I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta

XI BOB
TUR, POPULYATSIYA, EKOSISTEMA, BIOSFERA
11.1. TUR, POPULYATSIYA
MUAMMONI ANIQLAYMIZ.
Tabiatda ninachilarning xilma-
xilligiga sabab nima?
YANGI BILIMLARNI KASHF ETAMIZ.
Tur, populyatsiya.
Tabiatda mavjud xilma-xil o‘sim-
lik, hayvonlarni sistemaga solishda, ya’ni klassifikatsiyalashda tur tushunchasi sistematik 
birlik sifatida qo‘llanadi. Masalan, oddiy na’matak, qizil lola, moyli kungaboqar, qo‘ng‘ir ayiq, 
zog‘ora baliq, oq laylak. 
Tur 
– o‘zaro morfologik jihatdan o‘xshash bo‘lgan, erkin chatishib nasl beradigan, bir xil 
genetik materialga ega organizmlar yig‘indisi. Masalan, qizil tulki. U yirtqichlar turkumiga 
mansub bitta tur.
Populyatsiya
– ma’lum bir arealda tarqalgan, bir turga kiruvchi, o‘zaro erkin chatishib 
nasl bera oladigan organizmlar yig‘indisi (
11.1–11.2-rasmlar
). Masalan, Tyanshan tog‘ tizmasi-
da qizil tulkining 1000 ta vakili yashaydi. Ularni qizil tulkining bitta populyatsiyasi deyish 
mumkin. Xuddi mana shunday tulkilarning 500–600 tasi O‘zbekiston janubidagi Hisor tog‘ 
tizmasida yashaydi. Bu endi qizil tulkining ikkinchi bir populyatsiyasi. Ushbu ikki populyatsiya 
o‘zaro alohidalashgan, ularni uzoq masofa ajratib turadi. Lekin, shunga qaramay, bu ikki po-
pu l yatsiya bitta – qizil tulki turiga tegishli hisoblanadi. Ya’ni tur populyatsiyalar yig‘indisidan 
tashkil topadi. Populyatsiya doirasida organizmlar oila, gala, poda bo‘lib yashaydilar. Lekin 
ular turg‘un holatda bo‘lmay, noqulay sharoitda tarqalib ketadi 
(11.3-rasm).
11.1-rasm.
Jirafalar populyatsiyasi.
11.2-rasm. 
Sayg‘oqlar populyatsiyasi.

---

162
Tabiatda turlar juda ko‘p. Ularni bir-biridan 
farqlashda tur mezonlaridan foydalaniladi. Tur 
uchun xos bo‘lgan belgi va xususiyatlar yig‘indisi