I Maidə Surəsi 55-56

116 .................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

başladılar."

"Bunun üzərinə onlar haqqında "Bu, onların arasında keşişlər

və rahiblərin mövcudluğundan... ötəridir." ayəs(n)i endi. Bu ayə də onlar

haqqında endi: 'Bundan əvvəl özlərinə kitab verdiklərimiz

də ona (Qurana) inanarlar... Onlara səbr etmiş olmalarından ötəri

mükafatları iki qat verilər.' (Qəsəs, 52-54)"

Yenə et-Dürr'ül-Mensur'da İbni Cərir, İbni Əbu Xatəm və İbni

Mürdeveyhə söykən/dözülərək verilən məlumata görə, İbni Abbas belə

dedi: "Peyğəmbərimiz Məkkədə olduğu sırada müşriklərin səhabələrinə

bir pislik edəcəyindən qorxduğu üçün aralarında Cəfər b.

Əbu Talibin, İbni Məsudun və Osman b. Maz'un'un da ol/tapıldığı

bir qrup Müsəlmanı Habeşistan hökmdarı Necaşiyə göndərdi."

"Müşriklər bu xəbəri alın tərəfindən dərhal Əmr b. Asın başçılığında

bir heyəti Habeşistana göndərdilər. Deyildiyinə görə müşriklərin

heyəti Peyğəmbərimizin səhabələrindən daha əvvəl Necaşinin yanına

vardı. Müşriklər Necaşiyə 'Bizim aramızda bir adam ortaya çıxdı.

Qureyş qəbiləsinin ağıllarını və xəyallarını pozdu. Peyğəmbər olduğunu

iddia edir. Bu günlərdə sənə bir heyət göndərdi. Məqsədləri

qarışıqlıq çıxarmaq və qövmünü sənin əleyhinə çevirməkdir. Sənə

gəlib onların vəziyyətini bildirmək istədik.' dedilər."

"Hökmdar, 'Əgər mənə gəlirlərsə, nə dediklərinə baxaram.'

dedi. Rəsulullahın (s. a. a) səhabələri gəldiklərində Necaşinin sarayının

qapısında, 'Allahın dostlarına icazə ver.' dedilər. Hökmdar,

'Buyursunlar, Al-lahın dostları xoş gəldilər.' dedi. İçəri girincə hökmdara

salam verdilər. Bunun üzərinə müşriklər, 'Ey hökmdar,

gördünmü, biz sənə doğrunu söyləmişdik. Bu adamlar sənin salamladığın

şəkildə səni salamlamadılar.' dedilər. Hökmdar Müsəlmanlara

'Niyə mənim salamladığım şəkildə məni salamlamadınız?'

deyə soruşdu. Müsəlmanlar, 'Biz səni cənnətdəkilərin və mələklərin

salamı ilə salamladıq.' dedilər."

"Necaşi Müsəlmanlara, 'Yoldaşınız, Hz. İsa və anası haqqında

nə deyir?' deyə soruşdu. Müsəlmanlar, O deyir ki: 'Hz. İsa Allah-

'ın qulu və elçisidir. O Allahın bir sözü, Məryəmə köçürdüyü bir

ruhudur. Məryəm isə əl dəyməmmiş bir bakirə qızdır.' dedilər. Bunun

üzərinə Necaşi əlinə yerdən bir budaq parçası al/götürərək 'Hz. İsa və

anası, yoldaşının bu dediklərindən bu budaq parçası qədər çox

Maidə Surəsi 68-86 ........................................................ 117

bir şey söyləmədi.' dedi. Müşriklər Necaşinin bu sözlərindən xoşlanmadılar.

Üzlərinin ren-gi dəyişdi."

"Necaşi Müsəlmanlara, 'Sizə endirilən kitabdan bir parça oxucu

sunuzmu?' deyə soruşdu. Müsəlmanların 'Oxucunuq' demələri üzərinə,

'Haydı oxuyun.' dedi. O sırada keşişlər, rahiblər və digər Xristianlar

Neca-şinin ətrafında idi. Müsəlmanlar Qurandan ayələr oxumağa

başladılar. Ayələr oxunduqca Necaşinin ətrafındakı Xristian

keşişlər və rahiblərdən bir qrup haqq mesajı tanımanın nəticəs(n)i

olaraq gözyaşı tökdülər. Uca Allah belə buyurur: 'Bu onların

arasında keşişlər və rahiblərin mövcudluğundan və onların

böyüklük göstərmədiklərindən ötəridir. Peyğəmbərə endiriləni, eşitdikləri

zaman gerçəyi tanımanın nəticəs(n)i olaraq gözlərindən

yaşlar axdığını görərsən."

Mən deyərəm ki: Tefsir'ul-Kummi'de bu hadisə uzun bir rəvayətin

zımında izah edilir və sonunda belə deyilir: "Habeşistan elçiləri

Neca-şinin yanına dönüb özünə Peyğəmbər haqqında məlumat

verdilər və Peyğəmbərin özlərinə oxumuş olduğu ayələri ona

oxudular. Ayələr oxunarkən Necaşi və keşişlər ağladılar. Necaşi

Müsəlman oldu. Lakin özünə pislik edərlər deyə qorxduğu üçün

Müsəlman olduğunu Habeşistan xalqına açıqlamadı. Peyğəmbərimizin

yanına çatmaq üçün Habeşistandan ayrıldı. Lakin qırmızı

dənizi keçincə öldü..."

QURANda TÖVHİDİN MƏNAS(N)I

Ümumi anlayışlar haqqında dərinləşən heç bir araşdırmaçı şübhə

etməz ki, tövhid məsələsi bu cür məsələlərin ən dərin ölçülüsü,

təsəvvür və idrak edilməsi ən çətin olanı və ən kompleksidir. Çünki

tövhid məsələsi, zehinlərin qəbul etdiyi sıravi ümumi məsələlərdən,

vicdanların dost olduğu, ürəklərin xaricisi olmadığı gündəm

mübahisə/müzakirə mövzularından daha üst səviyyədədir.

Ağıllar bu xüsusiyyətdə bir məsələni idrak edib təsdiqləmə mövzusunda

fərqlilik göstərərlər. Çünki düşüncə müxtəlifliyi insanın fitrətindən

qaynaqlanar. Səbəbinə gəlincə bədən quruluşu baxımından

fərqli olduqları üçün bu vəziyyət idrak orqanlarının işləyişlərinin fərqliliyinə

gətirib çıxarar. Bu da anlayışa və düşünmə qabiliyyətlərini təsirlər/təsir edər.

Yəni kimi insan iti zəkalı, kimi axmaq olar. Kimi yaxşı qavrayışlı,

118 ........................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

kimi pis qavrayışlı olar. Kiminin düşüncəsi məqsədəuyğun və tutarlı, kiminin

düşüncəsi əyri və pozğun olar.

Bunların hamısı şübhə edilməz gerçəklərdir. Quranın müxtəlif

ayələrində bu fərqlilik vurğulanmaqdadır. Bu ayələrdə olduğu kimi:

"Heç bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı? Ancaq ağılı başında

kəslər öyüd al/götürər." (Zumər, 9) "Zikrimizdən (bizi xatırlamaqdan və ya

bizim xatırlatmamızdan -Qurandan-) üz çevirib dünya həyatından

başqa bir şey his-temeyenlerden üz çevir. Bu, onların məlumatlarının

çatacağı son nöqtədir." (Nəcm, 30) "Nə olmuş bu adamlara,

haradasa heç bir sözü anlamırlar." (Nisa, 78) Araşdırmaqda olduğumuz

ayələr arasında olan Maidə surəsinin yetmiş beşinci

ayəsinin bu son hissəs(n)i də bunun dəlillərindən biridir: "Bax biz onlara

ayələri necə açıq açıq izah edirik və sonra bax, onlar (bu

ayələrdən) necə çevrilirlər?" (Maidə, 75)

Bu fərqliliyin ən konkret nümunələrindən biri, uca Allahın birliyini

anlayışa tərzlərində görülən anlayış fərqliliyidir. Çünki uca Allahın

varlığını qiymətləndirmə mövzusunda insanlar arasında böyük

bir fərqlilik və geniş diametrli eniş-çıxışlar vardır. Halbuki insan fitrəti, gizli

ilhamı və incə işarəs(n)i ilə Allahın varlığına dair bütün insanlara ortaq

anlayış təlqin etməkdədir.

Bu mövzuda bəzi insan fərdlərinin düşüncəsi o qədər alçalmış

ki, əldə etdikləri bütləri, ağacdan, daşdan, hətta davar sidiyi ilə yoğurulmuş

palçıqdan edilmiş heykəlləri Allaha ortaq və bərabər qaçmışlar.

Bunlara Allaha qulluq edər kimi tapınırlar. Allahdan bir

şey diləyər kimi onlardan diləkdə ol/tapılırlar. Allaha boyun əgər kimi

onlara boyun əyirlər. Hətta bu insan burada belə dayanmamış,

bütləri uca Allahdan üstün saymış, Allahı buraxaraq onlara yönəlmiş,

Allahdan deyil də bütlərdən mədət ümid etmiş.

Bu cür insan Allahın varlığını eynilə öz əli ilə etdiyi və ya

özü kimi bir insanın etdiyi bütlərin varlığı kimi görməkdədir. Bu

səbəblə, bunlar tapındıqları bütlərin hər biri üçün varid gördükləri birlik

anlayışının eynisini uca Allah haqqında da etibarlı sayırdılar.

Bu birlik, ədədləri meydana gətirən ədədi birlikdir. Bu ayədə buyurulduğu

kimi: "Onlar, aralarından bir xəbərdarlıqçı gəlməsinə çaşdılar. İnkarçılar,

'Bu, yalançı bir cadugərdir.' Tanrıları tək tanrımı etdi? Bu

ciddi olaraq çaşılacaq bir şeydir.' dedilər." (Sad, 6)

Maidə Surəsi 68-86 ............................................................. 119

Bu anlayışdakı kəslər, Quranın tövhid çağırışını ədədi çoxluğun

əleyhdarı olan ədədi birlik çağırışı olaraq dərk edirdilər.

Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "İlahınız tək bir ilahdır, ONdan başqa

ilah yoxdur." (Bəqərə, 163) "O diridir, ONdan başqa ilah yoxdur.

O halda dini tək ONA xas edərək ONA yalvarın." (Mömin, 65)

Quranda bunlar kimi, çox sayda ilahları rədd edən və tək Allaha

yönəlməyə çağıran daha bir çox ayə vardır. "Bizim ilahımız da, sizin

ilahınız da birdir." (Ənkəbut, 46) ayəs(n)i kimi bir çox ayə də, Tanrı'-

ya tapınmaqda ayrılığa düşməyi rədd etməyə çağırır. Çünki hər

ümmət, hər cəmiyyət, hətta hər qəbilə yalnız özünə aid bir tanrı,

bir ilah əldə edir və başqalarının ilahına boyun əymirdi.

Quran uca mesajında uca Tanrının ədədi birliyini rədd edər.

Çünki bu cür bir-birlik ancaq, bu biri o biri birdən ayrılmağa

məcbur edən məhdudluq və ölçülülüklə reallaşar. Bunun nümunəs(n)i bir hovuzdakı

sudur. Bu suyu çox saydakı kobud bölüşdürdüyümüz zaman

hər qabdakı su digər qabdakı sudan ayrı "bir su"dur. Hər qabdakı

suyun o biri qabdakı sudan ayrı "bir su" olması, o biri qabdakı

suyun bəridəki qabdakı sudan ayrı olması, onunla bir yerdə olmaması

yüzündəndir. Eynilə bunun kimi, bu insanın "bir insan" olması, o biri

insanın sahib olduğu varlığa, varlıksal xüsusiyyətlərə sahib olmamasından

irəli gələr. Əgər belə olmasaydı, həm bu insana, həm

də bu insana ıtlak edilən insanlıq ünvanının ədədi mənada bir

və ya çox olması mümkün olmazdı.

Buna görə ədədi biri, bir olmağa məcbur edən faktor, yaranmanın

mahdudiyeti, məhdudluğudur. Sonra bəzi istiqamətlərdən bu birliyin ortadan

qalxması ilə, məsələn bir növ toplanmağa və bir araya gəlmə xüsusiyyətinin

meydana çıxması ilə ədədi çoxluq meydana gələr.

Uca Allah, Quran təlimində vurğulandığı üzrə makhur olmayan

bir kahır və heç bir şeyin məğlub et/yeyilə bilməyəcəyi bir qalib olduğu üçün,

ONun haqqında ədədi mənada birlik və ya yenə ədədi mənada

çoxluq təsəvvür edilə bilməz. Bu ayələrdə buyurulduğu kimi: "O, birdir,

hər şeyə boyun əydirəndir." (Rə'd, 16) "Çox sayda ilahmı, yoxsa

hər şeyə boyun əydirən bir Allahmı daha yaxşıdır? Allahı buraxaraq

tapındığınız şeylər, sizin və ya atalarınızın taxdığı bəzi (boş, məzmunsuz)

adlardan başqa bir şey deyil." (Yusuf, 40) "Hər şeyə boyun

əydirən tək bir Allahdan başqa ilah yoxdur." (Sad, 65) "Əgər Allah

övladlığa götürmək istəsəydi, yaratdıqlarından istədiyini seçərdi. O

120 .......................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

(belə bir şeydən) münəzzəhdir. O hər şeyə boyun əydirən bir Allahdır."

(Zumər, 4)

Görüldüyü kimi bu ayələrin axışı, çoxluqla əlaqəli və birliyin

əleyhdarı olan hər birliyi rədd edər. Bu birlik, istər ədədi birlik olsun.

Hər hansı bir növün bir tək fərdi kimi ki, əgər yanı başında bir başqa

fərdin də varlığı fərz edilsə iki olarlar. Bu fərd, "bu, o deyil." deyə bildiyimiz

və bunun yanı başında fərz etdiyimiz o biri fərdin çəkdiyi

məhdudlaşdır məhdudlaşdırılmış, bu sərhədə boyun əymiş "bir fərd"dir. İstəsə

türsel, cinsi və ya eyni cinsdən bir çoxluqla əlaqəli başqa

bir ümumi birlik olsun. İnsan növü kimi ki, özündən və at, mal və

davar kimi növlərdən ibarət olan/yaranan bir çox növ içində "bir növ"dür. Bu cür,

bənzərlərindən ibarət olan/yaranan digər növlərin çəkdiyi sərhədə boyun əymiş bir

növdür.

Uca Allah isə şəxsində, sifətində və hərəkətində əsla və əsla heç bir

şeyin nəşr/təzyiqi, qələbəsi altında deyil. Tərsinə, hər şeyin üstündə

kahır olan, hər şeyə boyun əydirən Odur. Bu səbəbdən O, özü ilə

əlaqədar heç bir şeydə mahdut və məhdudlaşdırılmış deyil. O, üzərinə

yoxluq kölgəsi düşməyən bir varlıqdır; O batilə məruz qalmayan bir

haqqdır; ölümə bulaşmayan bir diridir; cahilliyin sızmasına uğramayan

bir biləndir; acizliyə məğlub olmayan bir güclüdür; heç bir istiqaməti

başqasının mülkiyyəti altında olmayan bir malik və bir suverendir;

zillətlə heç maraq/əlaqəsi olmayan bir əzizdir. O hər istiqamətiylə işdə belədir.

Beləcə O, hər cür kamalın qatqısızına malikdir. Əgər bu

Quran gerçəyini daha yaxşı anlamaq istəyirsənsə biri məhdud və o biris(n)i

sonsuz olan iki şey düşün. Sonsuz olanın məhdud olanı ətraflı

əhatə etmiş olduğunu, məhdud olanın sonsuz olanı var sayılan heç bir

kamalından saxlamadığını, tərsinə sonsuz olanın tamamilə məhduda

suveren olduğunu, məhdudun hər istiqamətiylə sonsuzun

hegomanyası altında ol/tapıldığını və kamal rüknlərinin heç birində

onu itirmədiyini, sonsuz olanın öz-özünə ayaqda

dayandığını, məhdud olanı qarovul və yoxlama altında tutduğunu və

hər istiqamətiylə onu əhatə etmiş olduğunu görərsən.

Bu iki xüsusu düşündükdən sonra da bu məlumatın işığında bu

ayənin mənasını qavramağa çalış: "Rəbbinin hər şey üzərində şahid

olduğu (hər şeyi müşahidə altında saxladığı) gerçəyi onlar

üçün kafi deyilmi? Xəbəriniz olsun ki, onlar Rəbləri ilə görüşə