I bob. Sotsial psixologiya fan sifatida 1 Sotsial psixologiya fanining predmeti va vazifalari

Sotsial motivlar.Affiliatsiya va hokimiyat
Kirish
I BOB. SOTSIAL PSIXOLOGIYA FAN SIFATIDA
1.1 Sotsial psixologiya fanining predmeti va vazifalari
1.2 Sotsial psixologiyaning alohida fan bo`lib ajralib chiqishiga sabab bo`lgan
Ilmiy manbaalar
1.3. Sotsial psixologiyaningasosiy bo`limlari.
II-Bob Kasbiy faoliyat motivasiyasi
2.1 Boshqalar xulqiga ta’sir o’tkazish va o’z maslaxatlari bilan yo’lga solish, buyurish, o’z so’ziga ishontirish
2.2 Affiliatsiya haqida tushuncha
2.3 O’smirlarda affiliatsiyaning nomoyon bo’lishi

PSIXOLOGIYA FAN SIFATIDA
1.1 Sotsial psixologiya fanining predmeti va vazifalari
Insoniyat jamiyati paydo bo‘lib, odamlar hamkorlikda mehnat qilish va yashash ehtiyojini sezgan davrdan boshlab ularda sotsial psixologik tafakkur, sotsial ruh paydo bo‘lgan. Insoniyatning eng ilg‘or vakillari bunday ruh qonuniyatlarini o‘rganish, uning sirli tomonlarini sharhlashga urinib kelganlar. Lekin sotsial ruh qanchalik qadimiy bo‘lsa, uning sirlarini o‘rganuvchi fani sotsial psixologiya shunchalik navqirondir. Sotsial psixologiya fan sifatida yaratilgan yili rasman 1908-yil hisoblanib, xuddi ana shu yil Londonda ingliz psixologi Uilyam Mak-Dugall (1871-1938) «Sotsial psixologiyaga kirish», Nyu-Yorkda amerikalik sotsiolog Edvard Olsvort Ross (1866-1951) esa «Sotsial psixologiya» darsligini chop etdilar. Bu yilda ham psixologning, ham sotsiologning bir soha bo‘yicha kitob yozishlarining o‘zi ramziy ma’noga ega bo‘lib, bu fanning ikki fan oralig‘ida psixologiya va sotsiologiya oralig‘ida paydo bo‘lganligining yana bir isboti bo‘lib xizmat qildi. Ya’ni, sotsial psixologiya ikki turdagi qonuniyatlar sotsial hamda psixik taraqqiyot qonuniyatlari bilan ish olib boradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, hozirgi kungacha sotsial psixologiyaning mavzu bahsi va u o‘rganadigan sohalar borasida turlicha qarashlar va tortishuvlar mavjud. Taniqli nemis olimlari Gans fon Gibsh va Manfred Forverglar bu fanning predmetiga quyidagicha ta’rif beradilar: «Odamlar uyushmasi, kooperatsiyalar sotsial psixologik tadqiqotlarning asosidir, uning ob’yekti esa sotsial ta’sir jarayonlari, ularni uyushishga majbur qiladigan shart-sharoitlar hamda motivlar sotsial psixologiya o‘rganishi kerak bo‘lgan sohalardir». Rus sotsiologlari German Pavlovich Predvechniy va Yuriy Aleksandrovich Sherkovinlarning 1975-yilda bosilib chiqqan «Sotsial psixologiya» kitobida esa uning predmeti « ... ob’yektiv borliqning va unda ro‘y beradigan hodisalarning psixika tomonidan o‘ziga xos tarzda in’ikos etilishidir», deb hisoblaniladi. Bu mualliflar sotsial psixologiyaning barcha o‘rganish ob’yektlarini sharhlar ekanlar, ko‘proq sotsiologik yondashish bilan muammolarni yechishga harakat qilganlar. 5 Sotsial psixologiyaning mavzu bahsini ta’riflashga psixologik yondashuv Artur Vladimirovich Petrovskiy va Vladislav Viktorovich Shpalinskiylarning «Jamoaning sotsial psixologiyasi» kitobida bayon etilgan. Bu mualliflarning fikricha «Sotsial psixologiya psixologiya fanining shunday tarmog‘iki, u turli uyushgan va uyushmagan guruhdagi odamlarning muloqoti, o‘zaro ta’sir va munosabatlaridan kelib chiqadigan psixik hodisalarni o‘rganadi». Ilmiy sotsial psixologiyaning asoschilaridan bo‘lgan rus faylasufi va psixologi Boris Dmitriyevich Parigin sotsial psixologiyaning predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: «Sotsial psixologiyaning predmeti bu – guruhiy, jamoaviy va ommaviy psixologiyaning o‘ziga xos xususiyatlari, ya’ni odamlarning umumiy faoliyatida namoyon bo‘luvchi ularning xulqi, kechinmalari va bir-birlari bilan psixologik muloqot qilish yo‘llaridir». Hozirgi zamon amerikalik sotsial psixolog olimlardan Devid Myers fanning predmetiga quyidagicha ta’rif beradi: «Sotsial psixologiya bu – odamlarning birbirlari haqida nimalarni o‘ylashlari, bir-birlariga qanday ta’sir ko‘rsatishlari hamda bir-birlariga qanday munosabatda bo‘lishlarini o‘rganuvchi fandir» 1 . Shuning uchun ham Galina Mixaylovna Andreyeva sotsial psixologiyaning mavzu bahsi haqidagi hozirgi zamon qarashlarini umumlashtirib, bu o‘rinda uch xil yondashish mavjudligini e’tirof etadi (1-jadval): 1-jadval № Yondashuv Mazmuni 1 Sotsiologik Sotsial psixologiya asosan ommaviy psixologik jarayonlarni xalqlar psixologiyasi, ommaviy marosimlar, udumlar, rasm-rusmlar, modaning inson ongiga singishi, sotsial xulq-atvorda namoyon bo‘lishini o‘rganishi kerak (Yu.A.Sherkovin, G.P.Predvechniy, R.Pento, M.Gravitts va boshqalar). 2 Psixologik Shaxsning sotsial psixologik xislatlari, uning turli 1 Майерс Д. Социальная психология, 2010. – 14 С. 6 guruhlarda tutgan o‘rni, mavqei, sotsial ustanovkalar va hokazolarni o‘rganmog‘i lozim (A.V.Petrovskiy, B.F.Parigin, A.G.Asmolov, U.Mak-Dugall va boshqalar). 3 Ham sotsiologik, ham psixologik Ham ommaviy jarayonlarni, ham shaxsning shu jarayonlardagi xulq-atvorlari motivlarini o‘rganishi kerak. Masalan, Vladimir Nikolayevich Myasishev 1960-yilda nashr etilgan «Shaxs va nevrozlar» kitobida, sotsial psixologiya shaxslararo o‘zaro ta’sir jarayonida shaxsda paydo bo‘ladigan ruhiy faoliyat xususiyatlarini ham, guruhlarning o‘ziga xos psixologiyasini ham, jamiyatda ruy beradigan jarayonlarning psixologik tomonlarini ham bir vaqtda o‘rganishni taklif etadi. Amerika sotsial psixologiyasida ham sotsial psixologiyaning mavzu bahsi borasida uzoq tortishuvlar mavjud bo‘lgan. Ularda bu fanning mavzu bahsini sotsiologiya yoki psixologiya fani ichidan qidirish (intradistsiplinar yondashuv) yoki ikkala fan oralig‘idan qidirish hollarini kuzatishimiz mumkin. Lekin bu sohadagi tortishuvlar qanchalik bo‘lmasin, baribir, G.M.Andreyevaning obrazli iborasiga ko‘ra, uning «ota-onasi» sotsiologiya bilan psixologiya ekanligini tan olishi kerak. Bu boradagi aniq fikrni fransuz olimlari R.Pento va M.Gravittslar ham ta’kidlashgan: «Shu paytgacha shaxs va jamiyat muammolari sohasida ikki xil yondashuv bo‘lib kelgan edi: psixologiya inson tabiatini, uning psixikasini, sotsiologiya esa, jamiyat tabiatini, psixikasini o‘rganib keldi. Sotsial psixologiya paydo bo‘ldiki, u insonning jamiyatda munosabatining psixologik tomonini o‘rganmoqda». Umumiy holda, fanning predmetini sotsial psixologiya odamlarning jamiyatda birgalikdagi ish faoliyatining natijasida hosil bo‘ladigan tasavvurlar, fikrlar, e’tiqodlar, hissiy kechinmalar va xulq-atvorlarni tushuntirib beruvchi fandir1 deb ta’rif berishimiz mumkin. Demak, har bir shaxsning jamiyatda yashashi, uning sotsial normalariga rioya qilgan holda o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan o‘rnatadigan murakkab o‘zaro 1 В.Каримова. Ижтимоий психология. – Тошкент: Фан ва технология, 2012. – Б. 8. 7 munosabatlari va ularning ta’sirida hosil bo‘ladigan hodisalarning psixologik tabiatini va qonuniyatlarini tushuntirib berish sotsial psixologiyaning muhim tomonidir. Bundan kelib chiqadigan umumiy ta’riflarga, sotsial psixologiya, sotsial muloqotning murakkab shakl va mexanizmlarini o‘rganuvchi fandir. I.2. Sotsial psixologiyaning hozirgi kundagi mavqei Jamiyat bu insonlar majmuidir. Uning taraqqiyoti va ma’naviy salohiyati ko‘p jihatdan ana shu insonlar o‘rtasida yuzaga keladigan o‘zaro munosabatlarning tabiatiga, ular amalga oshiradigan murakkab sotsial hamkorlik faoliyatining mazmuniga bog‘liq. Har bir inson jamiyatda yashar ekan, u unda o‘ziga xos o‘rin va mustaqil mavqe egallashga intiladi, binobarin, u o‘ziga xos intilish, layoqat va faollik namunalarini namoyish qiladi. Insonlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni hamda har bir shaxsning jamiyatdagi o‘rni va uning turlicha sotsial munosabatlari tabiatini o‘rganuvchi qator sotsial fanlar mavjud bo‘lib, ularning orasida sotsial psixologiya alohida o‘rin egallaydi. Sotsial psixologiya juda qadimiy va shu bilan birga u o‘ta navqiron fandir. Uning qadimiyligi insoniyat tarixi, madaniyati va ma’naviyatining qadimiy ildizlari bilan belgilanadi. Ular aslini olib qaraganda, u yoki bu jamiyatda yashagan kishilar o‘rtasidagi, sotsial munosabatlarning va tafakkurning xosilasi bilan e’tirof etilsa, u o‘z uslubiyoti, predmeti va fanlar tizimida tutgan o‘rnining yangiligi insoniyat taraqqiyotining eng yangi davrida shakllanganligi va rivojiga turtki berganligi bilan tavsiflanadi. «Yer-u ko‘kdagi buyuk o‘zgarishlarni sezish, his qilish va ulardan saboq chiqarish, o‘rnak olish uchun odamzot o‘zining yon atrofiga uyg‘oq nigoh, qalb ko‘zi bilan qarashi lozim». Respublikamizning Birinchi prezidenti aytgan bu fikrni shaxs va uning psixologiyasi bilan qanday bog‘lash mumkin. Bu fikrni mag‘zini chaqadigan bo‘lsak, uning butun mazmun-mohiyati go‘yoki sotsial psixologiya va shaxs psixologiyasiga bog‘liqligini ko‘rishimiz mumkin. Axir har bir individ tug‘ilganidan boshlab to umrining oxiriga qadar haqiqatan ham «уег-u ko‘kdagi o‘zgarishlarni sezib, his qilib, ulardan saboq chiqarib» yashaydi-ku! Aytish 8 mumkinki, aynan mana shunday jarayonlarni boshidan kechirgan individgina shaxs bo‘lib shakllanadi va jamiyat hayotiga qo‘shila oladi. Buning uchun undan hamisha «o‘zining yon-atrofiga uyg‘oq nigoh, qalb ko‘zi bilan qarash» talab etiladi. Shundagina u yetuk inson bo‘lib ulg‘ayishi va jamiyat uchun kerakli shaxs bo‘la olishi mumkin1 . «Biz, faqat o‘zimiz uchungina yashay olmaymiz, – deb yozadi, mashhur romannavis yozuvchi German Melvill, – bizning hayotimiz boshqalarning hayoti bilan bir-biriga minglab rishtalar bilan chambarchas bog‘langandir». Sotsial psixologiya aynan mana shu rishtalarni o‘rganish bilan shug‘ullanuvchi fan hisoblanib, nima uchun jamiyatdagi kishilar bir-birlariga ta’sir o‘tkazishlari, birbirlari haqida o‘ylashlariga oid ma’lumotlarning ilmiy asoslarini o‘rganadi. O‘zbekistan Respublikasi Oliy majlisining IX sessiyasida davlatimizning Birinchi prezidenti I.A.Karimov oliy ta’limni isloh qilishda va malakali kadrlarni tayyorlashda sotsial psixologiyaning fan sifatida alohida o‘rni borligiga jamoatchilik diqqatini qaratdi. Darhaqiqat, yetuk kadr bo‘lish uchun shaxs nafaqat o‘z iqtidori, bilimi va saviyasini oshirishi zarur, balki jamiyatda turlicha sotsial munosabatlar tizimiga tayyor bo‘lmog‘i, sotsial faoliyatni boshqarishning ilmiy qonuniyatlari va qoidalarini mukammal egallamog‘i zarur. Boshqaruv, menejment va marketing, ta’lim va tarbiya sohalarida, ayniqsa, inson omili va uni boshqarishning psixologik tizimini bilishi – jamiyatda sog‘lom insoniy munosabatlarni shakllantirish orqali uni kamol toptirish yo‘lidir. Shuning uchun bugungi kunda I.A.Karimov ta’kidlaganidek, sotsial psixologiya va umuman, sotsial faoliyat bilan shug‘ullanuvchi fanlarning asosiy vazifasi barkamol avlod tarbiyasini ta’minlovchi barcha ma’naviy, ruhiy va insoniy munosabatlar mohiyatini tahlil qilish, ularni boshqarishning eng samarali usullarini hayotga tadbiq etishdir. Bu o‘rinda, ayniqsa sotsial tafakkurning, yangicha dunyoqarash va munosabatlarning shakllanishini, insonning o‘ziga va o‘zgalarga ta’sir etishning mexanizmlarini o‘rganish eng dolzarb masalalardandir.
Odamlar hamkorlikda mehnat qilish va yashash ehtiyojini sezgan davrdan boshlab insoniyat jamiyati bunyod bo`lib ularda sotsial psixologik tafakkur, sotsial ruh paydo bo`lgan. Bunday ruh qonuniyatlarini o`rganish, uning sirli tomonlarini sharxlashga insoniyatning eng ilg`or vakillari harakat qilganlar. Lekin sotsial ruh qanchalik qadimiy bo`lsa, unintg sirlarini o`rganuvchi fan – sotsial psixologiya shunchalik navqirondir.

o`zining metodi, predmeti va fanlar tizimidagi o`rninig yangiligi, taraqqiyotning yangi davriga shakllanib, rivojlanishiga turtki berganligi bilan bog`liqdir.


Uning navqironligi



yuzaga kelishi va tan olinishi rasman 1908 – yil hisoblanib, xuddi ana shu yil ingliz psixologi V. Makdugall “Ijtimoiy psixologiyaga kirish”, amerikalik sotsiolog olim E. Ross esa “Ijtimoiy psixologiya” asarlarini chop ettirgan edilar.

Fan sifatida

Ikkala muallif ham biri psixolog, biri sotsiolog, bo`lishiga qaramay, bu fanning asosiy predmeti sotsial taraqqiyot hamda psixik taraqqiyot qonuniyatlarini uyg`unlikda o`rganishdir, degan umumiy xulosaga kelishgan.
Hozirgi kungacha sotsial psixologiyaning mavzu bahsi va u o`rganadigan sohalar borasida turlicha qarashlar va tortishuvlar mavjud.



Nemis olimlari G. Gibsh va M. Forverglar fan predmetiga shunday tariff keltiradi: “Odamlar uyushmasi koorparatsiyalar – ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning asosidir”, ob`ekti – ijtimoiy o`zaro ta`sirdir.

Ijtimoiy psixologiyaning mavzu bahsi borasidagi qarashlar.








Rus sotsiologlari: G. P. Predvechniy va A. Sherkovenlarning “Sotsial psixologiya” kitobida “Ob`ektiv borliqning, unda ro`y beradigan hodisalarning psixik tomonidan o`ziga xos tarzda in`ikos etilishidir.” deb bayon qilganlar. Ular ko`proq sotsiologik yondashish bilan muammolarni yechishga harakat qilganlar.




A.B. Petrovskiy va V.V. Shpalinskiylar “Jamoaning ijtimoiy psixologiyasi” kitobida “Ijtimoiy psixologiya turli uyushgan va uyushmagan guruhlardagi odamlar muloqoti, o`zaro ta`sir va munosabatlardan kelib chiqadigan psixik hodisalarni o`rganadi.”degan fikrni bildirganlar. Bu psixologik yondashuv.