I mavzu. Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi asoslari jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslari o‘quv fan sifatida tutgan o‘rni

Tayanch iboralar va tushunchalar: umumiy gigiyena, sanitariya, sanitariya-epidemiologik xulosa, atrof-muhit, organizm-tashqi muhit, gigiyenik me’yor, profilaktika, tana proportsiyasi, jismoniy rivojlanish, gigiyenik usullar, jismoniy tarbiya gigiyenasi, sog’lom turmush tarzi, sog’lik xolati, salomatlikni saqlash.

Jismoniy tarbiya gigiyenasi fanining maqsadi va vazifalari
Jismoniy tarbiya gigiyenasi – bu jismoniy tarbiya va sport sohasidagi shug`ullanuvchilar hamda sportchilarning salomatligi, uni saqlash, mustahkamlash hamda tevarak atrof, shuningdek jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari jarayonidagi omillarning ularga kо‘rsatadigan zararli ta’sirini o’rganish, bartaraf etish vositalari va metodlari tо‘gʻrisidagi umumiy gigiyena fanining bir bo`limlaridan biri hisoblanadi. Jismoniy tarbiya gigiyenasi fani jismoniy tarbiya va sport sohasidagi shug`ullanuvchilar hamda sportchilarning jismoniy tarbiya va sport mashg`ulotlari jarayoniga iqlimni, mikroiqlimni, havoning, suvning va tuproqning holatini, ovqatlanish sharoitlarini, kiyim-kechak, turar-joy, mehnat va dam olishga qo`yiladigan talablarni jismoniy tarbiya hamda sport mashgʻulotlari о‘tkaziladigan shart-sharoitlarni hamda boshqa shu fanning nazariy-amaliy jihatlariga doir bir qator masalalarni о‘rganadi. Shug`ullanuvchilar hamda sportchilarning mehnat, dam olish va sportdagi faoliyatlarini hammasini gigiyenik jihatdan ularni tartibga solib turadi. Fanning vazifalari asosan jismoniy mashqlar bilan shugʻullanish, salomatlikni saqlash, ish qobiliyatini oshirish vaqtidagi shart-sharoitlarni о‘rganish, ularning ta’sirini kuzatishni о‘rgatish. Mashgʻulotlar uchun gigiyena qoidalari va me`yorlarini ilmiy asoslangan holda ishlab chiqish va chora-tadbirlar belgilash. Salomatlikni saqlash va ish qobiliyatini oshirish uchun tibbiy kuchlardan hamda gigiyena omillaridan foydalanish. Ularning me`yorlarini о‘rganishdan iboratdir. Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sport tibbiyotining vazifalari quyidagilar hisoblanadi: Odamning jismoniy holatiga xos bо‘lgan mezonlar bо‘yicha uning salomatligiga ta`sir etuvchi organizmning umumiy holatlarini me`yorlashtirib turish (jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik darajasi, chiniqqanlik), jismoniy yuklamalarni me`yorga solib turish (struktura, hajm, intensivlik), faqat gipodinamiyaning oldini olish bilan cheklanmay shu bilan birga, sihat-salomatlikning model darajasiga erishish va uni saqlab turish uchun unga yuksak darajada mashq ta’siri kо‘rsatishini ta’min etadigan chiniqtiruvchi tadbirlar; mashq va musobaqa yuklamalarini, dam olish, ovqatlanish, katta sportda tiklanish tadbirldarini muayyan tartibga solib turish; jismoniy tarbiya va sport mashgʻulotlari shart-sharoitlarini (iqlim va mikroiqlim, sport inshootlari va jihozlari, kiyim-kechaklar va boshqalar) salomatlikka qulay ta’sir koʻrsatishiga yordam beradigan tarzda me`yorga solib turish. Odamlar salomatligini saqlash va mustahkamlash jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Salomatlik deganda odam organizmining shunday bir holati tushuniladiki, bunda uning barcha funksiyalari tashqi muhit bilan muvofiqlashtirilgan bо‘ladi hamda unda qandaydir kasalliklar bilan bogʻliq bо‘lgan о‘zgarishlar kо‘zga tashlanmaydi.
2.2. Jismoniy tarbiya gigiyenasi boshqa fanlar bilan bogʻliqligi.
Jismoniy tarbiya gigiyenasi fani umumkasbiy fanlar bо‘limining jismoniy tayyorgarlik kursida о‘qitiladi. Dasturni amalga oshirish о‘quv rejasida berilgan umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti, umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti, saf tayyorgarligi, amaliy jismoniy tayyorgarlik va harbiy sport inshootlari, jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi, sport tibbiyoti va jismoniy tarbiya gigiyenasi, qо‘l jangi va uni о‘rgatish metodikasi, jismoniy tarbiya psixologiyasi, sport mahoratini oshirish kabi fanlardan yetarli bilim va kо‘nikmalarga ega bо‘lishlikni talab etadi. Jismoniy tarbiya tushunchasi salomatlikni yaxshilash va jismonan barkamollikka erishishda о‘sib borayotgan organizmga ta’sir etish tizimsi sifatida tasavvur etilgan. Organizmning kasallik omillarining ta’siriga nisbatan barqarorligi, tashqi muhit noqulay tarzda о‘zgargan paytlarda salomatlikni hamda ish qobiliyatini saqlay bilish – salomatlik darajasini kо‘rsatuvchi belgilar hisoblanadi, ya’ni salomatlik darajasi odamning adaptatsion (moslashish) imkoniyatlari qanday ekanligi bilan belgilanadi. Odamning salomatlik darajasi qanchalik yuqori bо‘lsa, uning turli yuqumli kasalliklarga, past va yuqori haroratga. Jismoniy ishlarga bо‘lgan chidamliligi ham shunchalik barqaror bо‘ladi. Salomatlik uchun jismoniy ishga qobiliyat chiniqqanlikning yuksak darajasi zarur bо‘ladi. Juda yuqori darajadagi jismoniy ish qobiliyatiga katta sport orqali erishiladi. Bu esa odamda barcha funksional tizimlarning zо‘riqishini taqazo etadi hamda uning immuniteti pasayishiga va kasalliklarga bardoshi susayib ketishiga ham olib kelishi mumkin. Organizmning funksional rezervlaridan ortiq darajadagi zо‘riqishlarni yengib о‘tish vaqtida haddan tashqari toliqish hollari rо‘y berib odamning holdan toyib qolishi singari holatlar ham kuzatilishi mumkin. Amaliy jihatdan sogʻlom bо‘lgan (ya’ni kasallikning klinik belgilari yaqqol kо‘rinib turmagan) kishilarda ularning salomatlik darajasini aniq belgilash maqsadga muvofiqdir. Bu esa sogʻlomlashtirish tadbirlari kompleksini, shu jumladan jismoniy tarbiya omillarini Yana ham maqsadga muvofiqroq ravishda rejalashtirish imkonini beradi. Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasining maqsadi jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanuvchilarni turli kasalliklardan xoli etish, jismoniy tarbiyaning sogʻlomlashtiruvchi samaradorligini oshirish, jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanish uchun yoqimli sharoit yaratish, aqliy va jismoniy ish qobiliyatini oshirishdan iborat. Jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanuvchilar tanasining tashqi muhit bilan oʻzaro bogʻliqligini oʻrganish asosiy maqsadi hisoblanadi.
2.3. Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasining asosiy vazifasi Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasining asosiy vazifasi jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullanuvchilarga ta'sir etadigan noqulay sharoitlarni oldini olish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish, shugʻullanuvchilarning salomatligini saqlash, jismoniy rivojlanishini oshirib borishdan iborat.
Asosiy gigiyena vositalariga quyidagilar kiradi.
- Jismoniy mashqlarni shakli va vositalar tartibini shart sharoitlarini yuqori darajaga koʻtarish.
- Me'yorida ovqatlanish.
- Jismoniy mashqlarni bajarayotgan vaqtda jismoniy yuklamalarni yoqimli darajada me'yorlash.
- Chiniqish.
Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi tarixi 100 yillarni oʻz ichiga oladi. Qadimgi dunyo tarixidan bilamizki jismoniy tarbiyani sogʻlomlashtirish vositasi sifatida tushuntirishga harakat qilganlar. Bu maqsadlarda jismoniy tarbiya bilan bir qatorda umumiy salomatlikni saqlash vositalari qoʻllanilgan (hammom, massaj, chiniqish va b.). XVII asrlarda K. Slavinetskiy va Y. Komenskiy asarlarida jismoniy tarbiya va gigiyena oʻzaro bogʻliqligi koʻrsatib oʻtilgan. Jismoniy tarbiya asosiy tarbiya tizimi sifatida salomatlikni mustahkamlaydigan, sportchilarning jismoniy malakalarini oshiradigan asosiy vosita sifatida alohida ahamiyatga ega boʻlgan. Bu tizim birinchi boʻlib XVII-XIX asrlarda Rossiya federatsiyasida ilmiy asoslandi. Jismoniy ta'lim va tarbiya nazariyasining asoschisi Pyotr Frantsevich Lestgaft hisoblanadi. Uning ilmiy pedagogik faoliyati Peterburg tibbiyot jarrohlik akademiyasida boshlangan. U 1865 yil tibbiyot doktori, soʻngra 1898 yil jarrohlik doktori dissertatsiyasini himoya qilgan. P.F. Lesgaftni eng katta ilmiy ishlariga “Maktab yoshidagi bolalarni jismoniy tarbiyasidan qoʻllanma”, “Bolalarni oilada tarbiyalash va uni ahamiyati”, “Anatomiyanining jismoniy tarbiyaga aloqadorligi” kabi ilmiy ishlari kiradi. P.F. Lesgaft jismoniy tarbiyani tibbiy biologik asoslarini yaratdi. Bu oʻz navbatida jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatini, keyinchalik jismoniy mashqlarning fiziologiyasi va gigiyenasini asosini va rivojlanishini barqaror holatga olib keldi. Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasining rivojlanishiga Rossiya federatsiyasi jismoniy tarbiya institutlarida gigiyena kafedrasining tashkil etilishi katta amaliy ahamiyatga ega boʻldi, uni A.F. Sulima-Samaylo (1919), P.F. Lesgaft nomli institutda va V.YE. Ignatev (1920), markaziy jismoniy tarbiya institutida boshqardi hamda institutni rektori vazifasini bir vaqtda bajarib kelgan.
Koʻp yillik ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish natijasida jismoniy mashqlar va sport gigiyenasini asosiy vazifasi aniqlangan, jismoniy mashq va sport bilan shugʻullanuvchilar tanasiga tashqi muhitni ta'siri, ularni sogʻlomlashtirish, ularni sogʻligini mustahkamlovchi gigiyena chora-tadbirlar ishlab chiqish, ish qobiliyatini yuqori koʻtarish, chidamkorlikni oshirish, sportdagi koʻrsatgichlarni oʻsishini ta'minlash uchun chora-tadbirlar belgilashdan iborat. Yuqoridagi koʻrsatilgan vazifalar jismoniy tarbiya va sport gigiyenasini mazmuniga aniq maqsadlarni olib keldi, bu uni oʻquv fani sifatida koʻrsatib berdi: havo muhiti gigiyenasi, suv va tuproq gigiyenasi rejalashtirish gigiyenasi, sport inshootlarini loyihalash, qurish, foydalanish gigiyenasi, shaxsiy gigiyena, chiniqish, sportchilarning ovqatlanishi, mashq mashgʻulotlari gigiyenasi, ayrim sport turlarining gigiyena ta'minoti boʻlimlari aniq paydo boʻldi. Jismoniy mashq mashgʻulotlarining shakli va mazmunidan qat'iy nazar shugʻullanuvchilarni salomatligini mustahkamlashga yoʻnaltirilgan boʻlishi lozim, bu butun jismoniy tarbiya tizimiga sogʻlomlashtiruvchi ta'sir koʻrsatadi. Jismoniy tarbiya oʻqituvchisi va sport turlaridan murabbiy gigiyenani asosiy qoidalarini bilib, jismoniy tarbiyani sogʻlomlashtiruvchi tizimini amalga oshirib borsa, F.F. Erisman ta'biri bilan aytganda “gigiyena usulida oʻylasa” jismoniy tarbiya sogʻlomlashtiruvchi omil boʻladi. Harakat faolligini kam yoki koʻpligini, jismoniy yuklamani kam yoki koʻpligini, mashq mashgʻulotlarini noqulay sharoitini, odam tanasiga aniq koʻrsatadigan ta'sirini bilmasdan turib, kerakli natijani olish mumkin emasligini bilish lozim. Shunday qilib, jismoniy tarbiya instituti talabalari, jismoniy tarbiya oʻqituvchilari, murabbiylar gigiyena asoslarini bilishlari lozim, chunki bu jismoniy mashgʻulotlarni toʻgʻri tashkil etish uchun, yuklamalarni toʻgʻri taqsimlash uchun, mashq mashgʻulotlarini moddiy texnika ta'minotini toʻgʻri boshqarish uchun, sportchilarni me'yorida ovqatlantirish uchun hayotda amalda kerak boʻladi. Gigiyena qoidalarini va me'yorlarini yaxshi bilmasdan turib, jismoniy tarbiya va sportda yaxshi sharoit yaratish, shugʻullanuvchilarni salomatligini saqlash va mustahkamlash, sportda yuqori koʻrsatkichlarga erishish mumkin emas.
Jismoniy tarbiya va sport gigiyenasi jismoniy tarbiya va sport bilan shugʻullangan vaqtda odamni tanasida sodir boʻladigan oʻzgarishlarni oʻrganadigan fan boʻlib, tashqi muhit sharoitlarini odam tanasiga ta'sirini, jismoniy tarbiya mashgʻulotlarini tashkil etishni, jismoniy tarbiya mashgʻulotlari jarayonida odamni tanasida boʻladigan oʻzgarishlarni, jismoniy yuklama kam yoki koʻpligini, ovqatlanishni, ozuqa moddalar tarkibini, jihozlanishni, sportchilarni oʻrganadi.
2.4. Salomatlik haqida zamonaviy ilmiy koʻrsatmalar.
Gigiyenaning maqsadi odam salomatligidir. Salomatlikning aniq ta'rifi hozircha yoʻq. Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti ekspertlarining bergan ta'rifi: “Salomatlik – bu odam tanasini jismoniy, ruhiy va ijtimoiy toʻlaqonli yaxshi holatidir. Nafaqat kasal boʻlmasligi va jismoniy kamchiliklardan xalos boʻlishdir”. Olim P.V. Bunzenni fikricha “Salomatlik odam tanasini ruhiy, fiziologik holatidirki unda kasalliklarni boʻlmasligi, ayrim a'zo va tizimlarida patologik oʻzgarishlarni boʻlmasligi, shunday funktsional holatlarni rezervi boʻlib, odam tanasi tabiiy yashash muhitida aqliy va jismoniy ish qobiliyatini toʻlaqonli ravishda koʻrsataoladigan holatda boʻladi”.
Salomatlikni baholashda ikki belgi ajratiladi.
1. Odamlarni hayotga va dunyoga boʻlgan ish qobiliyatini oʻlchovi sifatida.
2. Shaxsiy salomatligini saqlaydigan hayotdagi har xil vaziyatlarda oʻzini ustidan nazorat oʻrnataolish qobiliyati.
Bulardan tashqari shaxsiy hayot belgilarini ajratish mumkin. Bularga:
- Hayot faoliyati darajasiga boʻlgan organizmning yuksak reaktsiyasi.
- Tashqi muhit bilan organizmning oʻzaro munosabatlarining muvozanati.
- Odam tanasining ijtimoiy vazifalarini bajaradigan qobiliyati.
- Odam organizmini tashqi muhitning turli tuman ta'sirlariga bardosh berib, oʻzining ichki muhitini bir xil holatda, me'yorida saqlab turib, har taraflama hayot faoliyatini olib borishi.
- Kasallikni boʻlmasligi. Kasallik holatini boʻlmasligi. Shu holatda tana hamma vazifalarni toʻla toʻkis bajarishi.
- Jismoniy, ruhiy, ijtimoiy, yoqimli toʻla-toʻkis holatda tanani boʻlishi.
Oʻrab turgan tashqi muhitni yoqimsiz ta'sir etadigan omillari alohida odam tanasiga yoki bir qancha odamlarning tanasiga yoqimsiz ta'sir etishi mumkin. Odam tanasini doimo boʻlib turadigan morfologik va funktsional oʻzgarishlariga ijtimoiy, biologik moslashishi natijasida bu oʻzgarishlarga turgʻunlik hosil boʻladi. Jismoniy tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri odam tanasini tashqi muhitni har xil noqulay ta'sirotlariga odam tanasida turgʻunlikni hosil qilishdir. Salomatlikni asosiy elementlaridan biri odam tanasi tizimlarini yuqori funktsional holatda tutib turaoladigan darajada boʻlishi hisoblanadi. Odam tanasining funktsional holati bir necha holatlarda boʻlishi mumkin. Funktsional holat deb odam tanasini faoliyatini samarali ishlashi hisoblanib, buning uchun ham tanadagi tizimlar samarali ishlashi lozim. Odam funktsional tizimini buzilganligi belgilari: oʻzini yomon his etish, jismoniy ish qobiliyatining pasayishi va jismoniy faollikni pasayishi, uyquni yomonlashuvi (uyqusizlik), ishtahani pasayishi, oʻta ta'sirlanuvchanlik, ruhiy beqarorlik, tana massasini 10 kg dan ortiq koʻpayishi, yurak urishining ortishi, tinch holatda 80 martadan ortiq, yotgan holatda tik turishga oʻtganda 100 marta dan ortishi, ob-havoga oʻta sezgirchanlik, yyengil ish bajarganda har xil hansillash, jismoniy ish bajarmaganda ham terlash, tez-tez bosh ogʻrigʻi, bosh aylanishi, uyqudan turgandan soʻng ham charchoqni his etish. Oʻzbekiston Respublikasini qonunlarida “Ta'lim toʻgʻrisidagi” qonunda oʻquvchilarni sogʻligʻini asrashga davlat siyosati darajasida ahamiyat beriladi. Oʻzbekiston respublikasi sogʻliqni saqlash vazirligining bergan ma'lumotida koʻrsatilishicha 15-20% bolalar amaliy sogʻlom, 50% bolalarda esa har xil turdagi oʻzgarishlar bor, 30-35% surunkali kasalliklar bilan shikastlangan. Ta'lim muassasalarida oʻquv jarayonini (davlat va nodavlat, shahar va qishloq maktablari, gimnaziya va kolledjlar) nomutanosib rivojlanishga olib keladi. Oʻquvchilarni (tana massasi kam, yurak va qon tomir tizimi faoliyatini susayishi, nafas va mushak tizimlarida kamchiliklar) ularning ish qobiliyatlarini susayishi kuzatiladi. Umumta'lim muassasalarida oʻqish davrida koʻrish a'zolarining kamchiliklari va qaddi-qomatini oʻzgarishi besh marta oshadi, toʻrt marta ruhiy asabiy oʻzgarishlarni ortishi kuzatiladi, 50% maktab yoshidagi bolalarda tayanch harakat apparatlarida oʻzgarishlar sodir boʻlishi kuzatiladi, 25-30% yurak tomir tizimlarida, nafas olish tizimlarida, 70% yaqin bolalar harakat kamligidan ozor chekadilar. Oxirgi yillarda bolalar salomatligi keskin yomonlashdi. Sogʻlom bolalar soni 15-16% dan 6-4% gacha kamayib ketdi. Birinchi sinf bolalari orasida morfofunktsional oʻzgarishlari borlari soni 40,3% dan 23,6% ga kamaydi. Shunga mutanosib ravishda surunkali kasalliklar bilan ogʻrigan bolalar soni 44,6% dan 70% ga oshib bormoqda. Kichik maktab yoshidagi bolalar orasida 19,5% jismoniy rivojlanishida kamchiliklari bor, 14,5% bolalarda tana massasi me'yoridan kam. Bulardan tashqari 2,3% bolalarda jismoniy rivojlanishni umumiy kamligi qayd etilgan. Maktab yoshidagi oʻquvchilar orasida fiziologiya funktsiyalarining bunday oʻzgarishlarini, biz oʻsayotgan bolalarning yoshiga, jinsiga xos oʻzgarishlaridan, hayot tarzidan, harakat faolligi darajasidan, oʻquv mashgʻulotlarining tartibidan, aqliy yuklamalar darajasidan, axborotlar hajmi va miqdoridan izlashimiz darkor. Tashqi muhitni noqulay omillariga oʻquvchilar organizmining maxsus boʻlmagan turgʻunligini oshirishni asosiy usullari quyidagilardan iborat.
- Jismoniy tarbiya jarayonida tashqi muhitni noqulay omillariga maxsus boʻlmagan turgʻunligini oshirish.
- Biologik oʻsish va rivojlanish jarayonini toʻgʻrilash.
- Organizmning chiniqishi va termoregulyatsiya mexanizmlarini takomillashtirish. Ma'lumki odamlarni salomatligi irsiy va tashqi muhit omillaridan iborat boʻlib, oʻrab turgan muhit, tibbiy ta'minlanganlik, hayot tarzi va shart-sharoitlaridan iborat. Odamni salomatligida katta ahamiyatga ega boʻlgan omillardan sogʻlom turmush tarzi yuqori darajadagi jismoniy tarbiya alohida oʻrin tutadi.

Sogʻlom turmush tarzi me'yoridagi harakat tartibi, chiniqtirish, me'yorida ovqatlanish, yoqimli hayot tartibi, zararli odatlarga barham berishdir. Jismoniy tarbiyani sogʻlomlashtirishga yoʻnaltirilgani jamiyatni madaniyatini asosiy qismini jismoniy tarbiya tashkil etadi. Odamlarni jismoniy rivojlanishini yaxshilash borasida mablagʻlarni samarali taqsimlash usullarini va shartlarini me'yorida amalga joriy etishdan iboratdir.
2.5. Sogʻlomlashtirishga yoʻnaltirilganligi
Sogʻlomlashtirishga yoʻnaltirilganligi. Bolalar va oʻsmirlarni funktsional holatini yuqoriga koʻtarish, ularning tanasidagi oʻzgarish va kamchiliklarni jismoniy tarbiya vositasida toʻgʻrilash uchun quyidagilarni bajarish lozim:
- Jismoniy tarbiya vositasida organizmning tashqi muhitni noqulay omillariga maxsus boʻlmagan turgʻunligini oshirish.
- Oʻsish va me'yoriy rivojlanish jarayonini kuchaytirish.
- Tanada issiqlikni boshqarish va chiniqishni ta'minlash, takomillashtirish. Yosh organizmga toʻgʻri tashkil etilgan va toʻgʻri ilmiy asoslangan jismoniy tarbiya albatta ijobiy ta'sir koʻrsatadi. Bunda bolalar ruhiy, toʻgʻri rivojlanadi, harakat imkoniyatlarini kengaytiradi, muhofaza qobiliyatini oshiradi, tashqi muhitni noqulay ta'sirlariga tananing turgʻunligini kuchaytiradi.