I bob. Umumjahon axloq me’yorlariga asoslangan kasbiy etikaning umumiy tamoyillari

2.1.O’quv faoliyati motivasiyasining xususiyatlarini o’rganish
Ongli ravishda kasb tanlash insonning ijtimoiy mavqyei bilan bog’liq ravishda amalga oshadi. Agar inson uchun asosiysi ijtimoiy nufuz xisoblansa, unda kasb xozirda mavjud bo’lgan qoidalar, shuningdek, jamiyatdagi nufuzli kasblardan kelib chiqib tanlanadi. Ko’pchilik kasb tanlayotganda bu kasb ularga qanchalik moddiy ragbat keltirishiga tayanadi.
Insonlar orasida qiziqishlari tufayli kasb tanlovchilar xam bo’ladi va bu qiziqish kamdan-kam xollarda romantik xarakter kasb etadi.
Kasb mansabga intilish asosida, xaqiqiy tashqi taassurotlar zamirida, ota-ona, do’stlarining maslaxatlari orqali yoki omadga bog’liq xolda tanlashi mumkin. Lekin kasbdagi romantika odatda tezda yo’qoladi va uning o’rnida inson xali na hissiy, na jismoniy va na psixik jihatdan tayyor bo’lmagan “og’ir ish kunlari” qoladi. Tanlagan kasbi o’zi uchun qiyin bo’lib, ko’p hollarda turli tusiqlarni yuzaga keltiradi va ayrim xollarda uz kasbini o’zgartirishiga to’g’ri keladi.
Bunday hollarda kasb tanlash ko’pgina sharoitlarga bog’liq bo’lib qoladi. Lekin xammasidan oldin kasb tanlashga e’tiborni tortish kerak. Ko’pgina, tanlangan faoliyatlar insonning kobiliyat va moyiligiga muvofik bo’ladi.
A.K.Baymetov pedagogik faoliyat motivlarini o’rganib, ulardan 3 ta asosiylarini birlashtiradi:
a) muqarrarlik motivi (burchli);
b) o’qitilayotgan predmetlarning qiziqarliligi va e’tiborni tortish;
v) bolalar bilan muloqotga kirishish.
Bu motivlarning ustunlik qilish xarakteriga ko’ra mualliflar 4 guruhga mansub o’qituvchilarni ajratadilar:
Burch xissining ustunligi bilan (43 %);
o’qitilayotgan fanlarga qiziqishning ustunligi (39 %);
bolalar bilan muloqotga kirishish ehtiyojining ustunligi (11 %);
o’zi xohishlarini ruyobga chiqarish motivi.
O’rganilgan manbalarga ko’ra motivasiya tiplari o’qituvchilarning o’quvchilarga bo’lgan pedagogik talablarining yo’nalishi va xarakteriga ta’sir ko’rsatadi. O’qituvchining turli tomonli motivasiyasi o’quvchilarning axloqiga va ularning o’quv materialini o’zlashtirishga talabning uyg’unligi bilan tavsiflanadi. O’qituvchilardagi majburiyat motivlarining ustunligi o’quvchilarga fakatgina katta talablar kuyib kolmasdan, balki, katiy intizomni xam talab qiladi. O’quv faniga bo’lgan qiziqish motivlari ustun turuvchi o’qituvchilarda o’quv materialini uzlashtirishga bo’lgan talab kuzga tashlanadi, chunki bunda eng ko’p talab o’quvchi shaxsiga qaratilgan bo’ladi.
A.K.Baymetov ta’kidlab o’tganidek, avtoritarlikka moyillik motivining ustunligi avtoritar o’qituvchilarda muloqot motivining ustunligi liberal o’qituvchilar u yoki bu motivlardan xech birining ustun bo’lmasligi demokratik uslubli xos o’qituvchilarga xos jihat hisoblanadi.
Pedagog kasbini o’zlashtirishda kasbiy bilimlarga bo’lgan ehtiyoj oshadi. V.N.Nikitenko va B.Fidlerlarning ma’lumotiga ko’ra 25-30 yoshli o’qituvchilarda oliy o’quv yurtida o’qiyotgan chog’ida unchalik ahamiyat bermagan pedagogik va psixologik bilimlarni egallashga bo’lgan ehtiyoj uyg’onar ekan N.V.Jurinim o’qituvchilarning pedagogik faoliyatidagi turli xil omillarga munosabatini o’rgangan. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, o’qituvchilarning uz kasbi va ish joyidan qoniqishi ba’zilarda birinchi navbatda maktabning moddiy bazasiga bog’liq bo’ladi, boshqalarida esa pedagogik faoliyatda yaxshi natijalarga erishishga, uchinchi xilida ma’muriyat bilan uzaro aloqa o’rnatishga, turtinchi kishida oylik olish bilan bog’liq bo’ladi.
O’quv faoliyati motivasiyasining xususiyatlarini o’rganishda 2 jihatni farqlab olish lozim:
Birinchi jihat - o’quv faoliyatini tanlash motivasiyasi. Ikkinchisi nima uchun olim aynan shu mavzuni o’rganib chikishga qo’l urgani sababini aniqlash. Fan bilan shug’ullanish bir necha sabablarga bog’liqligi bilan belgilanadi. Ularga yangilikka intilish va ularni yaratish, aniq fanlarga qiziqish va qandaydir aniq masalalarga qiziqish, o’z kashfiyotlari bilan insoniyatga foyda keltirish, istagan yoki qandaydir xalq xo’jaligiga doir masalalarni hal etish yoki shunchaki o’z ishi bilan o’zidan tarixda nom-nishon qoldirish; aniq bir ijtimoiy statusga intilish (ilmiy darajalariga ega bo’lish) mashxurlikka intilish kabilar bilan belgilanadi.
Pedagogik faoliyatning muhim qismlari bo’lib, uning motivasiyasida ko’rinadi. Pedagogik faoliyat o’quv faoliyatidagi kabi motivasion oriyentasiyalarga ajratiladi.
Ular tashqi motivlar bo’lib, bunga o’z faoliyati natijasi va jarayonini oriyentasiya qilishni misol qilish mumkin. Aniq ta’lim muassasasidagi ish nufuzining tashqi motivlari, mehnatga haq to’lashdagi adekvatlik motivlari, ko’pincha kasbiy va shaxsning o’sish motivlari bilan mos o’zaro bog’liq.
G.A.Myurrey hokimiyatga intilishning asosiy motivlarini ularning faoliyati bilan bog’lagan holda ajratadi. Ehtiyojning belgi yoki samaralari quyidagi istaklarda namoyon bo’ladi;
1. O’z ijtimoiy olamini boshqarish;
2. Boshqalar xulqiga ta’sir o’tkazish va o’z maslaxatlari bilan yo’lga solish, buyurish, o’z so’ziga ishontirish;
3. O’z e’tikodiga yo’naltirish.
Motivasiyaning barcha omillarini moddiy va nomoddiy stimullarga ajratish mumkin. “Xayot fakat yeb ichishdan iborat emas”. Boshqa so’z bilan aytganda pul bilan xodimlarni jalb etishning o’zi yetarli emas. Korxonada moddiy rag’batlantirishdan tashqari xodimlar jalb qilinadiganlar motivasiyasining qo’shimcha, nomoddiy tizimi ishlab chiqilgan bo’lishi mumkin.
Bu ularni psixologik tashqi iqtisodiy jihatlardan muhim ehtiyojlarni kondirishga mo’ljallangan bo’lishi kerak. Tamoyilni amalga oshishi, yuqori natijalarga erishgan ishchilarning rag’batlantirilishiga qaratilgan ijobiy motivasiyalarning ishlab chiqilishi bilan belgilanadi. Past ega bo’lgan ishchilarga beriladigan jazolar tizimidan joy olgan “Salbiy motivasiyalarni” aks ettiradi.
Motivlarning qaysi biri ustunlik kilishi ijobiymi yoki salbiymi? degan savolga javobni aniq bir korxonada ishlash va xodimlar bilan munosabatga kirishish jarayoniga bog’liq xolda xal qilish mumkin.
Shunday ekan, motivasiya adekvat bo’lishi, korxona xodimining ish natijalariga mos bo’lishi kerak. Agar olinda xatolarga, xayot, ish natijalariga va tartibbuzarliklarga jazo ko’zda tutiladigan bo’lsa, motivasiya tizimi samarali bo’lmaydi.
Bundan tashqari, motivasiyaning tashqi omillari xodimlarni o’z natijalarini baholashga o’rgatuvchi va korxona xodimlarining ishdagi muvaffaqiyati darajalari bilan bog’liq ichki motivasiya omillarini xam ajratish mumkin.
Agar rahbarning bahosi, rahbarlarning o’z natijalarini baholashni shakllantirsa, bu yaxshi ko’rsatkich hisoblanadi. Bunda raxbarning tashqaridan beradigan bahosi va xodimlarning o’z-o’ziga beradigan baxosi muvofiq keladi.
V.A.Kruteskiy o’spirinlarda uchrash mumkin bo’lgan motivlardan quyidagilarni alohida ta’kidlab o’tadi:
- biror o’quv faniga nisbatan o’spirinning qiziqishi;
- Vatanga foyda keltirish istagi;
- shaxsiy kobiliyatini ro’kach qilib ko’rsatish;
- oilaviy an’analariga rioya qilishi;
- do’stlari va o’rtoqlaridan o’rnak olganligi;
- ish joyining va o’quv yurtining uyga yaqinligi;
- moddiy ta’minlanganlik;
- o’quv yurti ko’rinishining chiroyliligi yoki unga joylashishining osonligi singari motivlardir.
Yukoridagi fikrlardan ko’rinadiki, ilk o’spirinlik davrida kasbiy motivlarning shakllanishi bir qator tashqi va ichki omillarga bog’liq. Shuningdek, kasb tanlashga bo’lgan intilish ishtiyoqlar negizida kasbiy motiv va motivasiya shakllanadi. Aynan xorij psixologlari kasbiy motivlar tarkibini ishlab chiqishda kasb tanlashgacha bo’lgan va kasb tanlab bo’lgandan keyingi jihatlarini ko’rsatib o’tadilar.
Motiv (sabab - frantsuzcha motif - undash ma’nosini bildiradi) - shaxsni, ijtimoiy guruhni, muayyan ehtiyojlarni qondirish istagi bilan bog‘langan kishilarning birligini faollikka va mehnat qilishiga undashdir. Motivatsiya (sababni asoslash) - real mehnat xulq-atvorini tushuntirish, asoslab berish uchun sabablar (mulohazalar) tanlashga qaratilgan og‘zaki xatti-harakatdir.
2.2.Mehnat motiivatsiyasining ichki undovchi kuchlarini shakllantirish
Mehnat motiivatsiyasining ichki undovchi kuchlarini shakllantirish - mehnat faoliyati sababini asoslash jarayonining mohiyatidir. Sabab omillari sifatida sababning asosi yoki shart-sharoitlarini aytish mumkin. Ular sababning mazmunli tomonini, uning asosiy belgilari va ustivor yo‘nalishlarini belgilab beradi. Sabab omillari sifatida ijtimoiy va iqtisodiy muhit omillari (rag‘batlar) yoxud barqaror ehtiyojlar va qiziqishlar maydonga chiqadi.
Ehtiyojlar - shaxsning yashashi va o‘zini o‘zi saqlashiga doir zarur vositalar va shart-sharoitlar yaratish to‘g‘risidagi g‘amxo‘rlik qilishi, yashash muhiti bilan barqaror muvozanatni saqlashga intilishdir. Inson ehtiyojlarining ko‘pgina tasniflari mavjud bo‘lib, ular uchun asos sifatida inson ehtiyojlarining o‘ziga xos ob’ekti, ularning funktsional vazifasi, amalga oshiriladigan faoliyat turi va hokazolar namoyon bo‘ladi.
Bizningcha, ehtiyojlar ierarxiyasini (pog‘onasini) amerikalik psiholog A. Maslou ancha to‘liq va muvaffaqiyatli tarzda ishlab chiqqan, u xulq-atvor sabablarining beshta darajasini yoki guruhini u yoki bu paytda ustunlik qiluvchi ehtiyojlarga qarab ajratgan.
1. Odamlarning takror ko‘payishiga, oziq-ovqatga, nafas olishga, jismoniy harakatlarga, kiyim-bosh, uy-joy, dam olish va hokazolarga bo‘lgan fiziologik va jinsiy ehtiyojlari.
2. Ekzistentsial ehtiyojlar - o‘z yashashining xavf-xatarsiz bo‘lishiga ehtiyoj, ertangi kunga ishonch, hayot faoliyatining barqaror shart-sharoitlari, insonni qurshab turgan muhitning muayyan darajada doimiy va muntazam bo‘lishiga ehtiyoj, mehnat sohasida esa, kafolatlangan bandlikka, baxtsiz hodisalardan sug‘urtalanishga va shu kabilarga bo‘lgan ehtiyojdir.
3. Jamoaga bog‘liqlikka, unga mansublikka, muomalada bo‘lishga, boshqalar to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishga, o‘ziga e’tibor berilishiga, birgalikdagi mehnat faoliyatida ishtirok etishga bo‘lgan ijtimoiy ehtiyojlar.
4. O‘z-o‘zining hurmat qilinishiga, obro‘-e’tiborga ega qadr-qimmatning oshishiga, xizmat sohasida o‘sishiga, maqomi, nufuzi ortishiga, tan olinish va yuqori baho olishga bo‘lgan ehtiyojdir.
5. Shaxsiy, ma’naviy ehtiyojlar o‘zining ijod orqali faollashuvi, o‘zini namoyon qila olishida ifodalanadi.
A. Maslou ehtiyojlarning dastlabki ikki tipini boshlang‘ich (tug‘ma) ehtiyojlar deb, qolgan uchtasini ikkilamchi (hosil qilingan) ehtiyojlar deb atagan. Shu bilan birga ehtiyojlarning ortish jarayoni birlamchi (quyi) ehtiyojlarni ikkilamchi (yuqori) ehtiyojlar bilan almashtirish sifatida namoyon bo‘ladi. Ierarxiya printsipiga asosan har bir yangi darajadagi ehtiyoj avvalgi ehtiyojlar qondirilgandan keyingina shaxs uchun dolzarb ehtiyojga aylanadi.
Ko‘pgina ijtimoiy va axloqiy ehtiyojlar mavjudki, ular sotsiologiyada turli nuqtai nazarlardan o‘rganilmoqda va hisobga olinmoqda. Ularning muayyan qismi mehnat sabablari muammosiga kiradi va konkret mehnat sabab ahamiyatiga ega bo‘ladi. Ular orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: o‘z-o‘zini hurmat qilishga ehtiyoj (o‘zi haqidagi ijobiy fikr tufayli nazorat va mehnat haqi olishdan qat’iy nazar halol mehnat faoliyati bilan shug‘ullanish); o‘z-o‘zini qaror toptirishga bo‘lgan ehtiyoj (ma’qo‘llanish va obro‘-e’tibor, o‘ziga nisbatan boshqalarning ijobiy munosabatda bo‘lishi tufayli mehnatda yuqori miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga erishish); e’tirof etilishiga ehtiyoj (mehnat xulq-atvorining o‘zi kasbga yaroqli va qobiliyatli ekanligini isbotlashga qaratilishi); o‘z o‘zini namoyon qilishga bo‘lgan ehtiyoj (ishga ijodiy munosabatda bo‘lish asosida ishda yuqori ko‘rsatkichlarga erishish; ish qandaydir g‘oyalar va bilimlarga ega bo‘lish vositasi sifatida, o‘ziga xoslikni namoyon qilish vositasi sifatida); faollikka ehtiyoj (faollik orqali sog‘liq va kayfiyatni yaxshi saqlashga intilish); naslni davom ettirishga va o‘z-o‘zidan ko‘payishga bo‘lgan ehtiyoj (ishda oilasi va qarindosh-urug‘larining, yaqinlarining yaxshi kun kechirishi, ularning jamiyatda martabasi ortishiga ahamiyat berish; mehnat natijalari orqali yaratishga va nimanidir meros qilib berishga intilishni amalga oshirish); dam olish va bo‘sh vaqtga bo‘lgan ehtiyoj (kamroq ishlab, ko‘proq bo‘sh vaqt bo‘lishini afzal ko‘rish, ishni yashashning asosiy maqsadi emas, balki qadriyat deb bilish); o‘zini o‘zi saqlashga ehtiyoj (kamroq va yaxshiroq sharoitda ishlashga ehtiyoj, o‘z sog‘lig‘ini saqlash maqsadida kamroq haq olishga ham rozi bo‘lish); barqarorlikka ehtiyoj (ishni mavjud turmush tarzini, erishilgan to‘kinlik darajasini saqlab qolish usuli sifatida idrok etish, tavakallchilikni yoqtirmaslik); muomalada bo‘lishga ehtiyoj (mehnat faoliyatini odamlar bilan aloqada bo‘lish sharti va sababi deb bilish); ijtimoiy mavqega ega bo‘lishga ehtiyoj (mehnat faoliyatini mansabga erishish maqsadlariga bo‘ysundirish, mansab boshqalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lishda xulq-atvorning asosiy hal qiluvchi omili); ijtimoiy birdamlikka ehtiyoj (hamma bilan birdek bo‘lishga istak, halollik ish joyidagi sheriklar, hamkasblar oldida javobgarlik sifatida).
Ehtiyojlar mehnat motivatsiyasining sabablari umumiy jarayonida muhim o‘rinlardan birini egallaydi. Ular xodimlar tomonidan anglab etilsa, xulq-atvorni rag‘batlantiradi. Bu jihatdan ular muayyan shaklga - u yoki bu faoliyat turlariga, ob’ektlar va buyumlarga qiziqish shakli sifatida idrok qilinadi. Qiziqish – bu, anglab etilgan ehtiyojlarning aniq ifodasidir. Ehtiyojlardan farqli o‘laroq qiziqish shunday ijtimoiy munosabatlarga qaratilganki, xodim ehtiyojlarining qondirilishi shu munosabatlarga bog‘liqdir. Agar ehtiyojlar insonning normal hayot kechirishi uchun nimalar kerakligini ko‘rsatsa, qiziqish esa mazkur ehtiyojni qondirish uchun qanday harakat qilish kerak, degan savolga javob beradi. Shunday qilib, qiziqish o‘ziga xos bo‘lgan belgi sub’ektining yashashi uchun shart-sharoitlardan foydalanishga faol munosabatda bo‘lishni bildiradi, holbuki ehtiyoj bu shart-sharoitlarni egallashning zarurlik holatini ifodalaydi. Qiziqishlarning mazmuni sifatida predmetlar va ob’ektlar maydonga chiqadi, ularni egallash sub’ektlarning u yoki bu ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.
Turli-tuman birliklar, umuman, jamiyat, sinflar, ijtimoiy guruhlar, mintaqalar, mehnat tashkilotlari, shuningdek, ayrim xodimlar ehtiyojlar va qiziqishlarning egalari bo‘lib maydonga chiqadi. Ehtiyojlar va qiziqishlar sub’ektlari qatoriga barcha xo‘jalik yuritish sub’ektlari kiradi, ular ijtimoiy mehnat taqsimoti tizimida muayyan funktsiyalar va maqsadlarga ega bo‘ladi. Har bir sub’ektga turli qiziqish majmui xosdir.
Qiziqishlar moddiy (iqtisodiy) bo‘ladi. Bular ehtiyojlarni qondirishning pul va moddiy buyum vositalariga qiziqishdir. Bundan xodimlarning mehnat haqining tegishi darajasiga, mukofotlash miqdorlariga, noqulay mehnat sharoitlarida ishlaganlik uchun imtiyozlar va konpensatsiyalarga, mehnat rejimiga va shu kabilarga bo‘lgan qiziqishi kelib chiqadi. Bundan tashqari, qiziqishlar nomoddiy ham bo‘lishi mumkin: bular bilimlarga, ilmga, san’atga, muomalada bo‘lishga, madaniyatga, ijtimoiy-siyosiy faoliyatga va shu kabilarga bo‘lgan qiziqishlardir.
Har qanday ehtiyoj xilma-xil qiziqishlarni vujudga keltirishi mumkin. Masalan, bilimlarga bo‘lgan qiziqish xodimlarda o‘zining kasb mahoratini oshirishga bo‘lgan qiziqishni shakllantirishi mumkin; ijodiy, xilma-xil va mazmunli ishga bo‘lgan qiziqish o‘zining kasbiy bilimlarini doimiy ravishda kengaytirib borishni talab qiladi; maxsus adabiyotlarni, ilg‘or tajribani umumlashtiruvchi va yorituvchi adabiyotlarga qiziqishni oshiradi va hokazo. Shunday qilib, ehtiyojlar va qiziqishlar mehnat xulq-atvorining ichki tomondan bog‘liqligini nazarda tutadi. Xodimlarning turli ijtimoiy demografik, kasb-malaka va boshqa ijtimoiy guruhlaridagi turli faoliyat sharoitlarida ehtiyojlar va qiziqishlar turli-tuman tuzilishga ega bo‘ladi.
Ehtiyojlar asosida qadriyatlar va qadriyatli yo‘nalishlar shakllanadi. Ular mehnatning sabab jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
2.3.Mehnat motivatsiyasi jarayoning eng muhim elementlari
Mehnat motivatsiyasi jarayoning eng muhim elementlari qadriyatlar va xulq-atvor normalaridir. Qadriyatlar – bu, sub’ekt, jamiyat, sinf, ijtimoiy guruhning hayot va ishning asosiy va muhim maqsadlari to‘g‘risidagi, shuningdek, ana shu maqsadlarga erishishning asosiy vositalari haqidagi tasavvurlaridir. Qadriyatlarga jamiyat, jamoa, shaxs ko‘z o‘ngida ijobiy ahamiyatga ega bo‘lgan barcha predmetlar va hodisalar kiritiladi. Qadriyatlar olami jamiyatning ehtiyojlari va qiziqishlari xilma-xil va bitmas-tuganmasdir.
Qadriyatlar moddiy, ma’naviy, ijtimoiy, siyosiy bo‘ladi va hokazo. Ular ehtiyojlar va qiziqishlar asosida tarkib topadi. Lekin ehtiyojlar va qiziqishlar asosida shakllanadigan qadriyatlar ulardan nusxa ko‘chirmaydi. Qadriyatlar ehtiyojlar, qiziqishlar mazmuniga mos kelishi ham, mos kelmasligi ham mumkin. Ehtiyojlar, qiziqishlar va qadriyatning ehtimol tutilgan mos kelishi, birligi yoki qarama-qarshiligi shu narsa bilan bog‘liqki, ong nisbatan mustaqilikka egadir. Ongning o‘ziga xos faolligi, uning mustaqiligi shunga olib keladiki, qadriyatlar – bu, ehtiyojlar va qiziqishlarning nusxasi emas, balki hamisha ham ularga mos kelavermaydigan ideal tasavvurlardir.
Mehnat sharoitlari va mazmuni bilan kasbi, malakasi va boshqa ijtimoiy belgilari bilan farq qiladigan xodimlarning turli ijtimoiy guruhlari uchun ayni bir xil ob’ektlar va hodisalar turlicha ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, birovlar uchun mehnat sohasidagi xulq-atvorning bosh yo‘nalishi moddiy farovonlik bo‘lsa, boshqalar uchun mehnat mazmuni, uning ijodiy boyligi muhimroqdir, yana boshqalar uchun esa muloqotda bo‘lish imkoniyati muhimdir va hokazo.
Qadriyatlar orasida qadriyatli maqsadlar (doimiy) va qadriyatli vositalar (jihoz vositalari) bo‘lishi mumkin. Doimiy qadriyatlar inson mavjudligining strategik maqsadlarini: sog‘lig‘i, qiziqarli ishi, muxabbati, moddiy farovondligi va jixozlarni aks ettiradi. Jihoz vositalari maqsadga erishish vositalaridan iboratdir. Bular turli shaxsiy sifatlardan iborat bo‘lib, maqsadga, shaxsning e’tiqodlariga erishishga yordam beradi.
Jamiyatdagi qadriyatlar mazmuni shaxsning madaniyatiga, ma’naviy va axloqiy hayotining, ijtimoiy ongining rivojiga bog‘liq. Qadriyatlarning o‘ziga xos shakli ijtimoiy ideallar, ya’ni jamiyatda ijtimoiy munosabatlar, xodim qanday bo‘lishi lozimligi haqidagi tasavvurlardir.