I bob. Boshlang’ich sinf darslarida o`yin va didaktik o'yinlardan foydalanishning nazariy-pedagogik asoslari

II.Bob. Boshlang`ich sinf matematika darslarida didaktik o`yinlardan foydalanish yo`llari
2.1 Boshlang`ich sinf matematika darslarida didaktik o`yinlardan foydalanish usullari
O`yin kichik maktab yoshidagi o`quvchilar faoliyatida asosiy o`rinni egallaydi. O`quvchilarning yosh va psixologik xususiyatidan kelib chiqadigan bo`lsak, o`yin dunyoni va o`zligini anglashda, qiziqishlarini qondirishda asosiy vosita hisoblanadi. Ta’limiy o`yinlar bilimlarni o`zlashtirish jarayonini yengillatish va o`yin orqali bilim berish maqsadida yaratilgan.
«Ta’limiy o`yinlar o`quvchilarni ijodiy faoliyat ko`rsatishga, o`rganilayotgan til hodisalarining mohiyatini anglab, mustaqil ravishda hukm va xulosalar chiqarishga, har bir o`quvchiga o`zligini namoyish etish va mulohazalarini erkin bayon etib, o`z nuqtai nazarini himoya qilishga keng imkoniyat yaratadi. Tezkorlik, sezgirlik, topqirlik, qat’iylik, o`quv qiyinchiliklarini mustaqil yengish kabi fazilatlarni tarkib toptirish, ko`pincha, ta’limiy o`yinlar orqali amalga oshiriladi»
Ta’limiy o`yinlar maktab o`qituvchilari tomonidan ijod qilingan. Bu o`yinlar maktab o`quvchilariga mo`ljallanadi. O`yin orqali bola jamoani tushunadi. O`zi bajarayotgan mashg`ulotga nisbatan ongli munosabatda bo`ladi. Har bir mashg`ulot jarayonida ixtiyoriy diqqatini ishga soladi. O`yinda ilg`orlikka, g`alaba qozonishga intiladi. Maktab bola hayotida juda muhim o`rin tutadi. Shu davrda u atrof-muhit, jamiyat va kishilar mehnati, maktab-maorif haqidagi bilimlarni egallaydi. Kecha o`yin bilan band bo`lib, erkin faoliyat ko`rsatib yurgan bolaning birdan maktabning ichki qonun-qoidalariga moslashishi, belgilangan tartib asosida mashg`ulotlarga o`z vaqtida qatnashishi oson kechmaydi. Shu tufayli kichik maktab yoshidagi bolalar o`yin bilan bog`liq darslarda juda faol qatnashadi. Biz o`qituvchilar buni hisobga olib, darslarga o`yin elementlarini kiritishimiz va undan ta’lim-tarbiyaviy maqsadlarda samarali foydalanishimiz lozim. Bugun maktabga ilk bor qadam qo`ygan o`quvchining kechagi mashg`uloti o`yin edi. Bolada boshlang`ich sinflarda o`rganiladigan materiallarni o`zlashtirib olishga yordam beradigan epchillik, hozirjavoblik, voqealarni bir-biriga taqqoslash, sinchkovlik kabi ijobiy xislatlarning shakllanish davri bo`ladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga mo`ljallangan bilimlarning o`zlashtirib olinishiga erishish uchun ana shularga tayanish va uni parvarish qila borish lozim.
Tasavvur qiling, o`quvchi ma’lum amaliy va ruhiy tayyorgarlikdan keyin maktab o`quvchisi bo`ladi. Uning vazifasi o`zgaradi. Bir kecha- kunduzda o`rtacha 4 soat ta’lim oladi. Kechagi o`yinqaroq bola bugun 40-45 daqiqa davomida diqqatini bir joyga joylab o`qituvchi bilan muloqatda bo`ladi. O`quv axborotini qabul qiladi va idrok etadi. Ana shu vaqtda o`qituvchi loqayd, mas’uliyatsizlik qilsa, uning bu holati ota-onalarning holati bilan hamohang bo`lib qolsa, ota-ona ham yordam berishdan ojiz, nazorat qilishga “vaqti yo`q” bo`lsa, o`sha o`quvchilar bo`sh o`zlashtiruvchi, tartibsiz yomon o`quvchilarga aylanadilar. O`z kasbining mohir ustasi bo`lgan fidokor o`qituvchi ana shu paytda o`quvchilarni qo`lga oladi, ularning mehrini, ishonchini qozonadi: o`quv mashg`ulotlariga qiziqish uyg`otadi.
Chunki kichik maktab yoshidagi o`quvchilar o`yinlarni juda berilib bajaradi va o`zi bajarayotgan ishidan katta qoniqish hosil qiladi. Dars jarayoniga o`yin elementlarining kiritilishi bolaning kundalik hayotida orttirgan ko`nikma va malakalarining ishga tushishi natijasida bola o`zini juda yengil sezadi, erkin harakat qiladi, bir oz dam ham oladi. Ilg`or o`qituvchilar bolalarga bu xususiyatlaridan kelib chiquvchi darslarni tashkil qilib ana shu imkoniyatdan samarali foydalanadi. Natija, albatta yomon bo`lmaydi. Negaki o`quvchi qiziqish bilan ongli ravishda darslarga qatnashsa, mashqlarni bajarishga faol ishtirok etsa, berilayotgan bilimni to`la o`zlashtirib oladi. Keyingi darslarda o`rganiladigan bilimlarni egallashda ham o`quvchilarning imkoniyatlari hisobga olinmay, darslarni bir xil uyushtirish mashg`ulotlarning zerikarli bo`lishiga olib keladi. Bunday darslar o`quvchilarda hech qanday qiziqish uyg`otmaydi. Pirovardida bu o`quvchilar faolligining susayishiga olib keladi.
O`yinga bir-ikki nafar bolaning faol qatnashishi bilan chegaralanib qolmaslik zarur. Unga o`quvchilarning aksariyat qismi, iloji bo`lsa hammasi faol qatnashishi kerak. Chunki o`yin bolalarni jamoatchilik ruhida tarbiyalaydi. O`yinlarni bolalar jamoa bo`lib bajarar ekan, uning barcha a’zolari faol qatnashgandagina ko`zlangan maqsadga erishish mumkin. Bu mashg`ulotda barcha o`quvchi bir maqsad yo`lida harakat qiladi. Hamma g`olib bo`lishga intiladi. Bunday holat har bir o`quvchining ma’suliyatini oshiradi.
Javob berayotgan o`quvchi o`z guruhining ishonchini oqlashga harakat qiladi. Noto`g`ri javob bersa, bolalar oldida o`zini noqulay sezadi, ayrim hollarda o`zini-o`zi koyiydi. Keyingi o`yinlarga puxta hozirlik ko`radi. Bunday mashg`ulotlar bolalarni ko`proq o`qishga chorlaydi. G`oliblik nashidasini birgalashib surishga undaydi.
“Qo`shningni top” o`yini
«Qo`shningni top» o`yinida birinchi sinf o`quvchilari «O`nlik» mavzusidagi bir xonali sonlar ketma - ketligida har bir (1 va undan boshqa) sonning har ikkala qo`shnisini topish bo`yicha amaliy ishlarni bajaradilar. O`qituvchi sonlar kassasidan biror (masalan, 5) sonni olib, o`quvchilarga ko`rsatib, o`quvchilarga bu (5) sonining o`ng va chap qo`shnisi qanday sonlardan iborat bo`lishini so`rab, ularni topib, sonlar qatoriga qo`yish kerakligini so`raydi. Bu o`yinni sinf o`quvchilarining har biri bilan alohida yoki sinf o`quvchilarini ikki guruhga bo`lib xam o`tkazishi mumkin. Bu o`yindan ko`zlangan asosiy ta’limiy maqsad, birinchi sinf o`quvchilariga bir xonali sonlar xaqidagi tasavvurlarini mustaxkamlash va ularni o`ngdan chapga va chapdan o`ngga qarab sanash ko`nikmalarini malakaga aylantirishdan iboratdir.
“Do`konda” o`yini
«Do`konda» o`yini ikkinchi sinf o`quvchilari uchun mo`ljallangan bo`lib, ularning «100 lik» ichida hisoblash ko`nikma va malakalarini mustahkamlash ta’limiy va iqtisodiy tarbiyasini amalga oshirishga mo`ljallangan didaktik o`yindir. O`yindan ko`zlangan asosiy maqsad, ikkinchi sinf o`quvchilari bilan 100 sonini tashkil etuvchilari haqida umumiy tushunchalarni aniq tanlab olingan sonlar misolida tanlash usullari bilan tanishtirishdan iborat.
O`yin davomida o`quvchilar do`kondan bir nechta o`yinchoqlar sotib olishi va ularning jami bahosi 100 dan oshib ketmasligi kerak. Bu o`yinning yechimi ko`p bo`lganligi uchun ham o`yin yanada hayajonli va qiziqarli bo`ladi.
“O`xshashlarini nomma-nom ayt”
«O`xshashlarini nomma-nom ayt», degan o`yinda to`rtinchi sinf o`quvchilari tekis geometrik figuralar ichida o`xshashlarini ajratib, ularning nomlarini aytish orqali geometrik figuralar haqidagi bilimlarning qanchalik to`g’ri va mustahkam ekanligini ko`rsatadilar. Masalan, stol ustidagi uchburchaklar, to`rtburchaklar, doiralar, yarim doira aylanalar (yarim aylana), fazoviy figuralar va boshqa figuralar.
O`quvchilar masalan, bu turtburchaklar qanday rangda va qanday kattalikda bo`lishidan qat’iy nazar, to`rtburchak, deb atalishini va ularning har biri o`z nomiga ega (kvadrat, rom, trapetsiya, parallelogramm, to`g’ri to`rtburchak), deb atalishini birgalikda topishadilar. O`yin davomida bolalarning yuzidan tabassum arimaydi va xar biri faol qatnashadi.


“Doiraviy misollar” o`yini
«Doiraviy misollar» o`yinida hamma bolalar misollarni javobini topishadi, keyingi misol shu son bilan boshlanadi.Oxridagi javob birinchi yozilgan songa mos kelishi kerak.O`yin shu tariqa davom etadi.

”Tez ishla ham yanglishma”o`yini
”Tez ishla ham yanglishma”o`yinining maqsadi o`quvchilarda tez hisoblash malakalarini shakllantirishdan iborat. O`ynovchilar soni cheklanmaydi.O`yin uchun sinf xattaxtasi, bo`r, har bir o`ynovchiga bir varaqdan qog`oz-qalam kerak bo`ladi.O`yin boshqaruvchisi xattaxtaga o`ynovchilar ishlay oladigan misolni shoshilmasdan ravshan qilib yozadi.
Masalan ; 2+3 ni yozib bo`lgach, taxminan 3 soniya ketma-ket 3 marta xattaxtani taqillatadi.O`ynovchilar boshqaruvchilarning oxirgi taqillatishidan kech qolmay, faqat javoblarini o`z qog`ozlariga yozib qo`yadilar.Kimki yozishga ulgurmasa, chizib qo`yadi.Har qanday misolni shunday usulda yozadilar va yechadilar.Gaplashgan o`quvchi o`yinda yutqizgan bo’ladi.
“Zinama – zina” o`yini
“Zinama – zina” o`yinida o`quvchilarga misol yozilgan kartochkalar tarqatiladi.Bolalar kartochkalarni zina ko`rinishida doskaga yopishtirishadi.Misollarni javobiga qarab ikkinchi misol boshlanadi,uni keyingi zinaga shu tariqa joylash kerak bo`ladi.Bolalar shu tariqa misolli kartochkalardan zina hosil qilishadi.
589- 272
317+441
758-514
244+715
959-836
123+456
579-214
365
“Tez javob o`yini”
- Kechadan keyin nima keladi ? ( Bugun )
-Tezyurar poyezdning nomi ? ( Afrosiyob )
-Tabobat ilmi asoschisi . . . ( Abu Ali Ibn Sino )
-Bilim manbayi . . . ( Kitob )
-Milliy boyligimiz- . . . ( Paxta )
-Eng ayyor hayvon qaysi ? ( Tulki )
-Oltindan qimmat narsa ? ( vaqt )
-Bir sutka necha soat ? ( 24 soat )
-Eng kichik uch xonali son … ( 100 )
- Sonlar ustida 4 amalni tushuntirib bergan olim kim ? (Al-Xorazmiy )