I Maidə Surəsi 55-56

Maidə Surəsi 68-86 ................................................................ 133

ziddləri bir yerə toplayar, uzaqları bir-birinə yaxınlaşdırar, yaxınları bir-birindən

ayırar."

"Məhdudlaşdırmaqla əhatə edilməz, saymaqla hesablanmaz. Alətlər,

ancaq özlərini məhdudlaşdırarlar. Alətlər, ancaq öz bənzərlərinə

dəlalət edərlər. 'Filan zamanlardan bəri var' deyilməsi, varlıqların

qədim olmasına manedir. 'Bu zamanda reallaşmışdır' deyilməsi,

onların əzəli olmasına maneədir. 'Əgər belə olmasaydı, belə

olardı' deyilməsi, onları kamil olmaqdan uzaqlaşdırmışdır. Onları

edən (yaradan) onlarla ağıllara təcəlli etmiş, onlarla gözlərə

görünməz olmuşdur."

"ONun haqqında hərəkət və durğunluq etibarlı deyil. ONun

etibarlı etdiyi şey necə öz haqqında etibarlı ola bilər ki?! ONun

başlatdığı şey necə özünə dönə bilər ki?! ONun meydana gətirdiyi

şey necə özündə meydana gələ bilər ki?! Əgər belə bir şey söz

mövzusu olsaydı, şəxsi dəyişmiş, künhü parçalara bölünmüş olardı,

haqqında əzəliliyin mənas(n)ı qalmazdı. Bu vəziyyətdə önü olduğu üçün

arxası da olmuş olardı; əskikliyi olduğu üçün tamamlanmaq, yetkinləşmək

istəyərdi. Yenə əgər belə bir şey söz mövzusu olsaydı, edilmişlik

(yaradılmışlıq) əlaməti ONDA meydana çıxmış olar və ayələrin dəlalət

etdiyi yaradıcı olmaqdan çıxıb öz bir yaradıcıya dəlalət edən

ayəyə çevrilərdi. "1

Mən deyərəm ki: Hz. Əlinin (ə.s) sözünün əvvəli, uca Allahın müqəddəs

şəxsinin sərhəd qəbul etməzliyini və ONdan başqa hər şeyin məhdud

olduğunu şərhə istiqamətlidir. Bu mövzunu daha əvvəl qısaca açıqladıq.

"Məhdudlaşdırmaqla əhatə edilməz, saymaqla hesablanmaz." ifadəsi,

əvvəlindəki şərhin nəticəs(n)i xüsusiyyətindədir. "Alətlər, ancaq

özlərini məhdudlaşdırarlar. Alətlər, ancaq öz bənzərlərinə dəlalət

edərlər" ifadəsi, "Məhdudlaşdırmaqla əhatə edilməz, saymaqla

hesablanmaz." sözünün bir başqa şərhidir. Çünki əvvəlki şərh,

mövzuya bu baxımdan yaxınlaşmışdır: Yaradılmışların ayrılmaz

xüsusiyyəti olan bu sərhədlər/məhdudlaşdırar, uca Allahın müqəddəs şəxsinin qoyduğu, var

etdiyi şeylər olduğu üçün, hərəkətin (işin) faildən (işi edəndən) sonrakı

mərtəbədə olması növündən bir sonralıqla Allahın uca şəxsindən

1- [Nehc'ül-Belağa, Xütbə: 186]

134 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

sonrakı mərtəbədədirlər. Bu səbəbdən Allahın uca şəxsinin bu sərhədlərlə

məhdudlaşdırılmış olması mümkün deyil. Çünki şəxsin ol/tapıldığı

mərtəbədə hərəkət yoxdur.

"Alətlər, ancaq özlərini məhdudlaşdırarlar..." ifadəsi isə, məsələni

bir başqa baxımdan ələ almışdır. Belə ki: Bu alətlər və sərhədlərin

qaçınılmaz xüsusiyyəti olan məhdudlaşdırma və ölçüləndirmə, ancaq türsel

bənzərlik olduğunda söz mövzusu olar. Məsələn; bir ağırlığı ölçmə

vahidi olan "miskal" ilə ancaq ağırlıqlar ölçülər və məsələn rənglər

və səslər ölçülməz. Və ya hərəkətin miqdarından ibarət olan "zaman"

ilə ancaq hərəkətlərin sərhədi təyin olunar. Və ya məsələn "insan",

sahib olduğu ortalama ictimai ağırlığıyla ancaq bu istiqamətdə özü

kimi olan insanlar üçün bir ölçü meydana gətirər. Qısaca bu sərhəd və ölçülərdən

hər biri, məhdudlaşdırdığı və ölçüləndirdiyi şeyə öz mənasına

bənzər bir məna qazandırar. Varlığı zəruri olmayıb ola biləcək olan

hər varlığın bütün xüsusiyyətləri və xüsusiyyəti də müəyyən bir sərhəd və ölçüyə

söykənəndir, müəyyən bir müddəti və sonu vardır. Elə isə bu varlıqların məhdud

mənalarını necə əzəli, əbədi və sonsuz bir şəxsə yükləyə bilərik?!

İmamın (ə.s) məqsədi də budur. Bu səbəblə də bu sözünün

ardından "Filan zamandan bəri var, deyilməsi..." buyurmuşdur. Yəni,

varlıqlar üçün "Filan zamandan bəri var." və "Bu zamanda reallaşmışdır."

deyilməsi, onların zaman baxımından hədis olduqlarını

göstərər və qədimlik və əzəlilik xüsusiyyətləriylə xarakterizə edilmələrinə

mane olar. Eyni şəkildə "Əgər belə olmasaydı, belə olardı" deyilməsi,

onların əskik olduğunu və kamilləşmələri qarşısında bir maneənin

var olduğunu, bu səbəbdən hər istiqamətdən kamil olmadığını göstərər.

"Onları edən (yaradan), onlarla ağıllara təcəlli etmiş onlarla

gözlərə görünməz olmuşdur."

Hər iki cümlədəki əvəzliklər, varlıqlara dönükdür. Yəni varlıqlar,

uca Allahın ayələri (nişaneleri) olduqları üçün yalnız ayə sahibini

göstərərlər. Bunlar eynilə ayna kimidirlər və uca Allahdan başqasını

göstərməzlər. Beləcə uca Allah onlar vasitəsiylə ağıllara təcəlli

etmişdir. Eyni şəkildə onlar vasitəsiylə gözlərə görünməsi qeyri-mümkün

olmuşdur. Çünki uca Allaha baxmanın tək yolu bu ayələrə

baxmaqdır. Bu ayələr də məhdud olduqları üçün ancaq özləri

kimi bir şeyə çatdırarlar, hər şeyi əhatə etmiş, əhatə etmiş olan Rəblərinə

çatdırmazlar. Gözlərin ONU görməsinin qeyri-mümkün meydana gəlinin

Maidə Surəsi 68-86 .................................................. 135

səbəbi budur işdə. Çünki gözlər, sərhədlər/məhdudlaşdırar üzərinə qurulu/təşkilatı mürəkkəb alətlər

olduqları üçün ancaq məhdud şeylərdə təsirli ola bilərlər. İzzət sahibi

uca Allahın müqəddəs şəxsi isə hər cür sərhəddən münəzzəhdir.

İmamın (ə.s) "ONun haqqında hərəkət və durğunluq etibarlı

deyil..." sözü, başqa bir ifadəylə sözün başına çevril mesabesindedir.

Bu sözlə bunu açıqlamaq istəyir: Hərəkət və durğunluqla

nöqtələnilən bu işlər və hadisələr, ONun haqqında etibarlı olmaz, ONA

dönməz, ONun şəxsində meydana gəlməz. Çünki bu işlər, ONun

başqasına istiqamətli təsir etməsindən irəli gələn təsirlərdir. Təsir etmənin

mənas(n)ı, təsir edənin şəxsindən qaynaqlanan təsirini başqasına

yönəltməsidir.

Buna görə bir şeyin özünü təsir etməsi mənasızdır. Bir şeyin

özünü təsir edə bilməsi üçün parçalardan meydana gəlmiş, çox istiqamətli mürəkkəb

bir şəxsə sahib olması lazımdır (ki, bir parçası və ya istiqaməti o biri

parçası və ya istiqamətini təsir etsin). Məsələn insan, ruhuyla bədənini idarə

edər; əliylə başına vurar, təbib tababetiyle xəstəliyini müalicə

edər. Bütün bunlar, parçalar və istiqamətlərin dəyişik olması səbəbiylə

mümkün və səhih olur. Yoxsa, bir şeyin özünü təsir etməsi

mümkün olmazdı. Məsələn, görmə duyğusu heç bir zaman özünü

görməz. Atəş, heç bir zaman özünü yandırmaz. Eyni şəkildə heç bir

faktor özünü təsir edə bilməz. Bunun üçün, daha əvvəl də söylədiyimiz

kimi, ünsürlərdən bileşmiş, parçalardan meydana gəlmiş olması lazımdır.

İmamın "Əgər belə bir şey söz mövzusu olsaydı, şəxsi dəyişmiş,

künhü parçalara bölünmüş olardı, haqqında əzəliliyin mənas(n)ı

qalmazdı..." sözünün mənas(n)ı budur işdə.

"Yenə əgər belə bir şey söz mövzusu olsaydı, edilmişlik (yaradılmışlıq)

əlaməti ONDA meydana çıxmış olar və ayələrin dəlalət etdiyi yaradıcı

olmaqdan çıxıb öz bir yaradıcıya dəlalət edən bir ayəyə

çevrilərdi." Yəni, bu sərhədlər/məhdudlaşdırar və ölçülərin ONun haqqında etibarlı

olması vəziyyətində, əskiklik ONA lazım gəlir idi. Əskiklik isə edilmişlik

(yaradılmışlıq) əlamətlərindən və mümkünlük nişanelerindendir.

Bu vəziyyətdə, O da -uca və müqəddəsdir- edilmişliyinə dəlalət

edən dəlilin lazımınca digər edilmişlər kimi başqa bir əzəli,

varlığı kamil və şəxsi sərhədsiz varlığa dəlalət edərdi ki, sərhədlər/məhdudlaşdırar və ölçülərin

məhdudlaşdıra bilməyəcəyi, fərz edilən hər əskiklikdən münəzzəh

olan ilah, o olardı.

136 ................................. əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

Burada bu xüsusun da bilinməsində fayda vardır. İmamın bu

sözündə, dəlalətin (dəlilliyin) mümkünlük və edilmişliyin nişanesi

olduğu istiqamətindəki təsbiti, onun digər sözlərində və ya digər Ehlibeyt

İmamlarının (ə.s) sözlərində, uca Allahın şəxsiylə, başqalarının

isə ONunla bilinir olması, ONun öz, öz şəxsinə dəlalət

etdiyi, eyni zamanda varlıqlarına da ONun dəlalət etdiyi yolundakı

sözləriylə ziddiyyət təşkil etməməkdədir. Çünki bu bilinməklə o bilinmə, bu

dəlalət ilə o dəlalət ayrı-ayrı şeylərdir. Ümid edirəm uca Allah bizi mövzuyla

əlaqədar gələcək araşdırmalarımızdan birində bu mövzunu şərhə

və haqqında genişcə danışmağa müvəffəq edər. İnşaallah.

et/ət-Tövhid adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə İmam Cəfər

Sadiqdən belə rəvayət edər: "Möminlərin Əmri Hz. Əli (ə.s),

Kufə Məscidində minbər üzərində xütbə oxuduğu sırada, 'Zi'lib' adında

iti dilli, xitabı güclü, ürəyi cəsarətli bir adam ayağa

qalxaraq, 'Ey Möminlərin Əmri! Heç Rəbbini gördünmü?' deyə soruşdu."

"Əmərilimiminin, 'Təəssüflər olsun sənə ey Zi'lib!' dedi, Mən görmədiyim

bir Rəbbə ibadət edəcək, qulluq təqdim edəcək biri deyiləm."

"Zi'lib, 'Ey Möminlərin Əmri!' dedi, ONU necə gördün?"

"Əmərilimiminin belə buyurdu: 'Ey Zi'lib! Gözlər müşahidələriylə

ONU görməzlər, lakin ürəklər iman həqiqətləriylə ONU görərlər.

Vay sənə ey Zi'lib! Rəbbim lətifmi lətifdir, amma incəliklə

xarakterizə edilməz. Ucamı ucadır, amma böyüklüklə xarakterizə edilməz. Böyük

mü böyükdür, amma iriliklə xarakterizə edilməz. Ulumu uludur, amma kobudluqla

xarakterizə edilməz. Hər şeydən əvvəldir, 'ONdan əvvəl bir şey vardı'

deyilməz. Hər şeydən sonradır, 'ONun bir sonrası var.' deyilməz. Şeyləri

(varlıqları) var etməyi dilədi, hər hansı bir səy göstərmədən.

İdrak edəndir, hər hansı bir vasitəyə ehtiyac duymadan."

"Varlıqların içindədir, onlara qarışmış deyil, onlardan ayrı da

də-ğildir. Açıq-aşkar ortadadır, toxunulmaz. Aşkardır, gözlə görülməz.

Ayrıdır, məsafə söz mövzusu deyil. Yaxındır, yaklaşıklık söz mövzusu

deyil. Lətifdir, cisimləşmə söz mövzusu deyil. Vardır, yoxluqdan

sonra deyil. Edəndir, çalışma olmadan. Ölçüb biçəndir,

hərəkət etmədən. İradə edəndir, himmət etmədən. Duy/eşidəndir,

alətlə deyil. Görəndir, vasitələ deyil. Məkanlar ONU ehtiva etməz. Za

Maidə Surəsi 68-86 ............................................................... 137

manlar ONA yoldaşlıq etməz. Sifətlər ONU məhdudlaşdırmaz. ONU mürgüləmə

tutmaz. Yaranması za-manlardan, varlığı yoxluqdan, əzəliliyi

başlanğıcdan əvvəldir. Hissləri, hissləri yaratmasıyla hissi, hissi

olmadığı bilinmişdir."

"Cövhəri cövhər etməsiylə cövhəri olmadığı aydın olmuşdur. Əleyhdar

şeyləri yaratmasıyla əleyhdarı olmadığı bilinmişdir. Bir-birinə bərabər

şeyləri var etməsiylə tayı olmadığı bilinmişdir. İşığı qaranlıqla,

quruluğu yaşlıqla, soyuqluğu istiliklə karşıtlamıştır. Barışıq olmayan

şeyləri bir-biriylə qaynaşdırar, yaxınları bir-birindən ayırar. Onları

bir-birindən ayırmasıyla onları ayırana, onları bir-biriylə qaynaşdırmasıyla

onları qaynaşdırana dəlalət etmişdir. Əziz və uca Allah-

'ın "Hər şeydən bir cüt yaratdıq ki, düşünüb öyüd al/götürəsiniz." [Zariyat,

49] sözünün mənas(n)ı da budur."

"Beləcə Allah əvvəl ilə sonranı bir-birindən ayırdı ki, özünün

əvvəli və sonrası olmadığı bilinmiş olsun. Varlıqlarda instinktlər

qoyması, bunları qoyanın instinkti olmadığına şahiddir. Onlar üçün

bir müddət təyin etməsi, bu müddətləri təyin edənin müddəti olmadığını xəbər

verər. Varlıqların bir qisimini bir qisimindən pərdələmişdir ki,

ONunla varlıqları arasında varlıqlarından başqa bir pərdə olmadığı

bilinmiş olsun. Heç bir merbub (idarə olunan, öyrədilən) yoxkən,

O Rəb (idarə edən, öyrədən) idi. Heç bir tapınan yoxkən, O tapınılan mabuttu.

Heç bir bilinən yoxkən, O bilən idi. Heç bir eşidilən yoxkən, O eşidən idi."

"Hz. Əli (ə.s) sonra bu şeiri oxumağa başladı:

Mövlam davamlı təriflə tanınmışdır.

Əfəndim hamı/həmişə comərdliklə xarakterizə edilmişdir.

İşıqlandıran heç bir işıq yoxkən O vardı.

Üfüqləri qucaqlayan bir qaranlıq yoxkən də O vardı.

Beləcə Rəbbimiz bütün yaradılmışların tərsinədir.

Xəyallarda təsəvvür edilən hər şeyin əksinənədir. "1

Mən deyərəm ki: İmamın (ə.s) bu sözləri Allahın şəxsinin və şəxsiylə

əlaqədar sifətlərinin birliyinin mənasını açıqlamaq üçün serdedilmiştir.

Bu şərhdə Allahın şəxsinin sonsuz və sərhədsiz olduğu, dolayısıy-

1- [et/ət-Tövhid, s. 308, h: 2]

138 ....................................... əl-Mizan Fi Tefsir'il-Kur'an - c. 6

la şəxsinin qarşısında heç bir şəxsin ol/tapılmadığı vurğulanmaqdadır.

Çünki əgər belə bir şey olsaydı, bu şəxs ONU məhdudluqla təhdid edər,

ölçülülüyə məhkum edərdi. Belə bir şey olmadığına görə O

hər şeyi əhatə edicidir, hər iş üstündə suveren gücdür. Belə (sonsuz)

bir varlığın şəxsindən ayrışan bir sifət də olmaz. Çünki bu vəziyyətdə

əzəliliyi pozulmuş olar, sərhədsizliyinə xələl gəlir.

Uca Allahın kamal sifətləri də başqasını dışlayacak və ya

başqası tərəfindən xariclənəcək bir məhdudlaşdır məhdud deyil. Bizdəki elm

qüdrətdən başqa bir şeydir. Bu ikisi arasında anlayış və mısdak

olaraq itələşmə vardır. Ancaq uca Allah haqqında bu iki sifət

arasında hər hansı bir itələşmə söz mövzusu deyil. Uca Allah haqqında

hər sifət özünün eynisi olduğu kimi Allahın digər uca sifətlərinin

hər birinin də eynisidir. Uca Allahın hər adı da o biri

gözəl adlarının eynisidir.

Bu mövzuda bundan daha incə və daha dərin bir yanaşma vardır.

Belə ki: Bu mənalar və anlayışlar, ağıl üçün bir ölçü və çəki/tərəzi

mesabesindedirler. Ağıl bu mənalar və anlayışlarla zehinin xaricindəki

varlığı və gerçək aləmdəki yaranması ölçər, dartar. Buna görə

bu anlayışlar, bu xüsusiyyətdən ayrılmayan məhdud sərhədlərdir. Bu anlayışları

bir-birinə əlavə etməmiz, birindən o birisi üçün kömək almamız

də onları məhdudluqdan çıxarmaz. Bu səbəbdən bu anlayışlar, ancaq

özləri kimi məhdud şeyləri koşamlayabilirler. Bu səbəblə sərhədsiz

bir şeyi fərz edib bu məhdud ölçülərlə ona yönəlsək, ondan ancaq

məhdud bir şeyə çatarıq ki bu, o deyil. Bu sərhədsiz şeyə çatmaq üçün

nə qədər dərinləşsək, o qədər bizdən uzaqlaşar, o qədər ucalar.

Elm anlayışını ələ alsaq; bu anlayışın zehinin xaricindəki aləmdəki

sahibi üçün kamal sayılan məhdud bir sifətdən qəbul edilmiş bir məna

olduğunu görərik. Elm anlayışındakı məhdudluq, məsələn qüdrət

və həyatı əhatəsinə maneədir. Bu elm anlayışını uca Allah

haqqında istifadə edib sonra, "digər elmlər kimi olmayan bir elm" deyərək

məhdudluğu aradan qaldırıcı bir qeydlə qeydləndirdiyimizdə, bir ölçüdə

onu məhdudluqdan qurtarıb əhatəsini genişlətmiş olsaq da, bu onu,

kənarını əhatəmə xüsusiyyəti daşıyan bir anlayış olmaqdan

çıxarmaz. Çünki hər anlayışın əhatəs(n)i altına al/götürə bilməyəcəyi bir

sonrası vardır. Anlayışa anlayış qatmaq da bu xüsusiyyəti itirməsinə

səbəb olmaz. Bu olduqca açıqdır.