I məqalə M. M. Abbasov amea neft Kimya Prosesləri İnstitutu, p e. d N. A. Güncegörü

Həlli: 

= 

 olduğundan molekulların say nisbəti 

5 olar. 

=5  y=5x.  

1 molCH

4

                                                

5 atom 

5molH

2     

10q                                 10 atom 

         Cəmi 26 q                        cəmi 15 atom olar 

Maddələr 

Kütləsi 

(qramla) 

Verilmiş şəraitdəki 

tutduğu həcm 

CH

4 

32 

40 

O

2

 

16 

X 

Qazlar 

ν(mol) 

CH

4 

X 

H

2 

Y 

Kimya məktəbdə 

 

29 

 

Məsələ 11.  

 

 

Birləşmənin 1 molekulunun kütləsini 

hesablayın. 

 

Həlli: M

r

(XY

2

)=A

r

(X)+2·Ar(Y)=a+2b,  

M=(a+2b)q/mol      m(molekul)=

=

 

 

Məsələ 12.  

 

a, m və n arasındakı münasibəti 

müəyyən edin.  

 

Həlli: 4,48 l-nin mol miqdarını hesablayaq:  

= 

 = 0,2mol 

a molu   m qramdır;     an =0,2 m 

0,2 mol → n qram;         m=

= 5 an; m = 5 an 

 

Məsələ 13.  

 

x-i müəyyən edin. 

 

 

Həlli:  1 mol CH

4

-də 5N

A 

sayda atom var. Onda: 

   1molu →5N

A

 sayda atomu →22,4l həcm tutursa 

                  N

A

 sayda atomu → xl həcm tutar.            x=

=4, 48 l 

 

Məsələ 14.  

Qaz qarışığının 

tərkibi 

Qarışıqda atomlarının 

mol miqdarı 

CO

2 

 

 

O

2 

x 

5x 

Qarışığın normal şəraitdə həcmini hesablayın. 

Həlli:  Qarışıqda  x  mol  CO

2

  var,  onda  x  mol  CO

2

-də,  x  mol  (C)  və  2x  mol  (O) 

Birləşmə 

Birləşmədə elementlərin 

nisbi atom kütləsi 

 

XY

2

 

A

r

(X) 

A

r

(Y) 

a 

B 

Qaz 

Verilmiş miqdarının kütləsi (qramla) 

X 

a mol 

4,48 l(n.ş.-də) 

m (qr) 

n (qr) 

Maddə 

Atomlarının 

ümumi sayı 

n.ş.-də həcmi 

(litrlə) 

CH

4

 

N

A

 

X 

4(52)2015 

 

 

30 

atomu  olar.  Oksigen  atomlarının  sayı  karbon  atomlarının  sayından  5  dəfə  çox  olduğu 

üçün qarışıqda, 1,5x mol O

2

 olmalıdır.  

 x mol C;   

3x mol (O) + 2x mol (O) = Cəmi 5x mol (O) olur.  

Deməli qarışığın ümumi mol miqdarı ν(qarışıq) = x mol(CO

2

) +1,5x mol (O

2

)=2,5x mol              

V(qarışıq)= ν(qarışıq) · V

m

=2,5x·22,4=56 litr 

 

Məsələ 15.  

Birləşmə 

Birləşmədə atomların 

ümumi sayı 

Birləşmənin kütləsi 

(qramla) 

XCl

n

 

N

A 

20 

Birləşmənin molyar kütləsini hesablayın.  

Həlli:  1mol  XCl

n

-də  (1+n)  mol  yəni  (1+n)  N

A

  sayda  atom  var.  Onda  aşağıdakı 

tənasübü quraq: 

M

r

-də → (1+n) ·N

A

 sayda atom var. 

20 q-da → N

A 

            M

r

 = 

=20+20n 

 

Məsələ 16.  

Birləşmə 

ν (birləşmə): mol 

Birləşmədə 

 

N

x

O

y

 

 

0,25 

ν (N) 

ν (O) 

0,5 

1 

Birləşmənin 1 molunun kütləsini hesablayın: M(N)=14q/mol; M(O)=16q/mol 

 

Həlli: 0,25 mol N

x

O

y

 →də 0,5 mol(N); 1 mol (O)varsa, bütün ədədləri 4-ə vurub 1 

molunun formulunu tapaq. 

N

x

O

y                                 

N                          O

          

0,25 mol             0,5mol                 1 mol

  

            (·

4

)

        

1 mol N

x

O

y

-də      2mol                  4 mol               birləşmə N

2

O

4 

olur.     

   M(N

2

O

4

)= 2·14+4·16= 92 q/mol 

M(molekul)= 

 =

         

   

 

 

Kimya məktəbdə 

 

31 

 

Məsələ 17. 

     

 

 

 

A

r

(X)-i müəyyən edin. 

A

r

(O)=16 

 

 

Həlli: 

  

Fərz edək ki, 1 mol X

2

O

3

 və 1 mol X

3

O

4

 qarışdırılmışdır.; 

Onda M(X

2

O

3

) =2X+48; M(X

3

O

4

)=3X+64. Onların molyar kütlələrinin cəmini və 

ondakı oksigen atomlarının sayını tapaq: 

1 mol X

2

O

3

 → 2X+48                 3 mol(O) 

1 mol X

3

O

4

 →3X+64                  4 mol (O) 

             cəmi: 5X+112                 cəmi 7 mol(O)     

Deməli:   (5x+112)q qarışıqda  → 7 mol (O) atomu var. 

                 117,6 q qarışıqda  → 2,1 mol (O) atomu var. 

(5x+112)· 2,1= 7·117,6              1,5x+33,6=117,6 

(5x+112)·0,3 =117,6                1,5x=84       X=56      Onda A

r

(X)=56 

 

Məsələ 18.    

Birləşmə 

ν (mol) 

Kütləsi (qramla) 

MeHCO

3

 

0,25 

21 

Metalın nisbi atom kütləsini müəyyən edin.  M(HCO

3

)=61q/mol 

 

Həlli: 0,25 molu → 21 qramdır 

          

84

25

,

0

21









m

M

 

Onda M(MeHCO

3

) = Me+61=84     Me=23     A

r

(Me)=23 

 

Məsələ 19.  

II qaba 0,5 mol X qazı əlavə etdikdə tərəzi tarazılaşırsa, 

X hansı qazlar ola bilər?  

A

r

(C)=12;        A

r

(S)=32;          A

r

(O)=16      A

r

(N)=14;     

A

r

(H)=1; 

1) CO   2) NO  3) C

2

H

4   

4) C

2

H

6

    5)N

2

   6)C

2

H

2

 

 

Birləşmələr 

ν (mol) 

Birləşmələrin 

kütlələri cəmi 

Qarışıqda  

ν(O); mol 

X

2

O

3

 

a 

        117,6 q 

2,1 

X

3

O

4

 

a 

0,5 mol 

SO

2

 

1 mol 

NH

3

 

I 

II 

4(52)2015 

 

 

32 

Həlli:  Tərəzinin tarazlaşması üçün aşağıdakı bərabərlik qurulmalıdır.  

0,5·M(SO

2

)= 1·M(NH

3

) +0,5X; 0,5·64=1·17+0,5X; 32=17+0,5X;  X=30 

Deməli M(X)=30 q/mol olur. Bu şərti ödəyən 2; 4 olur. 

 

Məsələ 20.  

 

X-in nisbi atom kütləsini hesablayın.  

M(CaCO

3

)=100q/mol; M(NO

3

)=62q/mol; N

A

= 6,02 ·10

23

 

Həlli: 100qCaCO

3

-da → 5N

A

 atom var 

          m

q

CaCO

3

-da   →N

A

             m=20q 

Deməli  20 q X(NO

3

)

2

-də → N

A 

atom var 

              M q-da   →  9 N

A

 atom var 

            M= 180;  M[X(NO

3

)

2

]=X+2·62=180; X=64          

Deməli A

r

(X)=64  

Avoqadro qanunu əsasında qazların normal şəraitdəki sıxlığını və bir qazın 

başqa qaza görə nisbi sıxlığını hesablamaq olar. Hər hansı qazın normal şəraitdəki 

(n·ş)sıxlığını hesablamaq üçün molyar kütləsini  molyar həcmə bölmək lazımdır: 

ρ= M(X)/V

M

. Qazların n.ş.-də sıxlığının vahidi q/mol-dır.  

M(X)=ρ∙V

M

 = ρ∙22,4 

 

Məsələ 21. Butenin (C

4

H

8

) n.ş.-də səxlığını hesablayın. A

r

(C)=12; A

r

(H)=1 

Həlli: ρ(C

4

H

8

)= 

= 

= 2,5 q/l 

 

Məsələ 22. 

  

Hansı münasibətlər doğrudur?  

 

 

 

1)M(Y)=2M(X)    2)  

 =2      3) 2M(Y)=M(X)     4) 0,5M(Y)=M(X) 

Həlli: ρ =   düsturundan M=ρ·V

M

 olur. 

Onda M(X)=1,25 ·22,4=28q/mol         M(Y)=2,5·22,4=56q/mol 

Buradan aydın olur ki, M(Y)= 2M(X). Deməli 1,2,4 doğrudur.  

 

 

Birləşmələr 

Kütləsi (qramla) 

N(atom) 

CaCO

3

 

m 

6,02 ·10

23

 

X(NO

3

)

2

 

m 

6,02 ·10

23

 

Qazlar   n.ş.-də sıxlığı (q/mol) 

X 

1,25 

Y 

2,5 

Kimya məktəbdə 

 

33 

 

Məsələ 23.  

 

X  qazının  12,8  qramının  n·ş-də  həcmini  hesablayın.  

M(CH

4

)=16 q/mol 

 

Həlli:  X-in sıxlığı, metanın sıxlığından 2 dəfə çoxdursa, molyar kütləsidə 2 

dəfə çox olmalıdır. Onda M(X)=2·M(CH

4

) =2·16=32q/mol 

V(X)=   ·V

M

= 

 ·22,4=8,96 l 

N·ş-də  sıxlığın  düsturuna  əsasən  qazın  bir  molekulunun  kütləsinin 

hesablanması: 

M=ρ·V

M 

olduğundan m(molekul)=   düsturu m(molekul)= 

 kimi olur. 

 

Məsələ 24. Sıxlığı 1,25 q/mol olan qazın 1 molekulunun kütləsini hesablayın.  

Həlli: m(molekul)= 

 = 

 =

 

Eyni  şəraitdə  həcmlər  eyni  olduqda,  bir  qazın  kütləsinin  o  biri  qazın 

kütləsinə olan nisbəti birinci qazın ikinci qaza görə nisbi sıxlığı adlanır. 

Avoqadro  qanununa  görə  eyni  şəraitdə  ölçülən  eyni  həcmli  qazların 

kütlələrinin nisbəti onların molyar kütləsinin nisbəti və ya sıxlıqlar nisbəti ilə əvəz 

oluna bilər: 

 = 

 =   = D  burada D nisbi sıxlıqdır. Onda D= 

 olar. Bu düsturda M

2

 

hansı  qaz  götürülürsə    ona  görə  nisbi  sıxlıq  adlanır.  Bu  düstura  əsasən  M

1

-in 

molyar  kütləsi  hesablandıqda  D-nin  indeksinə  hansı  qaza  görə  nisbi  sıxlıq 

hesablanırsa formulu, qarşısında isə həmin qazın molyar kütləsi yazılır.  

Məsələn:  M(X)=2·D

H₂

; 

M(X)=29D

hava

;  M(X)=32·D

2

O

;  M(X)=16·D

4

CH

; 

M(X)=4·D

He

 və s.  

 

Məsələ 25.  

 

Qazların molyar kütlələri arasındakı münasibəti 

müəyyən edin. M(H

2

)=2q/mol; 

M(CH

4

)=16q/mol; M(He)=4q/mol 

 

Həlli: M(X)=2·D

H₂

=2·16=32; M(Y)=16 D

4

CH

=16·2=32;  

M(Z)=4·D

He

=4·8=32 

Deməli M

r

(X)=M

r

(Y)=M

r

(Z) 

 

Qazlar 

n.ş.-də  sıxlığı 

CH

4

 

a 

X 

2a 

Qazlar 

Nisbi sıxlığı 

X 

D

H₂

=16 

Y 

D

4

CH

=2 

Z 

D

He

=8 

4(52)2015 

 

 

34 

Məsələ 26. Normal şəraitdə sıxlığı 2,5 q/l olan qazın heliuma görə nisbi sıxlığını 

hesablayın. M

r

(He)=4 q/mol 

Həlli: M=ρ·V

M

= 2,5·22,4=56q/mol 

D

He= 

 

Müxtəlif qazların kütlələri nisbəti  = 

 düsturu ilə hesablanır.  

 

Məsələ 27.  

 

x/y nisbətini hesablayın. 

M

r

(CH

4

)= 16q/mol; 

M

r

(C

2

H

6

)=28q/mol 

 

Həlli: 

=   

Hər hansı qabın həcmini artırmaq  şərti ilə kütləsi qədər molyar kütləsi olan 

qaz  əlavə  etdikdə  alınan  qaz  qarışığının  sıxlığı  dəyişməz;  molyar  kütləsi  böyük 

olan qaz əlavə etdikdə sıxlıq artar; kiçik olan qaz əlavə etdikdə isə sıxlığı azalar.  

 

Məsələ 28.  

 

Qazların molyar kütlələri 

arasındakı münasibəti müəyyən 

edin.  

 

Həlli: Y əlavə etdikdə sıxlıq artırsa M(Y)>M(X). 

 Z əlavə etdikdə sıxlıq azalırsa M(X)>M(Z). 

 T əlavə etdikdə dəyişmirsə M(X)=M(Z)       

Onda: M(Y)>M(X)=M(T)>M(Z)olur. 

Əgər  qapalı  qaba  qaz  əlavə  olunursa,  onda  qabın  həcmi  dəyişmədiyindən 

sıxlıq həmişə artar. 

 

Məsələ 29.  

             Bu qaba m qram CO

2

 əlavə etdikdə sıxlıq necə dəyişər?     

 

Həlli:  Müəyyən  şəraitdə  maddələrin sıxlığı ρ=    düsturu ilə hesablanır. 

Deməli V sabitdir, kütlə 2 dəfə artır, onda sıxlıq 

 

 ; 2 dəfə artır.  

Qapalı qabın həcmini azaltdıqda sıxlığı artar, həcmini artırdıqda isə azalar, 

Qazlar 

Müəyyən 

şəraitdə həcmi 

Kütləsi (qramla) 

CH

4 

10 l 

x 

C

2

H

4 

20 l 

y  

Qaz 

Qaz olan qabın həcmini artırmaqla qaz 

əlavə etdikdə sıxlığın dəyişməsi 

 

X 

Y 

Z 

T 

artır 

azalır 

dəyişmir 

Vl 

m

qram 

CH

4

 

Kimya məktəbdə 

 

35 

 

çünki bu hallarda kütlə (m) sabit qalır, həcm dəyişir. Deməli içərisində qaz olan 

qapalı qabın  həcmini  azaltdıqda və eləcədə qaba qaz əlavə  etdikdə qabda təzyiq 

artar,  qaz  əlavə  etmədən  qabın  həcmini  artırdıqda  və  ya  qabdan  qaz  çıxardıqda 

təzyiq azalar.  

 

Məsələ 30.  

  

 

 

b>d>c olarsa n

1

, n

2

, n

3

 arasındakı 

münasibəti müəyyən edin. 

 

 

Həlli:  Eyni  kütlədə  götürülmüş  müxtəlif  qazlardan  molyar  kütləsi  böyük 

olanın  sıxlığı  da  (ρ=M/V

M

  düsturuna  əsasən)  böyük  olar.  Onda  eyni  kütlədə 

götürülmüş  qazlardan  hansının  molyar  kütləsi  kiçikdirsə  onun  mol  miqdarı 

(

ν

düsturuna  əsasən)  çox  olur  və  ona  görədə  (n(molekul)=

  düsturuna 

əsasən)  molekullarının  sayıda  çox  olur.  Onda:  M(X)>M(Z)>M(Y);  buna  görədə 

n

2

>n

3

>n

1

 olur.  

Qaz qarışığında qazların həcm payı 

 qarışığın kütləsi 

isə  m(qarışıq)=m

1

+m

2

...  və  ya  m(qarışıq)= ·

  düsturları  ilə 

hesablanır.  

Qarışıqda hər hansı maddənin kütlə payı 

  düsturu ilə 

hesablanır.  

 

Məsələ 31.  

  

X-in nisbi atom kütləsini 

müəyyən edin. A

r

(O)=16; 

A

r

(S)=32 

 

Həlli: m(qarışıq)=

 

25,6= 0,2 (X+16)+0,1(X+32) 

25,6=0,2X+32+0,1X+3,2 

0,3x=19,2      X=64      Deməli A

r

(X)=64 

 

 

Qazlar 

Kütləsi 

Sıxlığı 

(n.ş.-də) 

N(molekul) 

X 

a 

b 

n

1 

Y 

a 

c 

n

2 

Z 

a 

d 

n

3

 

Maddələr   ν (mol) 

Qarışığın kütləsi (qramla) 

XO 

0,2 

 

25,6 

XS 

0,1 

4(52)2015 

 

 

36 

Məsələ 32.  

Qaz qarışığının tərkibi 

Qarışığın həcmi 

(litrlə) 

Qarışıqda 

 

%-lə 

X 

100 

80 

Y 

X+3Y 

  2Z  reaksiyasına  əsasən  reaksiyadan  sonrakı  qaz  qarışığının 

həcmini hesablayın.  

Həlli:     

=80 l 

                                                                        20     60         40 l 

V(X)=100-80=20l.   Onda: X+3Y 

2Z;     X tam reaksiyaya girir, 80 l Y-

dən  60  l-i  reaksiyaya  sərf  olunub,  80-60=20  l  artıq  qalır,  40  l  Z  alınır. 

Reaksiyadan sonrakı qarışıqda 20 l Y və 40 l Z olur.  

Onda V (qarışıq)

son

 =20+40=60 l 

 

Məsələ 33.  

 

Qarışıqda hər bir qazın həcm 

payını(%lə) hesablayın. 

M(CH

4

)=16q/mol; M(CO

2

)=44q/mol 

Həlli:  V(CH

4

) =

   V(qarışıq)= 5,6+16,8=22,4l 

V(CO

2

)=

       (CH

4

)=

   

(CO

2

)=100-25=75% 

 

Məsələ 34.  

Qaz qarışığının 

tərkibi 

Qazların kütləsi 

(qramla) 

Qazların He-a görə 

nisbi sıxlığı 

X 

2,8 

7 

Y 

5,6 

14 

 

Qaz  qarışığında  hər  bir  qazın  həcm  payını  (%-lə)  hesablayın. 

M(He)=4q/mol 

Həlli:    M(X)=4· D

He

=4·7=28      Onda: V(X)=

 

   M(Y)=4·D

He

= 4·14=56     V(Y)=

 

   V(qarışıq)=2,24+2,24=4,48l      (CH

4

)=

 

Deməli qarışıqda hər bir qazdan həcmcə 50% vardır.  

 

Qaz qarışığının tərkibi  Qazların kütləsi 

(qramla) 

CH

4

 

4 

CO

2 

33 

Kimya məktəbdə 

 

37 

 

Məsələ 35.  

Qaz qarışığının 

tərkibi 

Qarışığın həcmi 

(n·ş-də) 

Qarışığa əlavə 

olunan O

2

-nin 

həcmi (n·ş-də) 

Reaksiyadan sonrakı 

qaz qarışığının 

həcmi (n·ş-də) 

CO 

 

200 l 

 

50 l 

 

225 l 

CO

2

 

Ilkin qaz qarışığındakı CO-nun həcm payını (%-lə) hesablayın.  

 

Həlli:  İlkin qazın (200 l) üzərinə 50 l O

2

 əlavə olunduqda 250 l qaz qarışığı 

alınar.  Reaksiyadan  sonra  isə  225  l  qaz  alınıbsa  250-225=25  l  həcm  azalıb. 

Reaksiyaya daxil olan yalnız CO-dur. 

2CO + O

2

    2CO

2           

3–2=1 l həcmin azalması baş verir. 

   2 l   +  1 l = 3l       2 l 

Deməli 2 l CO reaksiyaya girəndə → həcm 1 l azalır. 

            Xl CO reaksiyaya girəndə → həcm 25 l azalır.      X= 50 lCO 

 (CO)=

 

 

Məsələ 36. 

 

 

 

Reaksiyadan əvvəlki qaz qarışığındakı O

2

-ni həcm payını (%-lə) hesablayın.  

 

Həlli:  Şəkildən  görünür  ki,  200  ml  H

2

-nin  100  ml-i  artıq  qalır,  100  ml-i 

reaksiyaya girib 

 100       50 

2H

2

+O

2

 → 2H

2

O          

Tənlikdən görünür ki, 100 ml H

2

  ilə 50 ml O

2

  reaksiyaya daxil olur. Onda  

V(qarışıq)= V(H

2

)+ V(O

2

)=200+50= 250          

 

 

Qaz qarışığının orta molyar kütləsi bir neçə düsturla hesablana bilər: 

1)

 

Qazların mol miqdarı verildikdə: 

M

orta

= 

 

2)

 

Qazların həcmi verildikdə: 

M

orta

= 

 

O

2

 qazı 

100 ml H

2

 

200 ml H

2

 

4(52)2015 

 

 

38 

3)

 

Qaz qarışığında qazların həcm payı verildikdə: 

M

orta

= 

 

4)  İki  müxtəlif  qazdan  ibarət  olan  qaz  qarışığının  orta  molyar  kütləsi  isə