I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 68-86 ...................................................... 127

İnsan sırf Allaha yönələrək ixlas mövqesinə çatıb Allahın

köməyiylə Allahın dostları arasına girdiyi zaman, ONU haqqıyla

tanımaqdan, böyüklüyü və ucalığına yaraşan bir sifətlə xarakterizə etməkdən

aciz olduğunu anlar. Hətta bəzən uca Allaha yaraşdırdığı

sifətlərin, qarşılaşdığı edilmiş və yaradılmış şeylərdən qəbul etdiyi

mənalar və müşahidə etdiyi mümkün varlıqların analizindən çatdığı

anlayışlar olduğunu görər. Halbuki bu yolla qəbul edilən mənalar, bəzi

məhdud və qeydli anlayışlardır ki, bir-birini itələyər, bir-biriylə qarışma

və birləşməyi qəbul etməzlər. Nümunə olaraq varlıq, elm, qüdrət,

həyat, ruzi, izzət, gına vs. anlayışlarına baxa bilərsiniz.

Məhdud anlayışların bir-birlərini itələməsinin səbəbi, hər anlayışın

o biri anlayışdan boşaldılmış olması, o biri anlayışı ehtiva etməməsidir.

Elm anlayışı ilə qüdrət anlayışını ələ alsaq, görəsiyəz ki, elmin

mənasını təsəvvür etdiyimiz zaman qüdrət mənasını ehtiva etməyən

bir mənas(n)ı təsəvvür edirik. Elmin ifadə etdiyi mənada qüdrətin

mənasını tapa bilmirik. Eyni şəkildə bir sifət olaraq elmin mənasını

təsəvvür etdiyimizdə görəsiyəz ki, onu, elm sifətinə sahib

olan şəxsin mənasından ayrı olaraq düşünürük.

Bu anlayışlar, məlumatlar və qəbul edər/hisslər, uca Allaha haqqıyla adaptasiya

etməkdə, uca Allahı olduğu kimi izah etməkdə qeyri-kafi qalarlar. Bu

səbəblə ixlas mövqesinə çatmış olan kimsə, Rəbbini vasfetmede

kompensasiyası mümkün olmayan acizliyini və qeyri-kafiliyini təsdiq etməkdən

başqa bir çarəsi olmadığını anlayaraq dönüb isbat etdiyini

sürgün edər və qurtuluşu olmayan bir heyrətə düşər. Hz. Əlinin sırf

ONA yönəlmənin (ixlasın) kamalı, sifətləri ONdan sürgün etməkdir.

Çünki hər sifət mevsuftan başqa olduğunun şahidi, hər mevsuf da

sifətdən ayrı olduğunun şahididir." şəklindəki sözünün mənas(n)ı budur.

Hz. Əlinin (ə.s) bu sözlərinin dərhal əvvəlində xütbənin başındakı

sözləri də bizim bu şərhimizi dəstəkləməkdədir. Mövzu

üzərində dərin düşünən ağıllı bir insan bunu təslim edər. Orada

belə buyurur Hz. Əli (ə.s): "O, elə bir mabuttur ki, himmətlər

ucalara çıxmaqla ONU idrak edə bilməz. Üstün zəkalar dərinlərə

dalmaqla ONA çata bilməz. O, elə bir mabuttur ki, sifətinin müəyyən

bir sərhədi, mövcud bir xüsusiyyəti, saylı bir vaxtı və davamlı bir müddəti

yoxdur."

128 ............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

"Bu səbəblə, Allahı vasfeden, ONU (o sifətə) yanaşık etmiş

olar." ifadəsindən sona qədər olan sözləriylə də Hz. Əli (ə.s), sifət

isbat etməyi təhlil etmə yoluyla, uca Allahın sərhədi olmadığı və

ədədə sığdırılmayacağı nəticəsinə çatır. Eynilə birinci hissədəki

sözləriylə tanıma və bilməyi təhlil etmə yoluyla sifəti sürgün etmə

nəticəsinə çatdığı kimi.

Beləcə Allaha sifət yaraşdırmağa cəhd edən, ONU o sifətə yanaşdırmış,

o sifətlə yan-yana qoymuş olar. Çünki bilindiyi kimi sifət

ilə mevsuf ayrı-ayrı şeylərdir. İki ayrı şeyi bir yerə toplamaq, onları

bir-birinə yanaşdırmaqla olar. ONU sifətinə yanaşdıran, ONU ikilemiş

olar. Çünki bu vəziyyətdə ONU bir mevsuf, bir də sifət olaraq

ələ almış olar. Mevsuf ilə sifət də iki şeydir. ONU ikileyen, ONU iki

parçaya bölmüş olar. ONU parçalara bölən, başının bir küncündə

ağılı bir işarələ ONA işarə edərək ONU bilməmiş, tanımamış

olar. ONA işarə edən, ONA sərhəd təyin etmiş, ONU məhdudlaşdırmış olar.

Çünki işarə, işarə edənlə işarə edilənin arasında bir cür məsafənin

fərziyyəsiylə birincidən başlayıb ikincidə bitən bir hərəkət olduğuna

görə aralarında işarənin reallaşması üçün işarə edilənin

işarə edəndən ayrı olmasını tələb edir. ONU məhdudlaşdıran, ONU ədədə

soxmuş, ONU ədədi mənada birlemiş, "bir" bilmiş olar. Çünki

ədəd, varlıksal bölünmə və ayrılmanın gərəyidir. Allah bundan münəzzəhdir,

ucadır.

Yenə Nehc'ül-Belağa'da belə keçər: Hz. Əlinin (ə.s) bir xütbəsindən:

"Həmd Allaha ki, heç bir halı (sifəti) o birindən əvvəl deyil.

Əvvəl (ilk) olması, axır (son) oluşundan əvvəl deyil. Zahir (açıq)

olması, qərbin (gizli) oluşundan əvvəl deyil. ONun xaricində 'bir'

deyə adlandırılan hər şey azdır. ONun xaricində hər əziz, zəlildir. O'-

nun xaricində hər güclü, gücsüzdür. ONun xaricində hər malik, memluktur.

ONun xaricində hər bilən, şagirddir. ONun xaricində hər gücü

çatanın, gücü çatdığı da olar, aciz qaldığı da olar. ONun xaricində hər

duy/eşidən, incə (yüngül) səsləri duy/eşitməz, böyük (yüksək) səslər özünü

kar edər, uzaqdakı səslərdən xəbəri olmaz. ONun xaricində hər

zahir (açıq), qərbindir (gizlidir). ONun xaricində hər qərbin (gizli), zahirdir

(açıqdır). "1

1- [Nehc'ül-Belağa, Xütbə: 65]

Maidə Surəsi 68-86 ............................................................... 129

Mən deyərəm ki: Bu şərh, uca Allahın sərhədsiz, ONdan başqasının

isə məhdud olduğuna söykənən bir şərhdir. Bu və bənzəri

anlayışlar və xüsusiyyətlər məhdud olaraq ələ alındıqlarında başqa anlayışlar

və xüsusiyyətlərlə bir növ üst-üstə düşəm halında olarlar. Belə olunca

məhdudluq, bu anlayışlar və xüsusiyyətlərin özlərindən qopmalarına

və əleyhdar anlayışlar və xüsusiyyətlərə çevrilmələrinə səbəb olar.

Məsələn; zahir (açıq) olmanın məhdud olması, bir istiqamətdən və ya bir

şeyə görə zahir, başqa bir istiqamətdən və ya başqa bir şeyə görə isə qərbin

və gizli olması mənasındadır. Eyni şəkildə məhdud bir izzətin mənas(n)ı,

sərhədin kənarında olmayışı və sərhədin kənarına görə zillət oluşudur.

Güc, sərhədinin kənarına görə zəiflikdir, gücsüzlükdür. Açıqlıq, sərhədləri

xaricində gizlilikdir. Gizlilik, sərhədləri xaricində açıqlıqdır. Mülkiyyətin məhdud

olması malikin, mükliyetini məhdudlaşdıran kimsənin hegemoniyası

altında olduğu, özü və mülkünün onun mülkü olduğu mənasındadır.

Məlumatın məhdud olması, sahibindən olmadığı, əksinə başqasından

alındığı, başqasının öyrətməsiylə qazanıldığı mənasını

daşıyar. Çünki bir şey özünü məhdudlaşdıra bilməz. Digər anlayışlar və

xüsusiyyətlər də belədir.

Hz. Əlinin (ə.s) bu şərhdəki "Onun xaricində hər duy/eşidən, incə

(yüngül) səsləri duy/eşitməz..." şəklindəki ifadəsi, bu şərhin "sərhəd"

anlayışı üzərinə qurulu/təşkilatı bir şərh olduğunun dəlilidir. Çünki bu

ifadə və sonrası, açıqca yaradılanların məhdud olduğuna işarə etməkdədir,

ifadə tərzi dəyişikliyi də söz mövzusu deyil.

Hz. Əlinin (ə.s) bu sözlərini nəql etməkdən əsl məqsədimiz olan

"Onun xaricində 'bir' deyə adlandırılan hər şey azdır" ifadəsinin "sərhəd"

anlayışına söykənən olduğu isə olduqca açıqdır. Çünki "bir" deyə

adlandırılan şeyin məhdud olmasından nəticələnən ədədi birlik, bölünürlüğü

və çoxalmağı qəbul edən bir anlayışdır. Bölünmə və çoxalma

artdıqca "bir" deyilən şey də, ibarət olan/yaranan çoxluğun qarşısında daha

bir azlığa və zəifliyə basdırılacaq, daha az və daha zəif olacaq.

Ədədi mənada "bir" deyilən hər şey, qarşısındakı fərz edilən

"çox"a görə azdır. Lakin "sərhədi və sonu olmayan" mənasındakı

"bir"in qarşısında "çox"u fərz etmək mümkün deyil. Çünki bu

mənadakı "bir"in nə bir sərhədi, nə də bir ayırıcı xüsusiyyəti vardır. İfadə

etdiyi mənanın əhatəs(n)i xaricində qalan bir şey də yoxdur ki, onun

əlavə olunmasıyla çoxalıb güclənsin, ayrılmasıyla da azalıb zəifləsin.

130 .............................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Bu mənadakı 'bir' qarşısında fərz edilən hər ikinci, ondan başqa

deyil, onun özüdür.

Yenə Nehc'ül-Belağa'da belə keçər: Hz. Əlinin (ə.s) bir xütbəsindən:

"Həmd Allaha ki, varlıqlarını varlığının, varlıqlarının hədis

oluşunu (sonradan meydana gəlmiş olmasını) əzəliyyətinin, onların

bir-birlərinə bənzəmələrini bənzərsizliyinin dəlili etmişdir. Qəbul etmə

orqanları ONA toxuna bilməz (ONU qəbul edə bilməz), pərdələr ONU

örtə bilməz. Çünki edən (yaradan) ilə edilən (yaradılan), məhdudlaşdıran

ilə məhdudlaşdırılan, (öyrədib yetişdirən, güdüb gözləyən) Rəb ilə (öyrədilib

yetişdirilən, güdülüb gözlənilən) merbub bir-birindən fərqlidir."

"O birdir, ədədə dönən mənada deyil. Yaradandır, işlə/çalışıb yorulma

mənasında deyil. Duy/eşidəndir, bir vasitələ deyil. Görəndir, bir aləti

istifadə edərək deyil. Şahiddir (hər yerdə hazırdır), toxunma söz

mövzusu olmadan. Ayrıdır, arada məsafə ol/tapılmadan. Zahirdir,

gözlə görülər mənasında deyil. Qərbindir, lətif bir cisim olduğundan

deyil. Bütün şeylərə hökm sürməklə, onlara güc çatdırmaqla onlardan

ayrılmışdır. Bütün hər şey də ONA boyun əyməklə, ONA

dönməklə ONdan ayrılmışdır. Kim ONU vasfederse (xarakterizə etsə), O'-

nu saymış olar. ONU sayan, ONun əzəli oluşunu zədələmiş olar. "1

Mən deyərəm ki: Hz. Əlinin (ə.s) bu sözlərinin ilk hissəs(n)i bu təmələ

söykən/dözməkdədir: Mümkün olan varlıqlarda müşahidə edilən bütün

anlayışlar və sifətlər, bəzi məhdud şeylərdir ki qaçınılmaz olaraq

bir məhdudlaşdıranı, bir edib yaradanı, bir güdüb yetişdirəni vardır. O da

uca Allahdır. Məhdudlaşdırma, uca Allahın istehsalı olduğu üçün, məhdudluq

ONdan aşağı bir mərtəbədir, ONDA söz mövzusu deyil. ONun uca

bərk/qatı bu sərhədlərdən münəzzəhdir. Bu deməkdir ki, ləfzimiz ifadə

edə bilməsə də, anlayışımız qeyri-kafi qalsa da, ONun sifətləri də hər hansı

bir məhdudlaşdır məhdudlaşdırılmış deyil. Beləcə O birdir, ancaq məhdudluğu

tələb edən ədədi mənada deyil. Yaratması, eşitməsi, görməsi,

şahid (hazır) olması və digər sifətləri də belədir.

Bunun detallarından biri də, varlıqlarından ayrılığının onlardan

uzaqda olduğu, onlarla arasında məsafə ol/tapıldığı mənasında

olmadığıdır. O, varlıqlarına bitişik və ya onlardan aralı olmaqdan,

varlıqlarının içində və ya xaricində olmaqdan ucamı ucadır.

1- [Nehc'ül-Belağa, Xütbə: 152]

Maidə Surəsi 68-86 .......................................................... 131

Varlıqlarından ayrılığı hər vəziyyətdə onlara suveren olduğu, onlara

güc çatdırdığı, varlıqların da hər vəziyyətdə ONA boyun əymiş

olduqları, ONA dönüşdə olduqları mənasındadır.

"Kim ONU vasfederse (xarakterizə etsə), ONU məhdudlaşdırmış olar. ONU sərhəd-

layan ONU saymış olar. ONU sayan, əzəli oluşunu zədələmiş

olar." Hz. Əli (ə.s) bu sözləriylə, ədədi birliyi söz mövzusu faktorun/etmənin,

əzəliyyəti ortadan qaldıracağını ifadə etmişdir. Çünki əzəliyyətin həqiqəti,

uca Allahın şəxsi və sifətinin sonsuz və sərhədsiz oluşudur.

ONdan əvvəl olmuş olan bir şeyin sonrasında olmadığı baxımından

baxıldığında, bu ONun əzəliyyəti olar. [Əzəliyyət: Bir əvvəlin sonrasında

olmayış.] ONdan sonra olacaq olan bir şeyin əvvəlində olmadığı

baxımından baxıldığında, bu ONun əbədiyyəti olar. [Əbədiyyət:

Bir sonranın əvvəlində olmayış.] Hər iki baxımdan baxıldığında da,

bu ONun davamlılığı, davamlılığı olar. [Davamlılıq: Bir əvvəlin sonrasında

və bir sonranın əvvəlində olmayış.]

Uca Allahın əzəliyyətini, "Zamanın sonsuzluğunda bir zamanlar

vardı ki, varlıqlardan nə bir xəbər vardı, nə bir iz; lakin uca

Allah vardı. Beləcə uca Allah sonsuz zamanlarda, sonradan

meydana gəlmiş olan varlıqlarından əvvəldir" şəklindəki şərh

böyük bir səhv və rüsvayçılıqdır ki, bir çoxları buna düçar olmuşdur.

Halbuki hərəkət halında olanların hərəkətinin miqdarından ibarət olan

"zaman" harada, uca Allahın əzəliyyətində ONA ortaq olma

harada?!

Yenə Nehc'ül-Belağa'da belə keçər: Hz. Əlinin (ə.s) bir xütbəsindən:

"Həmd, qulları yaradan, yer üzünü yayıb döşəyən, alçaq

yerlərindən sular axıdan, yüksək yerlərində bitkilər yaşıllaşdıran Allah-

'a məxsusdur. Əvvəlliyinin (ilkliyinin) başlanğıcı, əzəliyyətinin bitməs(n)i

yoxdur. O ilkdir, hamı/həmişə ilk olmuşdur. Baqidir, sonu yoxdur. Alınlar, qarşısında

səcdəyə bağlanmış; dodaqlar, birliyini təsdiq etmişdir. Şeyləri

(varlıqları) yaratdığında onları məhdudlaşdırdı ki, onlara bənzərliyi söz

mövzusu olmasın."

"Qorxular (xəyallar) təyin etdiyi sərhədlərlə, fikri

performanslarıyla, təsəvvür etdiyi üzvlər və alətlərlə ONU

tanıya bilməzlər. Haqqında 'Nə vaxt?' deyilməz. ONA 'bu zamana

qədər' deyə bir müddət təyin oluna bilməz. Zahirdir (açıq-aşkar ortadadır),

niyə/səbəb, haradan ortaya çıxdı deyilməz. Qərbindir (gizlidir), harada

gizlidir deyilməz. Karaltı deyil ki bitsin, sona çatsın. Örtülü deyil ki,

bir şey tərəfindən ehtiva edilsin. Şeylərə (varlıqlara) yaxınlığı yapışmaq

132 ............................................ əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

lere (varlıqlara) yaxınlığı yapışmaq surətiylə deyil, onlardan uzaqlığı

də ayrılmaq surətiylə deyil."

"Qulların nə bir anlıq bir göz altından baxışları, nə təkrarladıqları

bir söz, nə bir təpəyə yaxınlaşmaları, nə də qaranlıq bir gecədə

ya da işıqlandırıcı ayın dəyişik halətləriylə yüngüldən işıqlandırdığı

sakit/sakin bir gecədə atdıqları yavaşca bir addım ONA gizli deyil. Ki o

gecənin ardından, gedərkən (batarkən) də, dönərkən (doğularkən)

də işıqlı olan, gələn bir gecənin gəlməsi və arxa çevirən bir gündüz

getməsindən ibarət olan/yaranan zamanlar və əsrlərin dəyişməsinə baxmayaraq

hələ işıq saçan günəş gəlir."

"Hər son və müddətdən, hər sayma və ədəddən əvvəldir. O, məhdudlaşdıranların

izafə etdikləri ölçülərlə əlaqədar sifətlərdən, ölçülərə dönük

yaraşdırmalardan, məskənlərə yerləşmiş olmaqdan, məkanı ol/tapılmaqdan

mü-nezzehtir. Sərhəd, ancaq ONun yaratdıqlarının üstünə biçilmiş

bir xalatdır, onlara yaraşdırılacaq bir xüsusiyyətdir. Şeyləri (varlıqları)

əzəli köklərdən, əbədi başlanğıclardan yaratmamışdır.

Yaratdığını yaradarkən məhdud yaratmışdır. Şəkilləndirdiklərini şəkilləndirərkən

ən gözəl şəkildə şəkilləndirmişdir. "1

Yenə Nehc'ül-Belağa'da belə keçər: Hz. Əlinin (ə.s) bir xütbəsindən:

"ONA xüsusiyyət izafə edən, ONU birlememiş olar. ONU örnəklə

açıqlayan, həqiqətinə çatmamış olar. ONU (bir şeyə) bənzədən,

ONU nəzərdə tutmamış olar. ONA işarə edən, ONU xəyal edən, ONA

yönəlməmiş olar. Şəxsiylə tanınan bilinən hər şey, yapılmışyaratılmıştır.

Başqalarıyla ayaqda dayanan hər şey, nəticədir (bir var

edici səbəbi vardır). O edib edəndir, hər hansı bir üzvü olmadan,

hər hansı bir alət alətlər istifadə etmədən. Ölçüb biçəndir, düşünmədən.

Zəngindir, qazanmadan. Zamanlar ONA yoldaşlıq etməz. Alətlər

ONA köməkçi olmaz."

"Yaranması zamanlardan, varlığı yoxluqdan, əzəliliyi başlanğıcdan

əvvəldir. Hissləri, hissləri yaratmasıyla hissi, hissi olmadığı

bilinmişdir. Əleyhdar şeyləri yaratmasıyla əleyhdarı olmadığı bilinmişdir.

Bir-birinə bərabər şeyləri var etməsiylə tayı olmadığı bilinmişdir. İşığı

qaranlıqla, açıqlığı bağlılıqla, quruluğu yaşlıqla, istiliyi soyuqluqla

karşıtlamıştır. Barışıq olmayan şeyləri bir-biriylə qaynaşdırar,

1- [Nehc'ül-Belağa, Xütbə: 163]