I Maidə Surəsi 55-56

"Bax, biz onlara ayələri necə açıq açıq izah edirik və sonra bax, onlar

(bu ayələrdən) necə çevrilirlər!" Xitab, Peyğəmbərə (s. a. a) istiqamətlidir

və heyrətləndirmə məqsədi daşımaqdadır. Yəni, bizim onlara

ayələri, dəlilləri şərh tərzimizə heyrətlən. Ən açıq ayəs(n)i, ən/en

100 ............................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

diqqətə çarpan tərzdə açıqlayırıq və bu ayə onların İsa Peyğəmbərin ilahlığı

ilə əlaqədar iddialarının boşluğunu, dayaqdan məhrum oluşunu

sübut edir.

Ayrıca, onların bu ayələr üzərində düşünməkdən necə yüz/üz

çevirdiklərinə, bunlardan üz çevirib də hara yönəlmək

istədiklərinə və bu ayələrin iddialarının əsassızlığından ibarət olan

nəticələrini nə üçün düşünmədiklərinə də heyrətlən.

"Də ki: 'Allahı buraxıb sizə nə zərər və nə fayda toxundurma gücünə

sahib olmayan şeylərəmi tapınırsınız?' Halbuki Allah hər şeyi eşidər, hər

şeyi bilər." Tarixin ən köhnə çağlarından bəri insanlar arasında bir ilaha

tapınma meyli suveren idi. Bu meyl xüsusilə sıravi xalq kütlələri

arasında aşkar idi. Bu kütlələrin əksəriyyəti bütlərə tapınardı. Tarixi

araşdırmalardan əldə edilən nəticələndirərə görə, xalq kütlələri bu ilahlara

özlərindən pisliyi aradan qaldırmaları və özlərinə fayda vermələri

üçün tapınırdılar. Allaha sırf Allah olduğu üçün qulluq edənlər,

yalnız peyğəmbərlər və onların ümmətləri içindəki Allaha

bağlı seçmələr idi.

İşdə bundan ötəri uca Allah, Peyğəmbərə, onlara sıravi insanların

meylləri istiqamətində xitab etməsini əmr edir. Onların

Allaha qulluq etməkdəki sadə fitri gözləmələrinə cavab verməsini

təklif edir. Eynilə bütpərəstlərə xitab edərkən istifadə etdiyi dili

istifadə edir. Onlara xatırladır ki, insanı Rəbbə ibadət etməyə məcbur edən

faktor, yaxşılığın və pisliyin, faydanın və zərərin düzümünlərinin

Rəbbin əlində olduğunu inancıdır. İnsan, zərərin və faydanın maliki

olduğu üçün Rəbbə qulluq edər. İnsan ona qulluq etməklə zərərdən

qorunmağı və faydanı əldə etməyi gözləyər.

Allahın xaricindəki bütün sözdə ilahlar zərəri tədbirə və fayda

möhkəmə adına heç bir gücə sahib deyildirlər. Çünki o sözdə ilahlar

qətiliklə Allahın mülkünün bir parçasıdırlar və öz gücdən məhrumdurlar.

O halda necə olar da, onlara qulluq təqdim edilə bilər və həm

onların, həm digər bütün varlıqların maliki olan Allaha yönəldilən

qulluğa onlar da ortaq edilər?!

Buna görə, qulluğun sırf Allaha yönəldilməsi, ONA bu mövzuda

başqa ortaq qaçılmaması lazımdır. Çünki eşitmək və cavab vermək

sırf ONA məxsusdur. Bu sifətlə O, çətinliyə düşənlərin öz

dərgahına yönəltdikləri çağırışları eşidər və onlara cavab verər. Sırf

Maidə Surəsi 68-86 ................................................... 101

Odur ki, qullarının ehtiyaclarını bilər, onlardan qafil qalmaz və onlarla

əlaqədar səhv etməz. ONun xaricindəki sözdə ilahların bu xüsusiyyətlərə

sahib olması söz mövzusu deyil. O sözdə ilahlar yalnız Allahın

verdiyi şeylərə sahibdirlər və Allahın özlərinə bağışladığı

güc nisbətində güclüdürlər.

Bu şərhdən bunlar ortaya çıxır:

1- Hər ikisi də İsa Peyğəmbərin və anasının mümkün (varlığı

zəruri olmayan) və möhtac qullar olduqları müqəddiməsinə bağlı

olmaqla birlikdə bu ayənin ehtiva etdiyi dəlil bir əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi

dəlildən fərqlidir. Bir əvvəlki ayənin dəlili bu idi: İsa Peyğəmbər və

anası iki möhtac insan və Allaha itaatkar iki quldurlar. Bu vəziyyətdə

olan birinin tapınılan ilah olması söz mövzusu ola bilməz. Bu ayənin

dəlili isə budur: İsa Peyğəmbər sonradan yaradılmış, möhtac bir

varlıqdır; özü Allahın mülküdür, zərər və fayda toxundurma

gücünə sahib deyil. Bu vəziyyətdə olan kimsənin Allah xaricində ilah

olması və tapınılması söz mövzusu ola bilməz.

2- Bu dəlil, bir ilaha tapınan sıravi insanın məqsədi baxımından

sadə anlayışın və sadə ağılın qavraya biləcəyi xüsusiyyətdədir. Beləsinə

sıravi bir insan, zərəri aradan qaldırmaq və fayda əldə etmək üçün ilah

əldə edib ona tapınar. Bu güc isə, Allahın təkəlindədir. Başqa heç bir

varlıq bu gücə sahib deyil. O zaman Allahdan başqasına tapınmanın

heç bir məqsədi qalmır. O halda insanın Allahdan başqasına

tapınmağı rədd etməsi lazımdır.

3- "Sizə nə zərər və nə fayda toxundurma gücünə sahib olmayan

şeylərə..." ifadəsində, İsa Peyğəmbər ağıl sahibi bir varlıq

olduğu halda, ağıl sahibləri üçün istifadə edilən "men=kimseler" ədatı

deyil, ağılı olmayan varlıqlar üçün istifadə edilən "ma=şeyler" ədatına

yer verilməsinin səbəbi budur:

Bu dəlil, ağıl sahibi olmayan şeylərə tapınan bütpərəstlər üçün də

gündəmə gətirilir. İsa Peyğəmbərin ağıl sahibi bir varlıq olması,

dəlilin əskiksiz olmasını təsir edəcək bir faktor deyil. Bu dəlil, Allah

xaricində tapınılan bütün olabiləcək ilahlar haqqında əskiksizdir.

Üstəlik, Allah xaricindəki varlıqlar ağıl sahibi də olsalar, bədənlərinin

digər qabiliyyətləri və orqanları kimi, ağılları və şüurları özlərindən

deyil. Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allahın xaricindəki

tapındıqlarınız eynilə sizin kimi bir quldurlar. Əgər onlarla

102 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

əlaqədar düşüncəniz doğru isə çağırın onları da sizə cavab versinlər

baxaq. Onların gedəcək ayaqlarımı var? Tutacaq əllərimi

var? Görəcək gözlərimi var? Yoxsa eşidəcək qulaqlarımı var? Də

ki: Allaha ortaq qaçdığınız şeyləri köməyə çağırın, sonra heç

göz açdırmadan mənə tələ qurun." (Ə'RAF, 195)

Ayrıca, "nə zərər və nə fayda" ifadəsində zərərə faydadan əvvəl

yer verilməsinin səbəbi, yuxarıda toxunduğumuz sadə fitrətin

məntiqinə və seçiminə uyğun bir sıralama etməkdir. Çünki insan

təbiəti gərəyi, sahib olduğu nemətləri, əlində olduğu müddətcə öz

malı olaraq görər. Nə yox ola biləcəklərini düşünər və nə əlindən

getdikləri təqdirdə duy/eşidəcəyi əzabı təsəvvür edə bilər. Lakin həqiqətən

qarşılaşdığı zərər ilə əlindən qaçırdığı üçün ağrısını yaşadığı itkin

nemətlər ilə əlaqədar vəziyyət belə deyil. O zaman fitrət, insanı bu

zərəri və itkis(n)i kompensasiya edəcək və özünə fayda gətirəcək bir ilaha

sığınması üçün xəbərdar edər. Bu ayələrdə buy-rulduğu kimi:

"İnsanın başına bir çətinlik gəlincə yatarkən, oturarkən və

ayaqdaykən bizə yalvarar. Lakin çətinliyini aradan qaldırdığımızda başına

gələn çətinlikdən ötəri bizə heç yalvarmamış kimi olar." (Yunus, 12)

"Əgər özünə toxunan bir zərərdən sonra insana bir rəhmət

daddırsaq, 'Bu mənim haqqım.' deyər." (Fussilət, 50) "İnsana bir

nemət verdikmi üz çevirər, boyun qaçırar. Lakin ona bir pislik toxununca

yalvarar dayanar." (Fussilət, 51)

Bundan bu nəticə çıxır: Çətinliklə qarşılaşmaq, fayda əldə

etməyə görə insanı inandığı ilaha hörmət göstərməyə, ona qulluq

etməyə daha qüvvətlə sövq edən bir faktordur. İşdə bundan ötəri

uca Allah, "sizə nə zərər və nə fayda toxundurma gücünə sahib

olmayan şeylərə" ifadəsində zərərə mənfəətdən əvvəl yer vermişdir.

Buna bənzər ayələrdə də eyni sıranın güdüldüyünü görürük.

Bu ayədə olduğu kimi: "Müşriklər Allahı bir tərəfə buraxaraq heç bir

şey yarada bilməyən, özləri bir varlıq olan, özlərinə nə zərər

və nə fayda toxundurma gücü ol/tapılmayan, ölüm, həyata və

yenidən dirilmə öz əllərində olmayan ilahlar əldə etdilər."

(Furqan, 3)

4- "De ki: Allahı buraxıb..." ayəs(n)i bütünü ilə, qulluğu sırf Allaha

yönəltmənin, bu mövzuda ONA başqasını ortaq qaçmamanın gərə

Maidə Surəsi 68-86 ...................................................... 103

ğine dəlildir. Bu dəlil, aşağıdakı şəkildə yekunlaşdıracağımız iki dəlilə

təhlil ediyər:

[1-] İlah əldə etmək və Rəbbə qulluq etmək, zərəri aradan qaldırmaq və

faydanı əldə etmək məqsədi ilə edilər. Buna görə, özünə qulluq

təqdim edilən ilahın buna gücünün çatması lazımdır. Bu mövzuda heç bir

şeyə gücü çatmayan sözdə ilahlara qulluq təqdim etmək ağıl qarı/qazancı/arvad

deyil.

[2-] Uca Allah isə eşidəndir, dərgahına yönəldilən çağırışa qulaq

verər; ehtiyacın mahiyyətini biləndir, bilməmək ONun üçün söz mövzusu

deyil. Lakin ONun xaricindəki varlıqlar belə deyil. O halda

ONA heç bir şeyi ortaq qaçmadan qulluq təqdim edilməsi lazımdır.

"Də ki: Ey Ehlikitap, dininizdə haqsız yerə həddindən artıqlığa qapılmayın."

Peyğəmbərə (s. a. a) istiqamətli bir başqa xitabdır. Bu xitabda Allah

ona, özlərinə kitab verilənləri dinləri mövzusunda həddindən artıqlıqlara qapılmamağa

çağırmasını əmr edir. Özlərinə kitab verilənlərin,

xüsusilə də Xristianların bu xəstəliyə qapıldıqları görülər. Sərhədi

aşaraq ifrata qaçan kimsəyə "gali" ["gulüv" kökündən adı fail]

deyilir. Bunun təfrit tərəfindəki əleyhdarına da [səhlənkar, ağır davranan

mənasında] "kali" deyilir.

Uca Allahın endirdiyi kitabların açıqladıqları din, tövhidi əmr edər,

Allaha ortaq qaçmağı rədd edər, Allaha ortaq qaçmağı qadağan edər.

Özlərinə kitab verilənlər, Yəhudi və Xristian seqmentləri

ilə ümumiyyətlə bu xəstəliyə tutulmuşlar. Hərçənd bu mövzuda

Xristianların vəziyyəti daha dəhşətli, daha faciəvidir.

Necə ki uca Allah belə buyurur: "Yəhudilər, 'Üzeyr, Allahın

oğuludur.' dedilər. Xristianlar da, 'Məsih, Allahın oğuludur.' dedilər.

Bunlar, onların ağızlarında geveledikleri (dayanıqsız) sözlərdir. (Belə

deməklə) daha əvvəlki kafirlərin sözlərinə etina edirlər. Allah

qəhr etsin onları! Necə də (haqqdan) çevrilirlər! Onlar Allahı bir

yana buraxaraq alimlərini, rahiblərini və Məryəm oğulu Məsihi ilah

əldə etdilər. Halbuki onlara yalnız özündən başqa ilah olmayan

bir tək ilaha tapınmaları əmr edilmişdi. O, onların qaçdıqları sözdə

ortaqlardan uzaqdır." (Tövbə, 30-31)

Hərçənd bu günün Yəhudilərinin Üzeyrin Allahın oğulu olduğunu

söylədikləri görülmür. Lakin ayə, endiyi əsrdə onların bu sözü

söyləydiklərinə şahidlik edir.

104 ..................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Aydın olan, bu şərəf bir ünvan idi. Üzeyr, Yəhudilərə xidmət etmiş-

ti. Babil əsarətindən sonra təkrar Urşelimə (Beyt'ül-Makdis'e)

dön-melerine köməkçi olmuşdu. Buhtunnussar zəbti əsnasında

itən Tövratı təkrar yığmışdı. Bu xidmətlərinin qarşılığı olaraq

ona şərəf bir ünvan olaraq Allahın oğulu ünvanını vermişlər idi.

Eynilə günümüz Xristianlarının atalığı şərəf bir ünvan olaraq

istifadə etdikləri və papalara, patriarxlara və keşişlərə ata dedikləri

kimi. (Pap və papa, ata deməkdir.) Necə ki uca Allah, "Yəhudilər

və Xristianlar, 'Biz Allahın oğulları və sevdikləriyik.' dedilər."

(Maidə, 18) buyurur.

Hətta ikinci ayə, yəni "Onlar Allahı bir tərəfə buraxaraq alimlərini,

rahiblərini və Məryəm oğulu İsa Məsihi ilah əldə etdilər." (Tövbə,

31) ifadəsi, buna dəlalət edir belə. Çünki burada İsa Peyğəmbərin

adı keçir, lakin Üzeyrin adı keçmir. Bu səbəbdən ayə, onun

"alimlərini, rahiblərini" ifadəsinin əhatəsinə girdiyinə, onların alimlərinə

olduğu kimi Üzeyrə də Allahın oğulu ünvanını verdiklərinə

dəlalət edir. Yuxarıda söylədiyimiz kimi bu vaxt xüsusilə

Üzeyrin adını xatırlamalarının səbəbi, ona özlərinə etdiyi xidmətlərindən

ötəri xüsusilə təşəkkür etmək istəmiş olmalarıdır.

Sözün qisası; Yəhudilərin və Xristianların peyğəmbərlərini,

alimlərini və rahiblərini ilah yerinə qoyaraq onlara qarşı Allahdan

başqasına qarşı sərgilənməsi caiz olmayan bir huzu sərgiləmələri,

dinləri mövzusunda batdıqları bir həddindən artıqlıqdır ki Allah, Peyğəmbərinin

dili ilə onlardan buna son vermələrini istəyir.

Dində həddindən artıqlığın "haqsızlıq"la qeydləndirilməsi -ki həddindən artıqlıq mütləq

haqsız olar- gücləndirmə məqsədini daşıyar. Ayrıca həddindən artıqlığın qaçınılmaz

nəticəsini həddindən artıqlıqla birlikdə zikr etmə (lazımı melzumla birlikdə

zikr etmə) istəyinə söykən/dözər. Beləcə xəbərdarlığa həmsöhbət olanların

bu gerçəyi göz ardı etməmələri məqsəd qoyulmuşdur. Çünki həddindən artıqlığa

düşənlər həddindən artıqlığa düşərlərkən bu gerçəyi göz ardı etmiş və ya göz

ardı etmiş kimi davranmışlar idi.

Ata ünvanını bütün maddi və cismani nöqsanlıqlarından soyutlayarak

sırf yoxdan var edici və yetişdirici mənasında hər cür

əskiklikdən münəzzəh olan Allaha ıtlak faktorun/etmənin, eyni şəkildə oğul

sözünü analıdıq mücərrəd mənasında (Allahın varlıqlarından biri

haqqında) istifadə etmənin ağlan heç bir maneəs(n)i olmasa da şəriət buna

Maidə Surəsi 68-86 ........................................................ 105

icazə verməz. Çünki uca Allahın adları saylı və müəyyəndir. Əgər

ONA dəyişik adlar taxmaq sərbəst olsa, bundan bir çox qorxular

doğular.

Yəhudilər və Xristianların xüsusilə də Xristianların kilsə

öndərlərinin ata və oğul ünvanlarını Allah ilə

əlaqələndirmələrindən yüz/üz illər boyunca doğan və indiki vaxtda

də təsirini davam etdirən qorxular bu mövzuda kafi bir nümunədir.