I Maidə Surəsi 55-56

haram etməyin və sərhədləri aşmayın. Heç şübhəsiz, Allah sərhədləri

aşanları sevməz.

88- Allahın sizə bağışladığı xoşuna gələn halal şeylərdən yeyin və

iman etmiş olduğunuz Allahdan qorxun.

89- Allah sizi (ağız vərdişi ilə etdiyiniz) boş andlarınızdan

ötəri məsul tutmaz; lakin gücləndirdiyiniz (bilərək etdiyiniz)

andlardan ötəri sizi məsul məbləğ. (Belə bir andı pozsanız,)

cəzası (kəffarəs(n)i), ya ailənizə yedirdiyiniz yeməyin ortalaması

üzərindən on yoxsulu doyurmaq ya onları geydirmək və ya bir

kölə azat etməkdir. Bunların heç birini tapa bilməyən (edə bilməyən)

kimsə üç gün oruc tutar. İşdə and içdiyiniz (və pozduğunuz) zaman

andlarınızın cəzası (keffa-reti) budur. Andlarınızı yapış.

İşdə Allah, şükr edəsiniz deyə sizə ayələrini belə açıqlayır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Oxuduğumuz bu üç ayə ilə ardından surənin yüz/üz küsuruncu

ayəsinə qədər gələn ayələr, bəzi feri hökmləri açıqlayırlar. Bu

ayələrin hamısı Hz. İsanı və Xristianları mövzu əldə edən ayələr arasına

girmiş axtar/ara ayələr kimidirlər. Bu ayələr dəyişik hökmlər

haqqında enmiş və hər biri məna baxımından müstəqil bir xüsusiyyət

daşıyan ayrı-ayrı çoxluqlar meydana gətirdikləri üçün bunların bir yerdə və

Maidə Surəsi 87-89 .............................................................................................. 145

bir dəfədəmi, yoxsa surənin geriyə qalan ayələri yoldaşlığındamı endikləri

haqqında hökm ver-mek çətindir. Çünki məzmunlarında bu

mövzuda bir əlamət yoxdur. Nüzul səbəbləri haqqındakı rəvayətlərə

gəlincə; bunların əhəmiyyətlilərdən bəzilərinə, "Ayələrin Hədislər İşığında

Şərhi" hissəsində yer veriləcək.

Ələ aldığımız üç ayə haqqında da söyləyəcəklərimiz eynidir.

Üçüncü ayə, məna baxımından müstəqildir. Birinci ayə də üçüncü

ayədən müstəqildir. Hərçənd aralarında bir növ əlaqədən

söz edilə bilər. Bu əlaqə, ağız vərdişi ilə edilən boş andların

mövzularından birinin uca Allahın halal etdiyi təmiz nemətləri

haram etmə cəhdi ilə əlaqədar ola biləcəyi baxımındandır. Nüzul səbəbi

olaraq üç ayənin hər üçünün ağız vərdişi ilə edilən boş

and haqqında endiyini söyləyən kimsənin söykən/dözdüyü səbəb də

bu olmalıdır.

Birinci ayələ üçüncü ayənin vəziyyəti budur. İkinci ayəyə gəlincə;

bu ayə birinci ayənin tamamlayıcısı kimidir. "İman etmiş olduğunuz

Allahdan qorxun." şəklindəki son cümləsi müəyyən nisbətdə

bunu göstərir. Hətta ayənin baş tərəfi də bunu göstərir. Çünki

atif hərfi ilə başlayır. Ayrıca birinci ayənin haram qılınmasını qadağan etdiyi

halal və təmiz nemətləri yeməyə bağlı bir əmri ehtiva edir. Bu

yüzdən eyni məzmuna sahib bu iki ayə, məna tərəfindən uyğunlaşmaqda və hökm tərəfindən

birləşməkdədir.

"Ey iman edənlər, Allahın sizə halal etdiyi xoşuna gələn şeyləri haram

etməyin." Ragıp İsfahani əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyir: "Haram,

məhrum edilən şey deməkdir. Bu məhrum ya ilahi bir müdaxilə ya

məcbur etmə yolu ilə ya da ağıl və ya şəriət və ya əmrinə uyğun gəlilən bir

mərci tərəfindən olar."

Yenə belə demişdir: "Həllin əsl mənas(n)ı düyünü həll etməkdir.

'Dilimdəki düyünü həll et.' [Taha, 27] ayəs(n)i bunun bir nümunəsidir.

'Xələl idi', 'qon/qoyuldum' deməkdir. Bunu əsli, qon/qoyularkən yüklərin (iplərinin)

həll edilməsi mənasına söykən/dözər. Sonra mücərrədlənərək qon/qoyulma mənasında

istifadə edilər olmuş və 'həllə hululen=kondu, yerləşdi' və

'ehallehu gayrehu=başkasını qon/qoyuldurdu, yeleştirdi' deyilmişdir. 'Və ya

(bu bəlalar) yurdlarının yaxınına qon/qoyular.' [Rə'd, 31] və "Millətlərini

həlak yurduna qon/qoyuldurdular." [İbrahim, 28] ayələri buna nümunədir.

Borcun şişə zamanı gəldiyində 'həll et-dəyi' deyilir. Bir yerə

qon/qoyulan, yerləşən qövmə də 'hille' və 'hayın aypara' deyilir. 'Məhəllə'

146 ...................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

isə qoyulan yer/yeyər mənasını verər. 'Düyün həll edildi' mənasından istiare

edilərək də 'filan şey halal oldu' deyilir. Necə ki uca Allah

'Allahın sizə bağışladığı xoşuna gələn halal şeylərdən yeyin.' [Maidə,

88] və 'Bu halal, bu da haramdır.' [Nəhl, 116] buyurmuşdur." (əl-

Tədris planıdan alınan götürmə burada sona çatdı.)

Aydın olan, "hill=helallik" ilə "hürmet=haramlık" arasındakı əleyhdarlıq,

eyni şəkildə "hill= Hərəm bölgəsinin xarici və ehram halında

olmama" ilə "Hərəm" və "ehram" arasındakı əleyhdarlıq, "hörmət" sözü

ilə digər iki sözün "məhrum" mənasını ehtiva etdiyindən və

"məhrum"da da düyün və məzmuna olduğunun xəyal edilməsindən

qaynaqlanır. Daha sonra "hörmət" sözü istiare yolu ilə "icazə

və mübahlıq" mənasını verən "hill" sözünün əleyhdarı olaraq

istifadə edilmişdir. "Hill" və "hörmət" sözləri, İslam əvvəli Ərəb ənənəsində

yeri olan sözlərdir, bunlar şəriətin və şəriət əhlinin

ilk olaraq ortaya çıxardığı terminlər deyil.

"Ey iman edənlər... haram etməyin." ayəs(n)i möminlərə, Allahın

özlərinə halal etdiyi şeyləri haram etməyi qadağan edir. Allahın

halal etdiyi şeyi haram etmək, Allah onu necə halal etdisə, eyni

şəkildə haram etmək deməkdir. Bu əməliyyat, ya qanuna qarşı qanun

qoymaqla ya məhrum etməklə və ya çəkinməklə, yəni halal bir işi

etməkdən qaçınaraq və ya özünü və ya başqasını o işdən saxlayaraq

o işi tərk etməklə olar. Bunların hamısı haram etmə, məhrum etmə,

Allahın suverenliyinə qarşı çıxmağa cəhd etmək, ONA qarşı

sərhədləri aşmaq deməkdir ki, bu tutumlar Allaha və ONun ayələrinə

iman etməklə ziddiyyət təşkil edər. Bundan ötəri uca Allah bu qadağan etməyə

"Ey iman edənlər" xitabı ilə girmişdir. Bunun mənas(n)ı budur: Allahın

sizə halal etdiyi şeyləri haram etməyin. Çünki ONA iman

etmiş, əmrinə təslim olmusunuz.

Bir sonrakı ayənin sonundakı "və iman etmiş olduğunuz Allah'-

dan qorxun." ifadəsi də bu mənas(n)ı təsdiq edər.

Ayədə "Allahın sizə halal etdiyi" ifadəsinə "xoşuna gələn şeylər"

izafə edilmişdir. Halbuki ifadə, bu söz olmadan tamdır. Bununla

söz mövzusu qadağanın səbəbinin tamamlanmasına işarə edilmək

istənmişdir. Çünki möminlərin, Allahın özlərinə halal

etdiyi şeyləri haram etmələri, Allahın suverenliyinə istiqamətli bir

təcavüz, Allaha olan imanları və ONun əmrlərinə təslim olmaları

Maidə Surəsi 87-89 ....................................................... 147

ilə ziddiyyət təşkil edən bir davranış olduğu kimi eyni zamanda fitrətin hökmünə

qarşı çıxmaqdır. Çünki insan fitrəti, bu halallardan xoşlanar, onlardan

iyrənməz.

Necə ki bu ayədə uca Allah, Peyğəmbərini və onun gətirdiyi

şəriəti tərifləyərkən bu gerçəyi belə vurğulayır: "Adını əllərindəki Tövratda

və İncildə yazılmış tapdıqları, yaxşılığı əmr edən, pislikdən

çəkindirən, gözəl və xoş şeyləri özlərinə halal edən, murdar şeyləri

onlara haram edən, ağır yüklərini və üzərlərindəki zəncirləri qaldıran

bu ümmi (oxuma-yazmasız) peyğəmbərə inananlar, bəli ona

inananlar, ona hörmət göstərənlər, ona kömək edənlər və onunla

birlikdə endirilən nura (Qurana) uyanlar, işdə qurtuluşa çatanlar

bunlardır." (Ə'RAF, 157)

Bu şərhimizdən bu nəticələndirər ortaya çıxır:

1- Allahın halal etdiyi şeyləri haram etməkdən məqsəd, başqalarını

və ya özünü halalları tərk etməyə məcbur etməkdir.

2- Buradakı "halal", "haram"ın əleyhdarı olaraq istifadə edilir. Buna

gö-re bu termin, əleyhdarlığın haqqını verən bir şərh et mübahları,

müste-hapları, hətta fərzləri də əhatəsinə al/götürər.

3- "Xoşuna gələn şeylər" sözünün "Allahın halal etdiyi" ifadəsinə

izafə edilməsi şərh mənalıdır.

4- "Və sərhədlərini aşmayın." cümləsində söz mövzusu edilən sərhədləri

aşma hərəkəti, uca Allahın qanun qoyma səlahiyyətinə təcavüz

etmək və ya ONA itaət və təslimiyyətdən çıxıb halal etdiyi şeyləri

haram etməkdir. Talaq ayəsinin sonunda buyurulduğu kimi: "Bunlar

Allahın qoy-duğu sərhədlərdir, onları aşmayın. Kim Allahın qoyduğu

sərhədləri aşsa, işdə onlar zalımların da özləridirlər." (Bəqərə,

229)

Miras ayələrinin sonundakı ifadələr də bu gerçəyi vurğulayır:

"Bunlar Allahın qoyduğu sərhədlərdir. Kim Allaha və Peyğəmbərinə

itaət etsə, Allah onları içində əsaslı qalacaqları, altlarından

çaylar axan cənnətlərə yerləşdirər. İşdə böyük qurtuluş, böyük

müvəffəqiyyət budur. Buna qarşılıq kim Allaha və Peyğəmbərinə

qarşı gəlir, ONun çəkdiyi sərhədləri tapdalasa, Allah onu, içində əsaslı

qalmaq üzrə cəhənnəmə təyin edər və onun üçün qürur incidici bir

əzab vardır." (Nisa, 14) Görüldüyü kimi bu ayələr, Allahın qoyduğu

qanunları mənimsəyib onlara bağlı qalmağı Allaha və Peyğəmbərinə

148 ................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

itaət sayaraq tərifə dəyər taparkən təslimiyyətdən, bağlılıqdan və

boyun əyməkdən çıxmağı təcavüz və Allahın qoyduğu sərhədləri tapdalamaq

olaraq xarakterizə edir və bunları tənqid edilmiş və cəzalandırılacaq tutumlar

olaraq qəbul edir.

Araşdırmaqda olduğumuz ayə, nəticədə Allahın halal etdiyi

şeylərdən çəkinərək, onlara yaxınlaşmaqdan qaçınaraq onları haram

etməyi qadağan edir. Çünki belə bir hərəkət Allaha və ONun ayələrinə

iman etməyə tərs düşməklə birlikdə, bu halalların özlərindən

uzaq dayanıl-ması lazım olan pis və murdar şeylər deyil, gözəl və

xoş şeylər olmaları ilə də uyğun gəlməz. Bu isə bir təcavüzdür, Allah-

'ın qoyduğu sərhədləri aşmaqdır. Halbuki Allah, qoyduğu sərhədləri aşanları

sevməz.

"Və sərhədləri aşmayın. Heç şübhəsiz Allah sərhədləri aşanları sevməz."

Daha əvvəl vurğuladığımız üzrə ayənin axışından aydın olan, buradakı

"sərhədi aşmaq"dan məqsəd, bir əvvəlki cümlədə haqqında danışılan

haram etməkdir. Buna görə, buradakı "sərhədi aşmayın" ifadəsi "haram

etməyin" ifadəsini gücləndirməkdədir.

Bəzi təfsirçilərə görə buradakı "sərhədi aşmaq"dan məqsəd, züht

və ruhbaniyet məqsədi ilə halallardan qaçınmanın, onlardan faydalanmamanın

əleyhdarı olaraq onlara həddindən artıq dərəcədə yüklənərək, onlardan

həzz almağı irəli ölçülərə çatdıraraq etidal sərhədini aşmaqdır.

Bu şərhə görə ayənin mənas(n)ı belə olar: Allaha qulluq etmək və

ONA yaxınlaşmaq düşüncəsi ilə Allahın sizə halal etdiyi xoşunuza

gedən təmiz şeylərdən faydalanmağı israrla tərk edərək onları

özünüzə haram etməyin. Buna qarşılıq bu halal şeylərə ifrat dərəcəsinə

çatan bir həddindən artıqlığa dalaraq bədənlərinizə və ruhlarınıza zərər

verəcək şəkildə etidal sərhədini aşmayın.

Başqa bir şərhə görə buradakı "sərhədi aşmaq"dan məqsəd,

gözəl və təmiz halalları aşaraq murdar haramlara dalmaqdır. O zaman

ifadənin mənas(n)ı belə olar: Halalları bir tərəfə buraxaraq haramları

irtikap etməyin. Başqa bir deyişlə: "Allahın sizə halal etdiyi şeyləri

haram edib Onun sizə haram etdiyi şeyləri halal etməyin."

Bu iki mənanın hər ikisi də əslində doğrudur və qətiliklə

Qurana uyğundur. Lakin bu mənaların heç biri bu və bundan sonrakı

ayənin məzmunu ilə üst-üstə düşməməkdədir. Hər doğru olan məna, məzmununa

və ol/tapıldığı yerə baxılmadan hər sözə yüklənə bilməz.

Maidə Surəsi 87-89 ................................................ 149

"Allahın sizə bağışladığı xoşuna gələn halal şeylərdən yeyin..." Bu ayədəki

"yeyin" ifadəsinin bir əvvəlki ayədəki "haram etməyin" ifadəsinə

ətf edilməsinin məqsədi, aydın olduğu qədəriylə bir əvvəlki ayənin

məzmununu təkrar etmək və gücləndirməkdir. Bu ayənin baş tərəfindəki

"xoşuna gələn halal" ifadəsi ilə bir əvvəlki ayədəki "Allahın sizə

halal etdiyi xoşuna gələn şeyləri" ifadəsi arasındakı paralellik bunu

dəstəkləyir. Ayənin sonundakı "və iman etmiş olduğunuz Allahdan

qorxun." ifadəsi ilə bir əvvəlki ayədəki "Ey iman edənlər" ifadəsi

arasındakı paralellik də bunun bir başqa teyididir. Buna daha əvvəl

də toxunmuşduq.

Buna görə "yeyin" ifadəsi qadağan etməyi izləyən bir əmr xüsusiyyətindədir

[və icazəs(n)i bildirər.] "...xoşuna gələn şeyləri haram etməyin"

ifadəsindəki ümumiləşdirmədən sonra "yeyin" ifadəsi ilə edilən məhdudlaşdırma

də, yalnız (mənanı təsir etməyən) ləfzi bir məhdudlaşdırmadıyar. Bu səbəbdən

yeməkdən məqsəd, Allahın ruzi olaraq bağışladığı xoşuna gələn

nemətlər ilə əlaqədar hər cür istifadədir. Bu istifadə, qida al/götürmə

mənasında yemə formasında ola biləcəyi kimi, başqa bir istifadə formasında

də ola bilər. Daha əvvəl də dəfələrlə toxunduğumuz kimi "yemə"

hərəkətinin hər cür "qullanam" mənasında istifadə edilməsi məşhur bir

istifadə formasıdır.

Buradakı "yemək"dən gerçək mənasının nəzərdə tutulmuş olması da

olabiləcəkdir. Bu ehtimala görə bu iki ayənin eniş səbəbiylə əlaqədar

olaraq belə deyilə bilər: Bu ayələrin, endiyi sıralarda bəzi möminlər

xoşuna gələn yeməkləri özlərinə haram etmişlər və bu ayələr o

möminləri bu haram etmə tutumlarından imtina etdirmək üçün enmişdir.

İlk ayədəki qadağan etmə, yemə hərəkəti ilə birlikdə digər istifadə

formalarını əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilmiş olmasının səbəbi

isə, prinsipi ortaya qoymaqdır. Çünki bu qadağanın səbəbi,

halal yeməklər ilə digər halalları ayrımsız şəkildə əhatə etməkdədir.

Bu iki ayədən çıxardığımız mənanın gərəyi, "Allahın sizə bağışladığı

şeylərdən" ifadəsinin "yeyin" ifadəsinin mefili və "xoşa

gedən halal" ifadəsinin isə əvvəlki ifadədəki [şeylər mənasındakı]

mevsulün iki halı olmasıdır. Beləcə iki ayə arasında uyğunlaşma reallaşmış

olar. Bəzi təfsirçilər isə, "xoşuna gələn halal" ifadəsinin

"yeyin" ifadəsinin mefili və "Allahın sizə bağışladığı şeylərdən"

ifadəsinin "yeyin" ifadəsi ilə əlaqəli olduğunu və ya "halal" keçəli