I fəSĠl-xix əsrin sonuncu rübündə Uzaq ġərqdə beynəlxalq münasibətlər

 

Konfrans gərgin diplomatik 

mübarizə  Ģəraitində  keçmiĢdi,çünki  Rusiya  Yaponiyanın  bütün  tələblərini  qəbul 

etmək istəmirdi.DanıĢıqlar hərbi əməliyyatlarla eyni vaxtda aparılırdı.1905-ci ilin 

iyulunda  Yaponiya  Saxalin  adasına  desant  çıxartdı.Rusiya  bəyan  etdi  ki,Saxalin 

məsələsində  Yaponiyaya  güzəĢtə  getməyəcək.Rusiya  sülh  konfransının 

Yaponiyanın  mövqeyi  nəticəsində  pozulmasında  maraqlı  idi.Uzun  danıĢıqlar  və 

tərəddüdlərdən sonra danıĢıqlarda rus nümayəndə heyətinin 1-ci müvəkkili çarın o 

qədər  də  sevmədiyi  S.Y.Vitte  təyin  olundu.Nümayəndə  heyətinin  tərkibinə 

həmçinin VaĢinqtondakı səfir R.R.Rozen və məĢhur beynəlxalq hüquq mütəxəssisi 

F.F.Marrtins  də  daxil  oldular.DanıĢıqların  gediĢində  Vitte  Fransanın  prezidenti 

E.Lube  və  baĢ  naziri  M.Ruvye  ilə  görüĢdü.  Onlar  açıq-aĢkar  Rusiyanı  sülh 

imzalayıb,rus  ordularını  Qərbə  qaytarmağa  çağırırdılar.Bundan  əlavə  Vittenin 

Fransadan  borc  almaq  imkanı  barədə  sualına  baĢ  nazir  Ruvye  cavab  verdi  ki,bu 

barədə söhbət yalnız müharibə qurtardıqdan sonra gedə bilər.

  

Ingiltərə  diplomatları  Fransa  vasitəsilə  Rusiyaya  Yaponiyanın  sülh  Ģərtlərini 

təqdim etdilər.Həmin Ģərtlər aĢağıdakılar idi: 



 

Rusiya Yaponiyanın Koreyada fəaliyyət sərbəstliyini tanıyır. 



 

Rus orduları Mancuriyadan çıxarılır. 



 

ġərqi Çin dəmiryolu yalnız sənaye ticarət məqsədləri üçün istifadə edilməli 

idi. 



 

Ətraf ərazisi ilə birlikdə Port-Artur və Dalniy,Xarbin-Port-Artur dəmir yolu 

üzərində ticarət hüququ Yaponiyaya verilməli idi 



 

Lyaodun yarımadası Yaponiyaya verilirdi. 



 

Uzaq  ġərqdəki  möhkəmləndirilmiĢ  Rusiya  istehkamlarından  bir  çoxu 

Yaponiyanın tərkibinə keçirdi. 



 

Yaponiya Saxalin adasının ona verilməsini istəyirdi 



 

Yaponiya Rusiyadan 1,2 mlrd ien təzminat ödəməyi tələb edirdi. 



 

tərksilah  etdirilib  nəzarət  altında  saxlanılan  Rusiya  gəmilərinin  geri  təslim 

edilməsi 



 

Rusiyanın Uzaq ġərqdə dəniz qüdrətinin məhdudlaĢdırılması 



 

Rusiya  sahilləri  boyunca  Yaponiyanın  balıqçılıqla  məĢğul  olmasına 

razılaĢmaq. 

Müqavilənin maddələrinin müzakirəsi olduqca tez keçdi və avqustun 20-dən sonra 

əsasən  hazır  idi.Amma  bəzi  maddələr  üzrə  tərəflərin  ciddi  fikir  ayrılıqları  üzə 

çıxdı. Mübahisəli məsələ təzminata, Saxalin adasının taleyinə,Sakit okeanda hərbi-

dəniz  donanmasının  məhdudlaĢdırılmasına  və  tərkisilah  edilib  bitərəf  limanlarda 

saxlanılan gəmilərin yaponlara verilməsinə aid idi.Vitte Cənubi Mancuriya dəmir 

yolunun  yalnız  yaponlar  tərəfindən  iĢğal  olunmuĢ  hissəsinin  verilməsinə  razı 

olduğunu  bildirdi.Koreya  haqqında  sərhədlərin  təhlükəsizliyi  haqqında  Vittenin 

təklifini  Yaponiya  qəbul  etdi.Lakin  yaponlar  Koreya  imperatorunun  suverenliyi 

haqqında  heç  eĢitmək  belə  istəmədilər.RazılaĢdılar  ki,konfransın  protokolunda 

Koreyanın  suverenliyini  məhdudlaĢdıran  qərar  qəbul  etsinlər.Bu  məhdudiyyətləri 

isə Yaponiya Koreya hökumətinin razılığı ilə həyata keçirməlidir. 

1905-ci  ilin  avqustun  22-də  Rusiya  hökuməti  Portsmuta  teleqram  göndərib 

nümayəndə  heyətinə  danıĢıqları  dayandırmağı  tapĢırdı.Yaponlar  adanı  onlara 

verməyi  və  1,2  mlrd  ien  təzminat  ödəməyi  tələb  edirdilər.Təzminata 

gəlincə,Rusiya  bu  məsələ  üzrə  danıĢıqlar  aparmaqdan  qəti  imtina  etdi  və  bu 

məsələdə  Ruzvelt  ona  dəstək  verdi.Rusiya  tərəfi  yaponların  yalnız  pul  naminə 

müharibəni  davam  etdirmək  istədiklərini  bəyan  etdilər.ABġ  ehtiyat  edirdi 

ki,Yaponiya  Rusiyadan  aldığı  təzminatı  hərbi  donanmanın  güclənməsinə  sərf 

edəcək.Sonralar  Yapon  diplomatı  Kikudziro  Ġsii  öz  gündəliyində  yazırdı: 

―Yaponiya elə bir ölkə ilə razılaĢmağa çalıĢırdı ki həmin ölkə öz tarixi ərzində heç 

vaxt heç kimə təzminat ödəməmiĢdir.‖ 

Ġngiltərə Fransa ilə bağladığı Antantanı zəif Rusiya ilə tamamlamaq istəyirdi.Buna 

görə  də  o,müharibənin  davam  etməsinə  maraqlı  deyildi.Çünki  onun  müttəfiqi 

Fransa,rus ordusunun bütün gücü ilə Almaniya sərhəddinə qayıtmasını istəyirdi. 

Amerika  diplomatiyasının  təzyiqi  altında  və  Rusiya  nümayəndə  heyətinin  sərt 

davranıĢı nəticəsində yaponlar öz tələbindən imtina etməli oldular. 

Saxalin  adasının  taleyinin  həll  edilməsi  məsələsi  daha  mürəkkəb  idi.Hərbi 

əməliyyatların  gediĢində  yaponlar  adaya  çıxıb,onun  cənub  hissəsini  tuta 

bilmiĢdilər.Portsmutda  onlar  bütün  adaya  iddialarını  bildirdilər.DanıĢıqlar 

uzanırdı,prezident  Ruzvelt  II  Nikolaya  adanı  yaponlara  verməyi  məsləhət 

gördü.Rus  nümayəndəliyi  imtina  edirdilər.Əgər  Rusiya  müharibəni  davam 

etdirsəydi  ġərqi  Sibiri  itirə  bilərdi.Son  nəticədə  1905-ci  ilin  avqustun  23-də 

Nikolay  Saxalinin  cənub  hissəsini  yaponlara  verməyə  razı  oldu.Ġki  gün  sonra 

avqustun  25-də  Yaponiyaya  daha  güclə  təsir  göstərildi.Bankir  Ykob  ġiff 

Takaxiriyə  çox  mənalı  məktub  göndərdi.ġiff  ona  xəbərdarlıq  edirdi  ki,  əgər 

müharibə  davam  edərsə  Rusiya  özünün  bütün  böyük  qızıl  ehtiyatından  istifadə 

edəcək.  Digər  tərəfdən,  Amerikanın,Ġngiltərənin  və  Almaniyanın  pul  bazarlarının 

Yaponiyanı  maliyyələĢdirməyəcəkləri  təhlükəsi  də  yarana  bilər.  Avqustun  26-da 

Vitte güzəĢtlərdən imtina etdiyini bildirdi və nümayəndəliyin yığıĢmasına göstəriĢ 

verdi.Yaponlar  danıĢıqları  2  gün  də  uzatmağı  xahiĢ  etdilər,avqustun  27-də 

Yaponiya  hökuməti  toplaĢaraq  yaranmıĢ  vəziyyəti  müzakirə  etdi.MüĢavirə  gecə 

keçənə qədər davam etdi.Qərara alındı ki,təzminata təkid edilməsin. Katsura bunu 

Portsmuta xəbər verdi. Avqustun29-da səhər konfrans öz iclasını bərpa etdi. Ġclas 

baĢlanan  kimi  yapon  nümayəndəsi  Rusiyanın  təklifi  ilə  razı  olduğunu 

bildirdi.Bundan  sonra  hər  iki  tərəf  Laperuzov  və  Tatarsk  boğazlarında  sərbəst 

üzgüçülük haqqında qarĢılıqlı təminat barədə razılığa gəldilər. 

 

Rusiya  ilə  Yaponiya  arasında  sülh  müqaviləsi  1905-ci  ilin  sentyabrın  5-də 

Portsmutda  imzalandı.O,15  maddədən  və  sülh  müqaviləsinin  3  və  10-cu 

maddələrinə iki əlavədən ibarət idi.Müqavilənin mətni aşağıdakı kimi idi : 

 

1-ci  maddəyə  əsasən  Rusiya  və  Yaponiya  imperatorları  və  həmçinin  onların 

dovlətləri  və  təbəələri  arasında  bundan  sonra  sülh  və  dostluq  hökm 

sürəcəkdir.Həmçinin  2-ci  maddəyə  əsasən  razılaĢdırılırdı  ki,Koreyada  rus 

təbəələrinə  digər  xarici  dövlətlərin  təbəələri  ilə  eyni  mövqedə  yanaĢılacaqdır. 

Rusiya Yaponiyanın Koreyada siyasi,hərbi və iqtisadi sahələrdə üstün maraqlarını 

tanıyır və Yaponiya hökumətinin Koreyadakı istənilən hərəkətlərinə ―qarıĢmamağı 

və  mane  olmamağı‖  öhdəsinə  götürürdü.Tərəflər  həmçinin  Rusiya-Koreya 

sərhədində ―rus,yaxud Koreya ərazisinin təhlükəsizliyinə qorxu yaradan hər hansı 

hərbi tədbirlərin‖ görülməsindən çəkinmək barədə razılığa gəldilər. 

3-cü maddəyə əsasən Rusiya və Yaponiya Mancuriyadan (Lyaodun yarımadasının 

rus icarəsinin aid olduğu ərazilər istisna olmaqla) öz qoĢunlarını çıxarmağı və onu 

Çinin  müstəsna  idarəsinə  verməyi  ilə  razılaĢırdılar.4-cü  maddəyə  əsasən  Çinə 

Mancuriyada  ticarət  və  sənaye  fəaliyyəti  aparmaqda  mane  olmamağı  öhdələrinə 

götürdülər. 

5-ci  maddəyə  əsasən  Rusiya  Port-Arturun,Talmenin  və  bitiĢik  ərazi  sularının 

icarəsini  Yaponiyaya  güzəĢtə  gedir  və  6-cı  maddəyə  əsasən  Çin  hökumətinin 

razılığı  ilə  Port-Arturdan    Çan-Çun  dəmiryoluna  qədər  olan  hissə  yaponiyaya 

əvəzsiz  olaraq  icarəyə  verilirdi.7-ci  maddəyə  əsasən  Hər  iki  tərəf  öhdələrinə 

götürürdülər ki,Mancuriyada onlara məxsus dəmir yolundan yalnız kommersiya və 

sənaye  məqsədləri  üçün  istifadə  edəcəklər.  9-cu  maddəyə  əsasən  Yaponiya 

Saxalinin  cənub  hissəsini  ―əbədi  və  tam  hakimiyyəti  altına‖  alırdı.Ġki  dövlət 

arasında sərhəd xətti adada 50-ci paralel üzrə keçməyə baĢladı.Lakin hər iki tərəf 

öhdələrinə  götürürdülər  ki,Saxalində  sədlər  tikməyəcək,gəmiçiliyin  sərbəst 

inkiĢafına mane olmayacaqlar. 10-cu maddəyə əsasən Yaponiyanın tərkibinə keçən 

Rusiya  torpaqlarında  yaĢayan  əhaliyə  icazə  verilirdi  ki  onlar  öz  daĢınmaz 

əmlaklarını  satıb  öz  ölkələrinə  qayıtsınlar.Lakin  burada  yaĢayan  əhali  həmin 

ərazidə  yenə  də  qalmaq  istəsəydilər  onlara  mənəvi  mədəni  hüquqlarda  Yaponiya 

tərəfindən  təminat  verilirdi.11-ci  maddəyə  əsasən  balıqçılıq  konvensiyası 

imzalandı.Bu  konvensiya  ilə  Rusiya  sahillərində-Yapon,Oxot,Berinq  dənizlərində 

hər iki ölkə əhalisinin sərbəst surətdə balıqçılıqla məĢğul olması tənzimlənirdi.Bu 

konvensiya  Rusiyanın  və  digər  xarici  ölkələrin  burada  əvvəllər  də  balıqçılıqla 

məĢğul olmaq hüququ olan vətəndaĢlarına toxunmur.14-cü maddəyə əsasən Rusiya 

və Yaponiya imperatorları müqaviləni tez bir zamanda ratifikasiya etməli idi.Lakin 

hər ehtimala qarĢı ratifikasiya 50 gün müddətində Sankt Peterburqdakı ABġ səfiri 

və Fransanın Tokioya göndərilmiĢ səfiri vasitəsi ilə açıqlanmalı idi və həmin andan 

etibarən  müqavilə  tam  müddəaları  ilə  qüvvəyə  minirdi.15-ci  maddəyə  əsasən 

müqavilənin  hal-hazırdakı  mətni  2  nüsxədə-fransız  və  ingilis  dillərində 

imzalanmalı  idi.Hər  iki  mətn  eyni  olmalı  idi  və  əgər  hər  hansısa  bir  narazılıq 

olsaydı,o zaman fransız dilində olan mətn əsas götürülməli idi. 

1905-ci  ilin  dekabrın  22-də  Yaponiya  ilə  Çin  arasında  müqavilə  imzalandı.Çin 

Portsmut  müqaviləsinin  bütün  Ģərtləri  ilə  razılaĢdığını  bildirdi.Mancuriyanın  16 

Ģəhəri  beynəlxalq  ticarət  üçün  açıq  elan  edildi.Yaponiyaya  Mancuriya  ərazisində 

dəmiryolu çəkmək hüququ verildi. 

Rusiya və Ġngiltərə Uzaq ġərqdə öz mövqelərini möhkəmləndirməyə çalıĢırdı.. 

Antanta ölkələri Almaniyaya qarĢı Yaponiya ilə əməkdaĢlıqda maraqlı idi.ABġ isə 

Antanta  ölkələrinə  qarĢı  Almaniya  ilə  ittifaq  yaratmaq  istəmirdi.Eyni  zamanda 

ABġ  Mancuriyada  Rusiya  ilə  Yaponiya  arasında  ziddiyətlərin  kəskinləĢməsinə 

çalıĢırdı.ABġ  Mancuriyadakı  dəmiryollarını  satın  almağa  cəhd  göstərirdi.Lakin 

Yaponiya və Rusiya ABġ-ın təklifini qəbul etmədi.1910-cu ilin iyulun 4-də Rusiya 

ilə  Yaponiya  arasında  imzalanmıĢ  saziĢə  görə  onlar  Mancuriyada  mövcud 

vəziyyətin qorunmasına çalıĢmalı idi. 

1910-cu ildə Yaponiya Koreyanın ilhaq edildiyini bildirdi.1911-ci ilin iyunun 13-

də Ġngiltərə ilə Yaponiya arasında yeni ittifaq müqavilsi imzalandı.Ġngiltərə 1911-

ci  ildə  ABġ-la  mübahisəli  məsələlərin  arbitraj  yolu  ilə  həlli  haqqında  müqavilə 

bağlamıĢdı.Ona  görə  Ġngiltərə  ilə  Yaponiya  arasında  imzalanmıĢ  yeni  ittifaq 

müqaviləsinə  dəyiĢiklik  edildi.Belə  ki,daha  Ġngiltərə  arbitraj  saziĢi  imzaladığı 

dövlətə qarĢı Yaponiyanın müdaxiləsi zamanı Yaponiyaya hərbi yardım etməli idi. 

1911-ci ilin oktyabrında Çində inqilab baĢ verdi.Ölkənin mərkəzində və cənubunda 

inqilabi hərəkat daha  güclü  idi.Monarxiyanın devrilməsi vı  Çinin respublika  elan 

edilməsi xarici inhisarların mənafeyi üçün təhlükə yaradırdı.Ona görə Yaponiya və 

Rusiya Çində monarxiyanın hərbi yolla bərpası haqqında danıĢıqlar aparırdı. 

1911-ci ilin dekabrında Yaponiya hökuməti bildirdi ki,Çin respublikasını tanımaq 

niyyətində  deyil.Lakin  böyük  dövlərlər  arasında  rəqabət  onların  Çinə  qarĢı  hərbi 

müdaxiləsinə imkan vermədi. 

ABġ,Ġngiltərə  və  Fransa  Çində  Tsin  monarxiyasını  müdafiə  etmək  fikrində 

deyildi.Qərb dövlətləri Çin imperatorunun sarayında yüksək vəzifə tutan və liberal 

burjuaziya  ilə  əməkdaĢlıq  edən  Yuan  ġi  Kayı  müdafiə  edirdi.1913-cü  ilin 

əvvəlində  Qərb  dövlətləri  ölkənin  idarə  edilməsini  yaxĢılaĢdırmaq  üçün  Yuan  ġi 

Kaya 25 milyon funt sterlinq məbləğində kredit vermiĢdi.Birinci dünya müharibəsi 

ərəfəsində Çində Yaponiyanın mövqeləri möhkəmləndi. 

 



 

RUS-YAPON  MÜHARĠBƏSĠNDƏ  ĠġTĠRAK  ETMĠġ  AZƏRBAYCANLI 

HƏRBĠÇĠLƏR: 

 

Əbülfət ağa Nəcəfqulu ağa oğlu Şahtaxtinski: Çar ordusunun polkovniki.1904-

1905-ci  illərdə  Rus-yapon  müharibəsində  iĢtirak  edən  Əbülfət  ağa  ġahtaxtinski 

batalyon komandiri kimi məsul vəzifədə xidməti borcunu ləyaqətlə yerinə yetirib. 

Şıxlinski  Əliağa  İsmayıl  Ağa  oğlu:  Rusiya  Ġmperiyası  ordusunun 

azərbaycanlılardan  ibarət  olan  "VəhĢi  diviziya"  adlanan  600  nəfərlik  alayının 

komandiri,  general  leytenant.  Ə.  ġıxlinski  1904-1905-ci  illər  rus-yapon 

müharibəsində  batareya  komandiri  kimi  ön  cəbhədə  qəhrəmanlıqla  vuruĢmağa 

baĢladı.  Port-Artur  qalasının  müdafiəsi  zamanı  xüsusi  Ģücaət  göstərdiyinə  görə 

"Qızıl qılınc"la mükafatlandırıldı. 

Hüseynxan  Naxçivanski-(1863-1919)  general-leytenant  rütbəsinə  qədər 

yüksəlmiĢ  Hüseynxan  rus-yapon  müharibəsində  2-ci  Dağıstan,sonra  isə  44-cü 

Nijni-Novqorod süvari alayına komandanlıq etmiĢdi. 

Feyzulla mirzə Qovanlı-Qacar -(1872-1920), Ġran Ģahzadəsi, çar ordusunun və 

Azərbaycan Demokratik Respublikası ordusunun general-mayoru. Feyzulla mirzə 

3 noyabr 1904-cü ildə "Ġgidliyə görə" yazılı 4-cü dərəcəli "Müqəddəs Anna", 9 

yanvar 1905-ci ildə Rus-Yapon müharibəsində fərqləndiyinə görə 3-cü dərəcəli 

"Müqəddəs Stanislav", 11 iyuldan 10 avqusta qədər Bensix ətrafındakı savaĢda 

fərqləndiyinə görə 3-cü dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordenləri, onların lentləri və 

qılıncla təltif edilmiĢdi. 

Fətəlibəyov Həsən bəy Əhməd bəy oğlu: Birinci dərəcəli könüllü əsgər olmuĢdu. 

Rus-yapon müharibəsinin, Romanovlar sülaləsinin 300 illik xatirə medalı ilə və 

məiĢətdə göstərdiyi fəaliyyətinə görə ordenlə təltif olunmuĢdur. 

Səməd bəy Mehmandarov: 1901-ci il ildə polkovnik, 1904-cü ildə general-mayor 

rütbəsi almıĢdır. Rus-Yapon müharibəsində böyük rəĢadət göstərmiĢ 

S.Mehmandarova 1908-ci ildə tam artileriya generalı rütbəsi verilmiĢdir ki, bu da 

general-polkovnik rütbəsinə bərabərdir. 

Mixail Dmitriyeviç Tuşinski (Mixail bəy Kərim bəy oğlu Mehmandarov): Rus 

- yapon müharibəsinin qızğın çağında  Mixail könüllü olaraq Uzaq ġərqə yollandı. 

Mancuriyanın döyüĢ meydanlarında Peterburq Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin altıncı 

səyyar dəstəsinin tərkibində yaralılara ilk tibbi xidmət göstərdi, burda xeyli tibbi-

praktik təcrübə toplamıĢdır. 

 

 

ƏDƏBĠYYAT

 

SĠYAHISI 



 

Сборник договоров России с другими государствами. 1856—1917. М. 

— С. 337-342, Гос. изд-во полит. литературы, 1952 



 

Musa Qasımov,Mahir Abdullayev.Beynəlxalq münasibətlər tarixi((XX əsr. I 

hissə. 1900-1945-ci illər) 



 

Məmmədağa BaxıĢov:Beynəlxalq Münasibətlər Tarixi(1871-1918) 



 

A.S.Protopopov,V.M.Kormenko,N.S.Yelmanova:Beynəlxalq münasibətlər 

və Rusiyanın xarici siyasət tarixi(1648-2005) 



 

Asya Hacıyeva.Beynəlxalq münasibətlər tarixi(1871-1919-cu illər).Bakı 

2008 



 

Левицкий Н. А. Русско-японская война 1904—1905 гг. — Москва: 

Эксмо, Изографус, 2003. — 672 с. — ISBN 5-7921-0612-6 



 

Свечин А. А. Эволюция военного искусства. Том II, Глава 9: Русско-

японская война 1904—05 г.. — М.-Л.: Военгиз, 1928. 



 

Куропаткин А. Н. Русско-японская война, 1904—1905: Итоги войны. — 

2-е изд. — СПб.: Полигон, 2002. — 525 с. — ISBN 5-89173-155-X 



 

Historical Section of the German General Staff. Russo-Japanese War, 

1904—1905. — London: H. Rees, 1908. 



 

Боханов А. Н. Николай II / А. Н. Боханов. — М.: Вече, 2008. — 528 с.: 

ил. — (Императорская Россия в лицах).  



 

Ольденбург С. С. Царствование императора Николая II / Предисловие 

Ю. К. Мейера — СПб.: Петрополь, 1991. — 672 с. ISBN 5-88560-088-0. 

Репринтное воспроизведение издания: Вашингтон, 1981,  



 

Giovanni Arrighi, Takeshi Hamashita & Mark Selden. The Rise of East Asia 

in World Historical Perspective (англ.). State University of New York at 

Binghamton, 1996.. 



 

S. C. M. Paine. Imperial rivals: China, Russia, and their disputed frontier, p. 

238; M. E. Sharpe, 1996,  



 

The Russo-Japanese War (1906), Part I, Great Britain War Office General 

Staff, pp. 20, 27 



 

Sisemore, James D. The Russo-Japanese War, Lessons Not Learned. — Fort 

Leavenworth, KS: U.S. Army Command and General Staff College, 2003. 



 

Романов Б. А. Дипломатическое развязывание русско-японской войны 

1904—1905 гг.. журнал «Исторические записки» Академии наук СССР 

(1940).

 



 

http//www.Militera.lib.ru.memo/Russian/denikinai/ou.html