kóre bir-birinen parıqlanadi. Mısalı, organikalıq bolmaǵan dárejede mexanik, fizikalıq, ximiyalıq hám geologik háreket formaları iskerlik kórsetse, organikalıq da’rejede joqarıdaǵı háreket formalarına biologiyalıq háreket qosıladı hám ol usı dárejede jetekshilik etedi, sostial da’rejede taǵı bir háreket forması social háreket iskerlik kórsetip, ol bul dárejede jetekshilik etedi.
Materiyanin’ kólemli-struktura dárejeleri. Bul materialliq sistemalardıń bir-birinen usı sistemada húkimranlıq etiwshi fundamental kúshler menen parqlaniwshi dárejeler bolıp tabıladı. Olar: mikro-du’nya, makro-du’nya hám mega­du’nya dep ataladı.
Mikro-du’nyada kúshli hám kúshsiz yadrolıq óz-ara ta'sir kúshleri húkimranlıq etedi. Bul kúshlerdiń tásir sheńberi atom yadrosı hám atom ólshewi menen shegaralanǵan bolıp tabıladı. Kúshli yadrolıq óz-ara ta'sirler atom yadrosınıń strukturalıq bólimleri bolǵan proton hám neytronlardin’ pútinligin, kúshsiz yadrolıq óz-ara ta'sir kúshleri bolsa atom strukturasınıń pútinligin támiyinleydi. Bul kúshler sebepli mikro-du’nya óziniń strukturaliq pútinligin saqlaydı. Makrodu’nyanin’ strukturalıq pu’tinligi bolsa elektromagnit óz-ara ta'sirleri menen saqlanadı. Elektromagnit óz-ara ta'sir kúshleri atomlar hám molekulyar birikpelerdin’, materiallıq denelerdiń strukturaliq pútinligin támiyinleydi. Sol kúsh sebepli jerde turmıs bar, jaqtılıq bar. Megadu’nya - bul gravitacion óz-ara ta'sirler kúshi menen shegaralanǵan eń úlken materiallıq ob'ekt - álem bolıp tabıladı. Jer sharı jáne onıń átirapında Aydıń aylaniwi, planetalardıń Quyash a’tirapinda aylanıwın támiyinlewshi, Gallaktikamizdin’ arnawlı bir sistemag’a iye ekenligine, pútkil Álemniń keńislik-waqıt strukturası rejiminiń barlig’ina gravitacion óz-ara ta'sir kúshleri juwapker bolıp tabıladı. Bul kúshler bolmaǵanda edi dúnyadaǵı házirgi tártip hám munasábetler de bolmaǵan, mikro, makro hám megadunya da’rejeleri de bolmag’an bolar edi.
Qullası, materiya hám materiallıq ob'ektlerdiń strukturalıq pútinlikke erisiwinde háreket hám keńislik-waqıt formalarınıń, olardıń tiykarında jatıwshı óz-ara baylanis kúshleriniń ro’li sheshiwshi áhmiyetke iye esaplanadı.

2.3. Materiya filosofiyaliq kategoriya sipatinda

Materiya filosofiyanıń tiykarǵı baslanǵısh kategoriyasi bolıp, ob'ektiv haqıyqatlıqtı, onıń barlıq qásiyetlerine, dúzilisi hám iskerligi, háreket hám rawajlanıw nizamlıqlarına iye birden-bir substanciyani ańlatadı.
Materiya (element) filosofiya hám tábiyattaniwdin’ kategoriyasi retinde adamlar da’slep waqiyanin’ materiallıq formalarina dus keledi. Dáslepki materializm tárepdarlari du’nyada hámme zattıń basında turg’an hám hámme zatlardı keltirip shıǵarǵan, hámme zattıń quramına kiretuǵın bas sebep «pramateriya »ni izertlegen. R.Dekarttin’ pikirine qaraǵanda, bunday «pramateriya» ro’li ayriqsha orin iyeleydi. Shıǵıs filosofiyasında materiya dúnyanıń tiykarında jatıwshı materiallıq sebep, ila’hiy sebeptiń tuwındı retinde qaraladı. Al-Kindiy pikirine qaraǵanda Materiya Allanıń ha’miri menen joqtan dóretilgen. Forobiy, Ibn Sino, Tusiy hám basqalar materiyani mudamı bolǵan dep esaplaǵan. Islam filosofiyasında máńgilik sapası tek ǵana Allag’a g’ana tán sapa bolıp tabıladı dep esaplanadı. Dene, element o'tkinshi bolıp tabıladı, bir waqitlari payda boladı hám basqa waqıtta joǵaladı. Ruxlanıw jaratılǵan, biraq ol máńgi jasaydı dep aytiladi. Usınıń sebebinen islam filosofiyasında materiyanin’ máńgiligin tastıyıqlawǵa urınıwshı filosoflardı daxriylar (daxr - máńgilik) dep ataǵan.
Materiya materiallıq ob'ektlerdi birlestiriwshi túsinik. Atap aytqanda materiyanin’ ózi joq, bálkim dúnyada materiyanin’ ayirim predmet yamasa qandayda bir konkret buyım formasındaǵı kórinisleri ushraydı. Materiya bolsa materiyanin’ barliq konkret kórinislerine tán bolǵan barlıq universal o’zgesheliklerin sáwlelendiriwshi ulıwma túsinik bolıp tabıladı. Bul dúnyada «uliwma adam» bolmaydı. Ulıwma adam - bul geypara adamlarǵa tán ulıwma belgilerdi sáwlelendiriwshi abstraksiya bolıp tabıladı. Soǵan uqsas materiya tu’sinigi de abstraksiya bolıp tabıladı. Ol bar bolǵan pútkil ob'ektiv realliqti qamtıp alıwshı filosofiyalıq kategoriya bolıp tabıladı. Materiya an’nan ǵárezsiz túrde hám oǵan baylanıslı bolmaǵan halda bar boladı. Materiyanin’ filosofiyalıq túsinigi barlıq zatlar waqiyalig’in, materiallıq waqiyaliqti ózine qamtıp alıwshı, jalpı uliwmaliq (universallıq ) belgilerine iyelik etiwshi, pútkil ob'ektiv reallıqtı ańlatiwshı kategoriya bolıp tabıladı.
Filosofiyada " materiya" túsinigine (qatlamına ) bir neshe jantasıwlar bar bolip, olar to’mendegilerden ibarat bolip esaplanadi:
- materialistik jantasıw, buǵan kóre materiya bolmıstıń tiykari bolıp, basqa barlıq ekzistensial sırtqı kórinisler
- ruxlanıw, insan, jámiyet materiya jemisi esaplanadı ; materialistlerndin’ pikrine qaraǵanda, materiya baslanǵısh hám bar janzat bolıp tabıladı;
- ob'ektiv idealistik jantasıw - materiya ob'ektiv túrde barlıq baslanǵısh ideal (tolıq ) ruhdan ǵárezsiz túrde ónim (obiektivlashtirish) retinde bar boladı ;
- sub'ektiv idealistik jantasıw - ǵárezsiz haqıyqatlıq retinde materiya ulıwma joq, ol tek sub'ektiv ruhning jemisi (sırtqı hádiyse, "gallyucinaciya") bolıp tabıladı;
- pozitivist " materiya" túsinigi nadurıs, sebebi onı eksperimental ilimiy izertlewler járdeminde tastıyıqlap, tolıq úyreniw múmkin emes.
Zamanagóy rus filosofiyasında bolmıs hám materiya mashqalasına materialistik jantasıw ornatildi, oǵan kóre materiya ob'ektiv haqıyqat hám bolmıstıń hasası, tiykarǵı sebep hám bolmıstıń basqa barlıq formaları - ruxlanıw, insan, jámiyet – materiyanin’ kórinetuǵın bolıwı jáne onıń tuwındı bolıp tabıladı. Barlıq materiallıq ob'ektler birpara ulıwma atributiv ayrıqshalıqlar menen xarakterlenedi. Materiyanin’ bul atributiv qásiyetlerine ádetde tómendegiler kiredi:

• 
  izbe-izlik (tártiplilik, dúzılıw anıqlıǵı );
  
• 
  iskerlik (háreket, ózgeris, rawajlanıw );
  
• 
  óz-ózin shólkemlestiriw;
  
• 
  bolmıstıń keńislikdegi-waqıt forması ;
  
• 
  sáwlelendiriw;
  
• 
  informativlik.
  

Materiyanin’ strukturalıq elementleri (materiallıq dúnya ) tómendegiler bolıp tabıladı: joq tábiyat, haywanat dúnyası ha’m jámiyet.
Materiya tuwrısındaǵı filosofiyalıq táliymattıń tiykarǵı ta’repleri tómendegilerden ibarat esaplanadi:

• 
  Materiya kategoriyasinin’ universallıǵın, jalpı uliwmalilig’in tán alıw;
  
• 
  Materiya kategoriyasinin’ filosofiyalıq abstraksiya ekenligin tán alıw ;
  
• 
  Materiya hám materiallıq sistemalardıń ob'ektivligin tán alıw;
  
• 
  Materiyanin’ rawajlanıwın hám materiallıq sistemalarinin’ evolyuciyasinitán alıw ;
  
• 
  Materiya hám materiallıq sistemalardıń uzınnan uzaqlıǵın, sheksizligin tán alıw.
  

Materiya kategoriyasinin’ bir neshe funksiyaları bar bolip, olar to’mendegilerden ibarat:

• 
  an’g’a, ruwxıy kúshlerge baylanıslı bolmaǵan obiektiv bolmıstıń bar ekenligi haqqındaǵı pikirdi ańlatadı ;
  
• 
  barlıq zatlarda bar bolǵan ulıwma ózgesheliklerdi xarakteristikalaydı ;
  
• 
  barlıq zatlardı biliwge jeltiwshi joldı, olardı biliwde ámel qılıw kerek bolǵan ulıwma programma yamasa strategiyanı ulıwma kóriniste belgileydi.
  

Bul funksiyalardı materiya kategoriyasi filosofiyanıń keyingi rawajlanıwı processinde saqlap qaldı.
Ob'ektiv haqıyqatlıqtı belgilew ushın filosofiyaǵa " Materiya " qatlamı kiritilgen. Bul filosofiyalıq kategoriyanin’ bir neshe tariypleri bar, biraq tiykarǵı tariyp retinde tómendegilerdi usınıw múmkin:
Materiya - bul insan sanasından ǵárezsiz túrde bar bolǵan hám kórinetuǵın ob'ektiv haqıyqatlıq.

Materialistik filosofiya bárháma pán jetiskenliklerine tayanǵan jáne onıń rawajlanıw dárejesi pútkil pánniń rawajlanıw dárejesi menen belgilenedi. Materiya túsiniginiń ózi materializm rawajlanıwınıń túrli basqıshlarında ózgeriwsiz qalmadı, ol mudami rawajlanıp, rawajlanıwlasıp, hár bir basqıshda ob'ektiv haqıyqatlıqtı jáne de tereńrek hám anıqlaw sáwlelendirip bardı.

Filosofiya tariyxı sonı kórsetedi, túrli filosofiyalıq táliymatlarda Materiyani túsiniw bul táliymatlarda ol yamasa bul formanıń wákilleri retinde dúnyanıń hár qıylı kórinisleri menen birligi ideyası qanday muwapıqlastirilg’anlig’ina qatań sáykes keledi. Filosofiya ulıwma hám bólektiń óz-ara baylanıslılıǵın yamasa óz-ara baylanıslılıǵın túsinedi.
Materiya kategoriyasinin’ ózi de hár qanday ulıwma túsinik sıyaqlı abstraktlıq, sap pikirdiń jaratılıwı bolıp tabıladı. Biraq bul biymánilik emes, bálkim ilimiy abstraksiya bolip esaplanadi.
Ulıwma alǵanda materiyani ayriqsha materiallıq yamasa fizikalıq princip retinde tabıwǵa urınıw nátiyjesiz bolıp tabıladı. Materiyanin’ zamanagóy filosofiyalıq koncepciyası sheksiz muǵdardaǵı sezimli aqıl ju’ritiletug’in zatlardıń universal qásiyetlerin sáwlelendiriwi kerek. Materiya zatlardan, olardıń ózgeshelikleri hám munasábetlerinen bólek emes, tek olarda hám olar arqalı bar bolıp tabıladı. Sol sebepli filosofiyanıń tiykarǵı sorawı sheńberinde onı an’nan ózine keri bolǵan halda tupten ajıratıp turatuǵın materiyanin’ sonday qásiyetlerin anıqlaw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Materiya kategoriyasinin’ stilistik ro’li, birinshiden, sebebi anıq pánler rawajlanıwı menen ob'ektiv dúnya jáne onıń nizamlıqların túsiniw, túsinik hám teoriyalerdiń ob'ektiv haqıyqatlıq menen baylanısı haqqında eski sorawlar tuwıladı. Ekinshiden, ayriqsha materiallıq sırtqı kórinislerdi úyreniw jeke máseleler menen bir qatarda bolmıstıń úzliksizligi hám úzliksizligi qatnası, predmetler haqqındaǵı bilimlerdiń tawsilmawi sıyaqlı filosofiyalıq xarakterdegi kóplegen mashqalalardi da ilgeri su’redi.

Eger Materiya biziń an’imizdan ǵárezsiz túrde bar bolǵan sırtqı dúnya retinde túsiniledi desek, kópshilik bul jantasıwǵa qosıladı. Ol, sonıń menen birge, aqıl dárejesindegi ideyalar menen baylanıslı esaplanadi. Ápiwayı pikirlew dárejesinde oy-pikir júrgiziwdi saldamlı emes dep esaplaǵan ayirim filosoflardan ayrıqsha bolıp esaplanıw, materialistlar áne sol “tábiyiy munasábet”ti ózleriniń teoriyalıq strukturalarıniń tiykari retinde qabıl etedi.

Biraq materiyanin’ bunday dáslepki túsinigine kelisim, onı tábiyiy dep qabıllaw, adamlar onıń tereń mánisi, mazmunında ashılǵan stilistik múmkinshiliklerdiń baylıǵınan tańlanıw hám tańlanıw sezimin basdan keshirmeydi. Materiyanin’ aldınǵı túsiniklerin azmaz tariyxıy analiz qılıw, bul gruppanıń mánisin túsiniw onıń áhmiyetin bahalawǵa járdem beredi.

JUWMAQLAW

"Materiya" túsinigine "teoriyalıq hám eksperimental ilimiy filosofiya" sheńberinde bólek izertlew teması bolıp esaplanadi. Bul koncepciyanı ashıp beriw ushın biz filosofiya kategoriyalari sistemasın hám sol arqali materiyanin’ mazmunin, onin’ tiykarǵı belgilerin, sho’lkemlesiw da’rejelerin sanap ótiw arqalı tariyp berdik:

• 
  filosofiyanıń juwmaqlawshı kategoriyasi;
  
• 
  ob'ektler kompleksi;
  
• 
  ob'ektlerdiń atributiv qásiyetleriniń tasıwshısı ;
  
• 
  universal substrakt jáne universal substanciya (tiykar);
  
• 
  ózgeshelikleri hám jaǵdaylarınan qaramastan, ob'ektiv bar haqıyqatlıq.
  

Materiya filosofiya kategoriyalari sistemasınan kelip shıǵadı. Materiya filosofiyanıń juwmaqlawshı kategoriyasi (ob'ektlerdiń ózgeshelikleri hám munasábetlarindegi jıyındısı ; universal substakt ; universal substanciya ha’m tiykar; onıń ózgeshelikleri hám jaǵdaylarına qaramastan, ob'ektiv bar bolǵan haqıyqatlıq bolip esaplanadi. Ol tek ǵana sheksiz sanlı sırtqı kórinisler hám fizikalıq túrlerdi óz ishine alıp qoymay, bálkim onıń substantiv komponentiniń tiykarǵı tábiyiyatı kriteryasina kóre túrlerge bólinedi. Bul kriterya tiykarında biz subfotonik materiya, foton materiya hám Kiber materiyani ko’riwimiz mu’mkin, olardıń hár biri materiyanin’ málim bir túrin (kosmologik dáreje) ańlatadı. Óz gezeginde materiyanin’ hár bir dárejesi materiyanin’ tiykarǵı, a’piwayi hám quramalı formalarına (tómen dárejelerine) sáykes keledi.

PAYDALANILG’AN A’DEBIYATLAR DIZIMI:

• 
  A.K.Berdimuratova “Filosofiya” Oqiw qollanba No’kis Qaraqalpaqstan baspasi, 2010-j, 81-96-betler
  
• 
  В.B.Век “Структура материи и концепции теоретической и экспериментальной научной философии” Академия Естествознания 2017-j, 231-b
  
• 
  N.Shermuxammedova “Falsafa” –T 2009-j, 154-b
  
• 
  Ассеев В.А. Принцип Гамильтона и проблема соотношения термодинамической и механической форм движения материи // Философия пограничных проблем науки. Пермь, Вып. 2, 1968.
  
• 
  Панов В.Ф. Физический вакуум и проблема субфизической формы материи // Новые идеи в философии. Вып. 13 (1), 2004.
  
• 
  Материя / Лебедев А. В., Бородай Т. Ю. // Маниковский — Меотида. — М. : Большая российская энциклопедия, 2012. — С. 365—367
  
• 
  S.D. Axmedova "Falsafa" -T 2010, 10-b
  
• 
  Q. Nazarov, S. Mamashokirov "Falsafa" -T 2005, 131-b
  

Paydalanilg’an saytlar dizimi:

• 
  www.ziyouz.com
  
• 
  https://ru.m.wikipedia.org
  
• 
  https://dic.academic.ru
  
• 
  uz.scienceforming.com
  
• 
  filosofedu.ru