I bob ishsizlikni kamaytirish va bandlikni ta'minlashning nazariy uslubiy asoslari

II BOB.BANDLIKNI TARTIBGA SOLISHDA O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA OLIB BORILAYOTGAN CHORA TADBIRLAR TAHLILI
2.1.O'z-o'zini band qilish bo'yicha amalga oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar tahlili
Aholining ish bilan bandligini tartibga solish va mehnat bozorini boshqarishda mazkur bozor infratuzilmasi tarkibiy qismining obyektlari ish bilan bandlik sohasidagi o‘zaro aloqadorligi va bog‘liqligi quyidagi shart-sharoitlar asosida yuzaga keladi:
– mehnat qonunchiligi;
– ish bilan bandlik sohasidagi ijtimoiy hamkorlik mexanizmining yaratilishi;
– respublika miqyosida yagona ish bilan bandlik siyosatining yuritilishi;
Jahon tajribasining ko‘rsatishicha, bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ijtimoiy mehnat munosabatlari tobora ko‘proq uch tomonlama bitimlar (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va tadbirkorlar vakillari) asosida yoki kasaba uyushmalari bilan tadbirkorlar o‘rtasidagi ikki tomonlama bitimlar asosida hal etilmoqda.
Ijtimoiy mehnat munosabatlarining bu tizimi bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida jahon urushidan va Rossiya hamda Yevropadagi bir qator mamlakatlarda bo‘lib o‘tgan revolutsiyalardan keyin keng rivoj topdi. Ijtimoiy totuvlikka erishish va uni saqlash inson huquqlarini himoya qilish, uch tomonlama muzokoralar o‘tkazish, ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solish maqsadlari yo‘lida xalqaro mehnat tashkiloti (XMT) barpo etilgan edi. Bu tashkilot o‘z faoliyati davomida muzokoralar jarayonini rivojlantirish va yuzaga keladigan ijtimoiymehnat muammolarini va nizolarini uch tomonlama muzokoralar va bitimlar asosida tartibga solish (tripartizm) bo‘yicha katta tajriba to‘pladi hamda amaliy ishlarni bajardi. O‘zbekiston XMTga a’zo bo‘lganidan keyin uning asosiy Konvensiyalarini imzolagan va ijtimoiy mehnat siyosati sohasida muhim xalqaro majburiyatlar olgan. Tripartizm va ijtimoiy hamjihatlik ijtimoiy sherikchilikning eng samarali shaklidir. Bu tamoyillar iqtisodiy taraqqiyot va ijtimoiy adolat talablarini hisobga olgan holda, o‘zaro maqbul qarorlar qabul qilish asosida, davlat tadbirkorlar va xodimlarning manfaatlarini muvofiqlashtirishni ta’minlaydi.
Shuningdek, ish bilan bandlik sohasida ijtimoiy hamkorlik mexanizmining takomillashib borishi mehnat munosabatlarida jamoa shartnomasi (mehnat shartnomasi) bilan tartibga solish tizimida qatnashmaydigan ish beruvchilar va xodimlar tashkilotlarini muzokoralarga tegishli darajalardagi bitimlarni tayyorlash va tuzish ishlariga jalb etishni ta’minlaydigan tadbirlar ishlab chiqish imkonini beradi.
Bugungi kunda ish bilan bandlik siyosatining asosiy vazifasi mehnatga qobiliyatli fuqarolarning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini butun choralar bilan rivojlantirish orqali to‘liq va erkin tanlangan ish bilan bandlikka yordam ko‘rsatish, ommaviy ishsizlikni to‘xtatib qolish va ayni vaqtda korxonalarga muvaffaqiyatli ishlab chiqarish uchun xodimlarni erkin yollash imkonini ta’minlashdir. Shu tariqa, ish bilan bandlik siyosatining asosiy maqsadlari mehnatdan foydalanish muammolari, uning samaradorligini oshirish bilan bog‘liqdir.
Bunga aholini ish bilan bandlik tizimlaridagi siljishlar yordam berishi lozim (tarmoq tuzilmasi, ilg‘or texnologiyalar ulushining ortishi hisobiga kasb malaka tuzilmasi – malakali mehnat va zamonaviy kasblar salmog‘ining ko‘payishi hisobiga, demografik tuzilma – ancha ma’lumotli yoshlar hisobiga). Ish bilan bandlik siyosatini shakllantirishning asosiy tamoyillariga rioya qilish zarur bo‘lib, ular quyidagilardan iborat:
Ish bilan bandlik muammolarini hal etishga har tomonlama yondashish. U mazkur muammolarni hal etishda davlat hokimiyati ijroiya organlari bilan mamlakat subyektlari hokimiyat organlari, tadbirkorlar va jamoat birlashmalarining davlat, mintaqaviy va tarmoq dasturlari tizimi doirasida o‘zaro yordam ko‘rsatishlarini nazarda tutadi. Ish bilan bandlik siyosatini mablag‘ bilan ta’minlashning ustuvorligi, bunda barcha darajadagi budjetlarning tegishli imkoniyatlarini, davlatning budjetdan tashqari ijtimoiy jamg‘armalarini, korxonalar va mehnatkashlarning o‘zlari, ularning jamoat birlashma mablag‘larini bir joyga to‘plashga e’tibor berilishi.
Mehnat bozorining barcha elementlarini muvozanatli tartibga solish, bunda faqat ishchi kuchiga, ish o‘rinlariga bo‘lgan talabni qondirish va ish bilan bandlik hamda ishsizlikning muayyan, istalgan darajasiga erishish nazarda tutilmasdan, shu bilan birga ish kuchini taklif etish, uning sifati va qiymati (narxi), ish o‘rinlari dinamikasi ko‘rsatkichlariga, iqtisodiy jihatdan faol aholining mehnat qilish sabablariga ta’sir ko‘rsatish ham hisobga olinishi kerak.
Davlatning aholini mehnatda bandlik siyosati doirasida ishlab chiqariladigan va joriy etiladigan dasturlar hamda tadbirlarni iqtisodiy samaradorligini oshirishdan iboratdir.
Aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish jamg‘armasi mablag‘larini faol va nofaol yo‘nalishlarga sarflash bo‘yicha jamoat ishlarini tashkil etishda mahalliy hokimiyat organlari mehnat organlari bilan aloqadorlikda amalga oshiradilar.
O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida”gi Qonunining 22-moddasiga muvofiq “Mahalliy davlat hokimiyati organlari mehnat organlarining taklifiga ko‘ra va ularning ishtirokida aholini ish bilan ta’minlash maqsadida o‘z mulkidagi korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda hamda shartnomalar asosida boshqa korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda haq to‘lanadigan jamoat ishlarining amalga oshirilishini tashkil etadilar”.
Haq to‘lanadigan jamoat ishlari – fuqarolarning mehnat qilish borasidagi davlat tomonidan kafolatlanadigan huquqlaridan biridir. Jamoat ishlari qoida tariqasida, mehnat organlari tomonidan belgilangan tartibda ishsiz shaxs deb e’tirof etilgan fuqarolar uchun dastlabki kasb tayyorgarligini talab qilmaydigan, ijtimoiy foydali yo‘nalishga ega bo‘lgan vaqtinchalik mehnat faoliyati hisoblanadi.
Davlat ish bilan bandlik xizmati – bu ishchi kuchining uyushgan bozoridir. U mehnat resurslari qo‘llanishining bir sohadan boshqasiga erkin o‘tishini ta’minlab, quyidagilarning yuzaga kelishiga imkoniyat yaratadi:
– jamiyatning har bir a’zosini erkin mehnat va shaxsiy daromadining o‘sishi asosida
– o‘z hayotiy imkoniyatlarini amalga oshirishga keng imkoniyatlar, ya’ni mehnatga samarali ishtiyoq mexanizmini yaratadi;
– yuqori mehnat unumdorligiga iqtisodiy majburlash shakli sifatida ishchi kuchini tashuvchilar o‘rtasida uni yanada foydaliroq sohalarga qo‘llash bo‘yicha raqobatni rivojlantirish;
– ishlab chiqarishni boshqarish subyektlari, ishlovchining shaxsi va uning mehnat potensialidan yanada samarali foydalanish yuzasidan raqobatni kuchaytirish. Ish bilan bandlik xizmatining oyoqqa turish sharoitida barcha ixtisoslashgan ishchi kuchining shakllanish usuli bo‘lib kasbga yo‘llash ishtirok etadi. Kadrlar bozorini o‘rganuvchi chet el mutaxassis-marketologlarning fikricha, qachonki hozirgi zamon sharoitida mos ilmiy-amaliy tajribaga ega bo‘lganlar jami xodimlar salohiyatining 20–30 foizini tashkil etsagina, bozor iqtisodiyoti ijobiy samara berishi mumkin.Iqtisodiyotdagi mehnatda bandlarning qaror topgan tarmoq va kasbiy tuzilishi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi darajasini, iqtisodiyot rivojlanishining ijtimoiy yo‘nalish darajasini tavsiflab beradi.
1-rasm.Hududlar kesimida bandlarning jinslar bo‘yicha taqsimlanishi

Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra 2019 yilda Respublikamizda band ayollarning jami bandlardagi eng yuqori ulushi Toshkent shahri (46,7 %), Navoiy (45,6 %), Buxoro (45 %) va Farg’ona (44,2 %) viloyatlariga to‘g’ri kelgan bo‘lsa, band erkaklarning eng yuqori ulushi Surxondaryo (65,1 %), Qashqadaryo (61,9 %), Samarqand (61,2%), Jizzax (60,4 %) va Sirdaryo (60,0 %) viloyatlari hissasiga to‘g’ri kelamoqda. Aksincha, band ayollarning eng kam ulushi Surxondaryo (34,9 %), Qashqadaryo (38,1%), Samarqand (38,8%) va Jizzax (39,6%) viloyatlariga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, band erkaklarning eng kam ulushi Toshkent shahri (53,3 %), Navoiy (54,4%), Buxoro (55 %), va Farg’ona (55,8 %) viloyatlariga to‘g’ri kelmoqda (1-rasm). Iqtisodiyotning rasmiy sektorida mehnat bilan band bo‘lganlar soni Davlat statistika qo‘mitasi, Davlat soliq qo‘mitasi hamda Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi ma’lumotlari asosida aniqlanadi.

2019 y 2020 y 2021 y