I Maidə Surəsi 55-56

len mesajı təbliğ et/ət..." ayəsini endirincə, Peyğəmbər Cuhfeyə gələnə

qədər insanların qorxusundan üç gün dayandı (susdu) və Əlinin

əlini tutmadı (vəliliyi və xəlifəliyini elan etmədi)."

"Gadiri Hum günü Cuhfeyə varın tərəfindən, Mehyaa deyilən yerdə yerləşdi

və 'Haydin namaza!' deyə səsləndi. İnsanlar toplanınca,

'Sizə özünüzdən evlə kimdir?' deyə soruşdu. İnsanlar yüksək səslə,

'Allah və ONun Peyğəmbəri.' deyə qışqırdılar. Peyğəmbər eyni

sualı ikinci və üçüncü dəfə soruşdu. Yenə, 'Allah və ONun Peyğəmbəri.'

dedilər."

"Arxasından Hz. Əlinin əlini tutaraq belə dedi: 'Mən kimin

mövlası əmsə, Əli də onun mövlasıdır. Allahım, onu dost əldə edəni

dost edin/əldə et, ona düşmən kəsilənə düşmən kəsil. Ona kömək edənə

kömək et; onu tək buraxanı tək burax. O məndən və mən də

ondanım. Harun, Musa üçün nə idi isə, o da mənim üçün odur. Tək

məndən sonra başqa peyğəmbər gəlməyəcək." [c. 1, s. 332, h: 153]

Yenə Tefsir'ul-Ayyaşi'de Əbul-Caruddan canlı İmam Məhəmməd

Misin (ə.s) belə buyurduğu yazılar: "Ey Elçi, Allah tərəfindən

sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət. Əgər bunu etməzsənsə, O'-

nun elçisi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş olarsan. Allah səni insanlardan

qoruyar. Allah kafirləri məqsədlərinə çatdırmaz." ayəs(n)i endiyində

Peyğəmbər, Hz. Əlinin əlini tutaraq belə buyurdu: 'Ey insanlar,

məndən əvvəlki peyğəmbərlərin hamısı bir müddət yaşadıqdan

sonra Allah tərəfindən çağırılıb bu çağırışa razılıq etdilər. Mən də

çağırış al/götürüb bu çağırışa razılıq etmək üzrəyəm. Mən məsulam; siz

də məsulsunuz. Nə deyəcəksiniz?' Hamı/həmişə bir ağızdan, 'Sənin Allah-

'ın mesajını təbliğ etdiyinə, insanlara nəsihət verdiyinə və vəzifəsini

yerinə yetirdiyinə şahidlik edərik. Allah səni digər peyğəmbərlərə

verdiyi mükafatların ən üstünü ilə mükafatlandırsın.' dedilər. Bunun

üzərinə Peyğəmbər, 'Allahım, şahid ol.' dedi."

"Sonra sözlərinə belə davam etdi: 'Ey Müsəlmanlar, sözlərimi

burada olanlar olmayanlara çatdırsın. Mənə inananlara, bani təsdiq

edənlərə Əlinin vəliliyini vəsiyyət edirəm. Xəbəriniz olsun ki, Əli'-

nin vəliliyi mənim vəliliyim. Bu, Allahın mənə istiqamətli bir əhdidir,

bunu sizə təbliğ etməmi əmr etdi. Söylədiklərimi eşitdinizmi?' -

Bunu üç dəfə təkrarladı.- Bu vaxt biri belə dedi: Eşitdik ey Allah-

'ın elçisi!" [c. 1, s. 334, h: 155]

72 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

əl-Besair adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Fudayl b.

Yesəyərdən belə rəvayət edər: "İmam Məhəmməd Mis (ə.s), 'Ey

Peyğəmbər, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət.

Əgər bunu etməzsənsə, ONun elçisi olma vəzifəsini yerinə yetirməmiş

olarsan.' ayəsindəki mesajın Əlinin vəlayəti olduğunu buyurdu."

[s. 515, h: 40]

Mən deyərəm ki: Bu ayənin vəlayət və Gadiri Hum mövzusu haqqında

olduğunu el-Besairin yanında Kuleyni də el-Kafidə öz rəvayət

zənciriylə Əbul-Caruddan nəql etdiyi uzun bir hədisdə İmam

Məhəmməd Misdən (ə.s) nəql edər. 1 Eyni mənas(n)ı, Şeyx Saduk

əl-Maani adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd b. Bolluq

b. Muxtardan, o da atasından rəvayət etdiyi uzun bir hədisdə İmam

Məhəmməd Ba-kırdan nəql edər. Eyni mənas(n)ı, Tefsir'ul-Ayyaşi'de

müəllif, Əbul-Ca-ruddan köçürdüyü uzun bir hədisdə və

Əmr b. Yeziddən, onun da atasından rəvayət etdiyi qısa bir hədisdə

İmam Sadiqdən nəql edər. [c. 1, s. 233, h: 154]

Səhləbi Təfsirindən nəql edilən məlumata görə İmam Cəfər Sadiq

(ə.s) belə buyurar: "Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı

təbliğ et/ət..." ayəs(n)i, Hz. Əlinin üstünlüyü haqqında endi. Bu ayə

enincə Peyğəmbər, Hz. Əlinin əlini tutaraq, 'Mən kimin mövlası əmsə,

Əli də onun mövlasıdır.' dedi."

Yenə Səhləbi Təfsirinin Kelbiyə, onun da Əbu Salehə söykən/dözərək

İbni Abbasın bu ayə haqqında belə dediyi nəql edilər: "Bu

ayə, Əli b. Ebutalip haqqında endi. Allah, Peyğəmbərə bu ayədə

Hz. Əlinin vəliliyini təbliğ etməsini əmr etdi. Bunun üzərinə Peyğəmbər

Əlinin əlini tutdu və bunları söylədi: 'Mən kimin mövlası əmsə,

Əli də onun mövlasıdır. Allahım, onu sevəni sev və ona

düşmən olana düşmən ol."

əl-Burhan təfsirinin İbrahim Sakafiyə söykən/dözərək verdiyi məlumata

görə Hudri, Bureydet'ül-Eslemi və Məhəmməd b. Əli bu ayənin

Gadiri Hum günü Hz. Əli (ə.s) haqqında endiyini bildirərlər.

Səhləbi Təfsirindən köçürülən məlumata görə İmam Məhəmməd

Mis (ə.s) belə buyurdu: "Bu ayənin mənas(n)ı, 'Rəbbin tərəfindən

Əli haqqında sənə endirilən əmri təbliğ et/ət' şəklindədir."

1- [əl-Kafi, c. 1, s. 290, h: 6]

Maidə Surəsi 67 ......................................................... 73

əl-Menar təfsirində isə Səhləbi Təfsirindən nəql edilərək belə

deyilir: "Peyğəmbərimizin (s. a. a) Hz. Əlinin (ə.s) vəliliyi haqqındakı

bu sözləri qısa müddətdə İslam diyarlarında yayıldı və dalğalandı.

Həris b. Nü'man Fihri, bu xəbəri alın tərəfindən, dəvəsinin kürəyində Peyğəmbərə

gəldi. Peyğəmbər o sırada Ebtah deyilən yerdə idi. Həris

dəvəsindən endi və onu bağladı. Arxasından səhabələrdən ibarət olan/yaranan

bir qrup arasında olan Peyğəmbərimizə, 'Ey Məhəmməd, sən

bizə Allahdan başqa ilah olmadığına və sənin ONun Elçisi olduğuna

şahidlik etməmizi əmr etdin, biz də qəbul etdik.' dedi. Sonra İslamın

digər təməl qanunlarını saydıqdan sonra sözlərinə belə davam

etdi: 'Sonra bunlarla kifayətlənmədin və əminin oğulunun əllərini

qaldıraraq onu bizə üstün etdin və 'Mən kimin mövlası əmsə, Əli də

onun mövlasıdır.' dedin. Bu, sənin görüşün müdir, yoxsa Allahın

əmridirmi?' Peyğəmbərimiz, 'Özündən başqa ilah olmayan Allaha

and içərəm ki bu, Allahın əmridir.' dedi. Bunun üzərinə

Həris, arxasını dönüb dəvəsinə doğru getdi. Gedərkən, 'Allahım,

əgər bu, sənin qatından gəlmiş gerçək isə, üzərimizə göydən bir

daş yağdır və ya bizə acı/ağrılı bir əzab gətir.' deyirdi."

"Bunun üzərinə hələ dəvəsinin yanına çata bilmədən Allah tərəfindən

üzərinə bir daş atıldı və bu daş təpəsindən girərək makatından

çıxdı. Arxasından, 'İstəyən biri, kafirlərin başına gələcək bir

əzab istədi. Elə bir əzab ki onu rədd edəcək biri yox.' (Məaric, 1-2)

ayələri endi." [əl-Menar, c. 6, s. 464]

Mən deyərəm ki: əl-Menar təfsiri, bu hədisi nəql etdikdən sonra bu

şərhi edir: "Bu rəvayət uydurmadıyar. Çünki haqqında danışılan

Məaric surəsi Məkkə dövründə enmişdir. Allahın, bəzi Qureyş kafirlərinin

sözü olaraq bizə rəvayət etdiyi "Allahım, əgər bu sənin qatından

gəlmiş gerçək isə..." (Ənfal, 32) ayəs(n)i isə, onların hicrətdən

əvvəl söylədikləri bir sözü xatırlatma məqsədini daşıyır. Bu xatırlatma

Ənfal surəsində iştirak edir və bu surə Bədir Döyüşündən sonra,

Maidə surəsindən bir neçə il əvvəl enmişdir. Bu rəvayətdən aydın olduğuna

görə hadisədə adı çəkilən Həris b. Nü'man Müsəlman idi, lakin

dindən döndü. Halbuki adı səhabə arasında keçmir. "Ebtah" deyilən

yer/yeyər də Məkkədədir və Peyğəmbər (s. a. a) Gadiri Humdan Məkkəyə

dönmədi, Vida Həccindən sonra Gadiri Huma uğradıqdan

sonra Mədinəyə döndü."

əl-Menar yazarının nə qədər dəlilsiz sözlər sərf etdiyi açıqca

74 ................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

görülür. "Bu rəvayət uydurmadıyar. Çünki haqqında danışılan Məaric surəsi

Məkkə dövründə enmişdir." şəklindəki sözünü ələ alaq. O

belə deyərkən İbni Abbas ilə İbni Zübeyrdən gələn və Məaric surəsinin

Məkkə dövründə endiyini bildirən bir rəvayətə söykən/dözür.

Lakin maraqlanıram, görəsən bu rəvayət ilə o rəvayət arasında nə

fərq var ki, bunu ona seçir?! Çünki bu rəvayətlərin hər ikisi

də xəbəri vahid növündəndir.

Qəbul edək ki, Məaric surəsi Məkkədə enmiş. Necə ki ayələrinin

çoxu məzmunları bu ehtimalı dəstəkləyir. Lakin bu, o surənin

bütün ayələrinin Məkkədə endiyinin dəlili ola bilməz. Surə Məkkə enişli

olmaqla birlikdə bu iki ayəs(n)i Məkkədə enməmiş ola bilər. Necə ki

araşdırmaqda olduğumuz Maidə surəsi, Peyğəmbərimizin

(s. a. a) son dövründə enmiş bir Mədinə surəsidir. Lakin sözünü

etdiyimiz "Ey Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ

et/ət." ayəs(n)i bu surədə iştirak edir. Halbuki əl-Menar yazıçıs(n)ı, başqa bəzi

təfsirçilər kimi israrla bu ayənin peyğəmbərliyin başlanğıcında

Məkkədə endiyini iddia edirlər. Məkkədə endiyi deyilən "Ey

Elçi, Rəbbin tərəfindən sənə endirilən mesajı təbliğ et/ət." ayəsinin

Mədinədə enən bir surədə iştirak etməsi caiz olduğuna görə, Mədinədə

enən "İstəyən biri... istədi." ayəsinin Məkkədə enən Məaric

surəsində iştirak etməsi də caiz görülməlidir.

əl-Menar yazarının "Allahın bəzi Qureyş kafirlərinin sözü olaraq

bizə rəvayət etdiyi..." deyə başlayan sözü isə, əvvəlki sözü kimi

dəlildən məhrumdur. Fərz edək ki, Ənfal surəsi Maidə surəsindən

bir neçə il əvvəl enmiş olsun. Bu vəziyyət, surənin təşkil edilməsi əsnasında

daha sonra enmiş olan bəzi ayələrin bu surəyə yerləşdirilməsinə

maneədirmi? Necə ki faiz ayəs(n)i ilə bu təfsirçilərə görə Peyğəmbərə

(s. a. a) ən son enən ayə olan "Allaha çeviriləcəyiniz,

çıxarılacağınız gündən çəkinin." (Bəqərə, 281) ayəs(n)i, hicrətin başlarında

enən Bəqərə surəsində iştirak etmiş. Halbuki Ənfal surəsi Maidə

surəsindən yalnız bir neçə il əvvəl enmiş.

Bunların yanında əl-Menar yazarının, "Hanı onlar, 'Allahım,

əgər bu, sənin qatından gəlmiş gerçək isə..." ayəsinin Məkkə

müşrikləri tərəfindən hicrətdən əvvəl deyilmiş bir sözü xatırlatma

məqsədini daşıdığına bağlı sözü də, bir başqa dəlildən məhrum iddiadır.

Əslində ayənin məzmunu bu iddianın tərsinə dəlil olaraq da qəbul

edilə bilər. Çünki bu ayədə, yəni "Allahım, əgər bu, sənin qatından

Maidə Surəsi 67 .......................................... 75

gəlmiş gerçək isə, üzərimə göydən bir daş yağdır və ya bizə acı/ağrılı bir

əzab gətir." ayəsində işarə adı olan "haza=bu", ayrıçı əvəzlik olan

"huve=o", başında tərif ədatı olan "hakk=gerçek" sözü və

"min indike=senin qatından" ifadəsi iştirak edir.

Söz üslubları haqqında məlumat sahibi olan heç kim, ifadənin bu

xüsusiyyətləri qarşısında heç tərəddüd etmədən bu nəticəyə çatar: Bu ifadə,

haqqı məsxərəyə alan/sahə, onunla lağ/alay edən müşrik bir bütpərəstin

sözü deyil. Tərsinə bu söz, ağalıq mövqesinə təsdiq edən,

gerçəklərin ONun tərəfindən təyin olunduğuna və məsələn şəraitlərin

ONun qatından endiyinə inanan bir insanın sözüdür. Lakin bu

insan, uca Allaha izafə edilən və qətiliklə gerçək olduğu iddia

edilən bir mövzuda tərəddüdə düşür. Adam bunu həzm edə bilmir.

Məsələ ağrına gedir və tükənmiş küsmüş, həyatdan bezmiş bir

üslubla özünə qarğış edir.

əl-Menar yazarının "Bu rəvayətdən aydın olduğuna görə hadisədə adı

keçən Həris b. Nü'man Müsəlman idi, lakin dindən döndü. Halbuki

adı səhabə arasında keçmir." şəklindəki sözü də, başqa bir dəlilsiz

ifadə nümunəsidir. Görəsən Peyğəmbərimizi (s. a. a) görüb ona inananların

və ya ona inandıqdan sonra dindən dönənlərin tam bir siyahısının

yazıldığını iddia edə biləcək bir kimsə varmı? Əgər belə

bir şey varsa, bu rəvayət də o kateqoriyaya girən bir sənəd sayılsın.

əl-Menar yazarının "Ebtah deyilən yer/yeyər də Məkkədədir və

Peyğəmbər (s. a. a) Gadiri Humdan Məkkəyə dönmədi." sözünə

gəlincə; aydın olan, yazar 'Ebtah' sözünü qumlu yer/yeyər, səhra/çöl demək

olan ümumi mənasında deyil, Məkkədəki müəyyən bir yer mənasında

qəbul etmişdir. Onun qəbul etdiyi mənas(n)ı dəstəkləyəcək heç bir dəlil

yoxdur. Tərsinə, ümumi mənas(n)ı dəstəkləyən dəlillər vardır. Bu rəvayət

də o dəlillər arasındadır. Başqa dəlillərin yanında aşağıdakı

beyt də bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir dəlildir: