I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta

Reflekslarning turlari. 
Odam va hayvonlarda shartsiz va shartli reflekslar farq qiladi. 
Nasldan naslga o‘tadigan tug‘ma reflekslar 
shartsiz reflekslar
deyiladi. Shartsiz refleks-
lar hosil bo‘lishida markaziy nerv sistemasining quyi qismlari (orqa, uzunchoq, o‘rta, oraliq 
miyalar)ning nerv markazlari qatnashadi. Shartsiz reflekslar irsiy bo‘lib, odam va hayvonlar-
ning hayoti davomida o‘zgarmasdan saqlanib qoladi va nasldan naslga o‘tadi. Refleksning bu 
turida organizm muayyan ta’sirga doimo bir xilda javob beradi. Bitta turga kiruvchi barcha 
hayvonlarning shartsiz reflekslari bir xil bo‘ladi. Tuxumni endigina ochib chiqqan jo‘ja ko‘ziga 
ko‘ringan narsalarni cho‘qib ko‘radi. Nafas olish doimo nafas chiqarish bilan almashinib tura
-
di, kuchli yorug‘likda ko‘z qorachig‘i torayadi, qorong‘ida kengayadi, ovqat og‘izga tushganda 
so‘lak ajraladi. Bu shartsiz refleksga misol bo‘ladi. 
Hayvonlarda murakkab xatti-harakat va xulq-atvor bilan bog‘liq tug‘ma reflekslar ham bor. 
Masalan, hayvonlar nasl qoldirish uchun qulay joy axtaradi, uya quradi, nasliga g‘amxo‘rlik 
qiladi. Bunday tug‘ma reflekslar 
instinkt
deyiladi. 
Retseptor
Sezuvchi neyron
Oraliq neyron
Harakatlantiruvchi
neyron
Muskul

---

69
Shu bilan birga, odam va hayvonlarning hayoti davomida hosil bo‘ladigan reflekslar ham 
bor. Agar akvariumdagi baliqchalarga chiroq yoqib oziq berilsa va oziqlantirish shu tarzda bir 
necha bor takrorlansa, baliqchalarda shartli refleks hosil bo‘ladi. Baliqchalar chiroq yoqilishi 
bilan oziq berilmasa ham suzib kela boshlaydi. Hosil bo‘lgan bunday reflekslar 
shartli ref leks
lar 
deyiladi. Shartli reflekslar nasldan naslga o‘tmaydi va uzoq saqlanib qolmaydi. Shartli refleks-
lar hosil bo‘lishida markaziy nerv sistemasi bosh miya yarimsharlarining po‘stlog‘idagi nerv 
markazlari ishtirok etadi. Вunday reflekslar odam yoki hayvonlar hayotida doimiy bo‘lmaydi, 
ma’lum vaqt oralig‘ida takrorlanmasa, yo‘qolib ketadi. Shartli reflekslarga ham ko‘plab misol
-
lar keltirish mumkin. Hayoti davomida qush o‘ziga zarur oziqni farqlashni o‘rganadi. Odam 
hayoti davomida gapirishni, o‘qish va yozishni o‘rganadi, mehnat qiladi. 
Shuni ta’kidlash lozimki, shartli reflekslar hosil bo‘lishida organizmning yoshi, fiziologik 
xususiyatlari, qobiliyati, yashash sharoiti kabi omillar muhim rol o‘ynaydi.