I məqalə M. M. Abbasov amea neft Kimya Prosesləri İnstitutu, p e. d N. A. Güncegörü

aşağıdakı düsturla hesablanır: 

M

orta

=

 qazlardan birinin mol miqdarıdır.  

 

Məsələ 37.  

Qaz qarışığının 

tərkibi 

(mol)  Qarışığın H

2

-yə görə 

nisbi sıxlığı 

N

2

 

1 

X 

O

2

 

1 

 

X-i müəyyən edin. M(N

2

)=28q/mol;M(O

2

)=32q/mol; M(H

2

)=2q/mol 

 

Həlli: M

orta

= 

             

DH

2

= 

 

 

Məsələ 38.  

 

 

İlkin qaz qarışığında hər bir qazın  həcmini 

(litrlə) hesablayın. M(O

2

)=32q/mol; 

M(O

3

)=48q/mol;  M(He)= 4q/mol 

 

Həlli: M

orta

=4D

He

= 4·10=40 q/mol (1 molunun kütləsi 40 q-dır) 

Onda 40= 

 

            40=

 

            40=

       16

      

 

 

Deməli qarışıqda 0,5 mol (O

2

) və 1-0,5=0,5 mol (O

3

) vardır.  

V(O

2

)= ν∙V

M

=0,∙22,4=11,2 l; V(O

3

)=V(O

2

)=11,2 l. 

 

Məsələ 39. 

    

X-i müəyyən edin. 

M(N

2

)=28q/mol; 

M(CH

4

)=16q/mol; M(He)=4q/mol 

Qaz qarışığının 

tərkibi 

D

He

 (qarışıq) 

O

2 

10 

O

3 

Qaz qarışığının 

tərkibi 

V(litrlə) 

D

He

 (qarışıq) 

N

2

 

1 

X 

CH

4 

2 

Kimya məktəbdə 

 

39 

 

Həlli: M

orta

=

   D

He

= 

=5 

 

Məsələ 40.  

 

 

Qaz qarışığının hidrogenə görə 

sıxlığını hesablayın. 

M(CO)=28q/mol; M(C

4

H

8

)=56q/mol 

 

Həlli:  

M

orta

 = 

   D

H₂ 

= 

 

Qaz qarışığının sıxlığı ρ(qarışıq)=

 düsturu ilə hesablanır.  

 

Məsələ 41. Qrafikə əsasən 50 q X qazı ilə 50 l Y qazı qarışdırıldıqda alınan qaz 

qarışığının sıxlığını hesablayın.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Həlli: Qrafikdən görünür ki:  

25 q X →25 l-dir 

50 q X → V

1

 l olar            V

1

= 

 

12,25 q Y → 25 l-dir 

m

2 

q (Y) → 50 l-dir       m

2

= 

=25     

ρ (qarışıq)=

q/l 

Hər  hansı  qaza  görə  sıxlığı  verilmiş  qazın  sıxlığına  bərabər  qaz 

qarışığındakı qazlardan birinin molyar kütləsi verilmiş qazın molyar kütləsindən 

kiçik, digərininki isə böyük olmalıdır.  

 

Məsələ 42. Sıxlığı metanın (CH

4

) sıxlığına bərabər olan qaz qarışığı almaq üçün 

hansı qazları qarışdırmaq lazımdır? M(CH

4

)=16q/mol 

Qaz qarışığının tərkibi 

Qarışıqda φ(CO) 

(%-lə) 

CO 

60 

C

4

H

8 

X 

Y 

V(l) 

m(qram) 

12.5 

25 

25 

4(52)2015 

 

 

40 

1)O

2

  2)H

2

  3)NH

3

  4) He 

Həlli:  Sıxlığı  CH

4

-nın  sıxlığına  bərabər  qaz  qarışığı  almaq  üçün  qazlardan 

birinin molyar kütləsi 16-dan kiçik, digərinin ki isə 16-dan böyük olmalıdır. Yəni 

M(X)<16

Bu şərti ödəyən qazlar: 

1) O

2

  

M = 32 q/mol          1) O

2

   M = 16 q/mol 

2) H

2

  

M = 2 q/mol            4) He   M = 4 q/mol 

2) H

2

  

M = 2 q/mol            3) NH

3

  M = 17 q/mol 

3) NH

3

   M = 17 q/mol          4) He   M = 4 q/mol 

Deməli bir neçə variant mümkündür!  

1 və 2;   2 və 3;   1 və 4;   3və 4 

 

Məsələ  43.  O

2

  və  SO

2

  qazları  qarışığının  heluma  görə  sıxlığının  (n.ş.-də) 

oksigenin  həcm  payından  asılılıq  qrafikini  qurun.  M(O

2

)=32q/mol; 

M(SO

2

)=64q/mol; M(He)=4q/mol 

 

Həlli:   D

He

(O

2

)= 

      

D

He

(SO

2

)= 

 

 

 

Deməli sıxlıq O

2

 artdıqca 16-dan 8-dək azalmalıdır.  

 

 

1.4. Kimyəvi reaksiyalar. Kimyəvi tənliklər. 

 

Bir maddənin başqa maddəyə çevrilməsi  ilə nəticələnməyən hadisələrə 

fiziki  hadisələr  deyilir.  Fiziki  hadisələr  zamanı  maddənin  yalnız  aqreqat  halı, 

forması, ölçüsü, həcmi, təzyiqi, temperaturu, sürəti və s. dəyişir. Tərkibi, molyar 

kütləsi, formulu isə dəyişmir. Qarışıqların ayrılması üsulları (buxarlanma, distillə, 

süzmə, çökdürmə, kristallaşdırma, durultma, xromotoqrafiya, maqnitlə təsir etmə 

və  s),  maddələrin  aqreqat  halının  dəyişməsi:  bərkimə  (maye-bərk),  kondesləşmə 

(qaz-maye), sublimə (bərk-qaz), ərimə (bərk-maye) kimi hadisələr fiziki hadisələr 

adlanır.  

Maddənin bərk haldan bir başa qaz halına keçməsinə sublimə, əksinə, qaz 

halından  bir  başa  bərk  hala  keçməsinə  desublimə  deyilir.  Yod  (J

2

)  və  quru  buz 

(CO

2

 

(b)

) sublimə edir.  

D

He 

ω(O)

 

16

 

8

 

Kimya məktəbdə 

 

41 

 

Bir maddədən başqa maddənin əmələ gəlməsi ilə nəticələnən hadisələrə 

kimyəvi hadisələr deyilir.  

Kimyəvi hadisələr zamanı başlanğıc maddədən yeni maddələr əmələ gəlir.  

Kimyəvi hadisələrə başqa sözlə kimyəvi reaksiyalar deyilir.  

Kimyəvi  reaksiyalar  rəng  dəyişməsi,  çöküntü  alınması,  iy  çıxması,  qaz 

əmələ gəlməsi ilə müşayət olunur. Bunlar kimyəvi reaksiyaların getdiyini göstərən 

əlamətlərdir. 

İstiliyin  ayrılması  və  ya  udulması,  işıq  və  alovun  görünməsidə  kimyəvi 

reaksiyanın getdiyini göstərir.  

Oksidləşmə,  yanma,  çürümə,  qıcqırma,  elektroliz,  hidroliz,  korroziya 

(paslanma)kimi proseslər kimyəvi hadisələrə aiddir.  

Bir  qrup  reaksiyaların  (məsələn  yanma  reaksiyalarının)  getməsi  üçün 

maddələrin hissəciklərinin toxunması və müəyyən temperatura qədər qızdırılması 

kifayətdir.  

Maddələrin başqa maddələrə çevrilməsinin ilkin şərti onların hissəciklərinin 

bir-birinə toxunmasıdır.  

Bir  sıra  reaksiyaların  getməsi  üçün  çox  hallarda  qızdırmaq,  işıqla  təsir 

etmək,  təzqyiqi  və  maddələrin  qatılığını  artırmaq  və  s.  tələb  olunur.  Bəzi 

reaksiyaların  (məsələn  elektroliz)  gedişi  əlavə  enerjinin  sona  qədər  verilməsini 

tələb edir. 

Kimyəvi hadisələr həmişə fiziki hadisələrlə müşayət olunur. Məsələn, təbii 

qazın  yanması nəticəsində karbon qazı  (CO

2

) və suyun (H

2

O) əmələ  gəlməsi ilə 

(kimyəvi hadisə) yanaşı işıq və istilik ayrılır (fiziki hadisə).  

Kimyəvi reaksiyanın formullar, işarələr və əmsallar vasitəsilə şərti yazılışına 

kimyəvi  tənlik  deyilir.  Kimyəvi  tənliklərdəki  əmsallar  molekulların  və  ya 

atomların sayını göstərdiyi üçün ən kiçik tam ədədlər olmalıdır. 

Kimyəvi tənliklər aşağıdakıları göstərir: 

a)

 

Hansı maddələr reaksiyaya daxil olur və nəticədə hansı maddələr alınır; 

b)

 

Bütün maddələrin molekullarının (atomlarının )sayını; 

c)

 

Bütün maddələrin miqdarını (hər bir maddənin mol miqdarını). 

Həcm  nisbətləri  qanunu.  Reaksiyada  iştirak  edən  maddələr  qaz  halında 

olduqda onalrın mol nisbətləri Avoqadro qanununa görə həcm  nisbətləri  qanunu 

kimi götürülə bilər.  

Reaksiyaya  daxil  olan və  alınan  qazların  həcm  nisbətləri  ən  kiçik  tam 

4(52)2015 

 

 

42 

ədədlərin nisbəti kimidir (yəni qazların molları nisbəti kimidir). 

Məsələn: N

2

(q)+ 3H

2

(q) → 2NH

3

(q) həcm nisbəti 1:3:2 

2 H

2

(q)+O

2

(q)  → 2H

2

O(bux) həcm nisbəti 2:1:2 

Kimyəvi  reaksiyalara  aid  məsələləri  həll  etməzdən  əvvəl,  tənlikləri 

əmsallaşdırmaq, reaksiyanın tipini müəyyən etmək lazımdır. 

Kimyəvi reaksiyalar bir neçə cür təsnif olunur. 

I.Reaksiyaya  daxil  olan  və  alınan  maddələrin  sayına  görə  kimyəvi  

reaksiyaların  təsnifatı. 

a)  İki  və  daha  çox  maddədən  bir  yeni  maddənin  alınması  ilə  gedən 

reaksiyalara birləşmə reaksiyası deyilir. Məsələn: 

2Ca+O

2

 → 2CaO; 2Fe(OH)

2

 + H

2

O

2

 →2Fe(OH)

3 

CO+NaOH → HCOONa; CaCO

3

+CO

2

 +H

2

O → Ca(HCO

3

)

2 

b)Bir maddədən iki və daha çox maddənin  alınması  ilə gedən reaksiyalara 

parçalanma reaksiyaları deyilir. Məsələn: 

2KClO

3

 





 



t

MnO ,

2

 2 KCl+3O

2

;   2H

2

O 



 





z

elek

 2H

2

+O

2

 

CaCO

3

 





t

 CaO+CO

2

; 2Cu (NO

3

)

2

 





t

 2CuO+4NO

2

+O

2

 

c)İki  mürəkkəb  maddə  arasında  tərkib  hissələrinin  dəyişməsi  ilə  gedən 

reaksiyalara mübadilə (dəyişmə) reaksiyaları deyilir. 

Mübadilə reaksiyaları məhlulda o zaman axıradək gedir ki, çöküntü, qaz, su, 

az dissosiasiya edən maddələr (xüsusən üzvi maddələr) alınsın. Məsələn:  

Na

2

CO

3 

+CaCl

2

 →CaCO

3 

+ 2NaCl;     

NaCl

(b)

+H

2

SO

4

(qatı) → NaHSO

4

+HCl  

CuO+H

2

SO

4

 → CuSO

4

+H

2

O;               

CH

3

COONa+HCl → CH

3

COOH+NaCl 

Mübadilə reaksiyalarının xüsusi halı neytrallaşma reaksiyasıdır.  

Turşu  və  əsas  arasında  normal  duz  və  su  alınması  ilə  gedən  reaksiyalara 

neytrallaşma reaksiyaları deyilir. Məsələn: 

2NaOH + H

2

SO

4

 → Na

2

SO

4 

+ 2H

2

O;       

Al(OH)

3 

+ 3HCl → AlCl

3

 + 3H

2

O 

Cu(OH)

2

 + H

2

SO

4

 → CuSO

4

 + 2H

2

O 

d)Bəsit maddənin atomlarının mürəkkəb maddənin atomlarından birini əvəz 

etməsi ilə gedən reaksiyalara əvəzetmə reaksiyaları deyilir. Qeyri-üzvi əvəz etmə 

reaksiyalarında həmişə bir bəsit və bir mürəkkəb maddə reaksiyaya daxil olur, bir 

bəsit və bir mürəkkəb maddə alınır. Məsələn:  

Kimya məktəbdə 

 

43 

 

2Na +2H

2

O → 2NaOH+H

2

;            Fe + CuSO

4

 → FeSO

4 

+ Cu 

Zn + H

2

SO

4

(duru) → ZnSO

4 

+ H

2

;  2NaCl + F

2

 → 2NaF + Cl

2

 

Üzvi əvəzetmə reaksiyalarında isə bir bəsit və bir mürəkkəb maddə və ya iki 

mürəkkəb  maddə  reaksiyaya  daxil  olur,  həmişə  2  mürəkkəb  maddə  alınır. 

Məsələn:  

C

6

H

6 

+ Cl

2

 





 



t

FeCl ,

3

 

C

6

H

5

Cl + HCl;     

C

6

H

6 

+ 6Cl

2

 





 



t

AlCl ,

3

 C

6

Cl

6

 + 6HCl 

C

6

H

6 

+ HNO

3

 











t

SO

H

,

4

2

 C

6

H

5

NO

2 

+ H

2

O 

benzol 

C

6

H

5

CH

3

+3HNO

3

 





t

 C

6

H

2

(NO

2

)

3

-CH

3

+3H

2

O 

toluol      

C

6

H

5

OH+3HNO

3

 





t

 C

6

H

2

(NO

2

)

3

OH+3H

2

O 

fenol       

C

6

H

5

OH+3Br

2

 





 C

6

H

2

Br

3

OH+3HBr 

II.İstilik effektinə görə reaksiyalar iki qrupa bölünür.  

a)

 

İstiliyin ayrılması ilə gedən reaksiyalara ekzotermik reaksiyalar deyilir. 

Bütün  yanma  reaksiyaları  (bəsit  maddələr  arasında  əksər  birləşmə  reaksiyaları) 

ekzotermik reaksiyadır. 

2H

2

+O

2

 → 2H

2

O+Q ;       N

2

 +3H

2

 



 



kat

t,

 2NH

3

+Q 

2CO+O

2

 → 2CO

2

+Q;      2SO

2

+O

2 



 



kat

t,

 

2SO

3

+Q 

2NO+O

2

 →2NO

2

+Q;        2NO → N

2

+O

2

+Q 

b)

 

İstiliyin udulması ilə gedən reaksiyalara  endotermik reasiyalar deyilir. 

Əksər parçalanma reaksiyaları endotermik reaskiyadır.  

CaCO

3

 





t

 CO

2

-Q;      2KlClO

3

 



 



kat

t,

 2KCl+3O

2

-Q 

C+2S  





t

 

CS

2  

- Q;        N

2

+O

2

 





t

 NO-Q 

Reaksiya  zamanı  ayrılan  və  udulan  istilik  miqdarına  reaksiyanın  istilik 

effekti deyilir. Ümumi reaksiyanın istilik effekti, reaksiyanın getdiyi mərhələlərin 

istilik  effektlərinin  cəminə  bərabərdir,  mərhələlərin  sayından  və  reaksiyanın 

getdiyi yoldan asılı deyil.  

Hər  hansı  maddənin  1  molunun  yanması  zamanı  ayrılan  istilik  miqdarına 

yanma istiliyi deyilir (vahidi kC/mol-dur). 

Yanma istiliyini təyin edərkən reaksiyanın istilik effektini  yanan maddənin 

əmsalına bölmək lazımdır. 

4(52)2015 

 

 

44 

Bəsit  maddələrdən  hər  hansı  maddənin  1  molunun  əmələ  gəlməsi  zamanı 

ayrılan və ya udulan istilik miqdarına əmələ gəlmə istiliyi deyilir (vahidi kC/mol-

dur).  Əmələ  gəlmə  istiliyini  müəyyən  edərkən  reaksiyanın  istilik  effektini 

soruşulan  maddənin  əmsalına  bölmək  lazımdır.  Bəsit  maddələrin  əmələ  gəlmə 

istiliyi sıfıra bərabərdir.  

Reaksiyanın istilik effekti aşağıdakı tənliklər üzrə hesablanır. 

a)

 

Əmələ gəlmə istiliyinə görə: 

Qreak=

 

Hreak= 

 

H sistemin envalpiya dəyişməsi olub həmişə 

 qiyməti alır. 

b)

 

Rabitə enerjisinə görə: 

Qreak= 

 

Hreak = 

 

 

 

Məsələ 1.  

Yanan 

maddə 

Kütləsi 

(qramla) 

Yanma istiliyi 

(kC/mol) 

Yanması zamanı 

ayrılan istilik 

(kC/mol) 

XS 

77,6 

200 

160 

 

X-in  nüvəsində  proton  və  neytronların  sayı  bərabərdirsə  dövri  sistemdə 

yerini müəyyən edin. 

 

Həlli: Yanma istiliyi 1 mola görə olduğu üçün 1 mol XS-in kütləsi (X+32)q 

olar.  

Onda: (X+32)q  yananda → 200 kC istilik ayrılır.     X = 40 

 77,6q yananda       → 160kC istilik ayrılır.     A

r

(X) = 40 

X-də N(p)=N(n) olduğundan 2N(p)=40 N(p)=20 

20

X    1)    2)    3)    4)      4-cü dövrdə 

 2        8         8          2

        II A qrupunda yerleşir 

                    4s

2

      

 Məsələ 2.      

2A+B  

2C           

 

C+B → 2D             

      

2A+E → 2F+D        

   

Reaksiyalarından istifadə edərək E+3C → 2F+3D reaksiyanın entalpiyasını 

Kimya məktəbdə 

 

45 

 

(∆H) hesablayın (kkal ilə). 

Həlli: Ümumi reaksiyada A və B olmadığı üçün 1-ci tənliyi tərsinə çevirib 

alt-alta toplamaq lazımdır. Tənliyi tərsinə çevirdikdə istilik effektidə əks işarə ilə 

dəyişir.  

2C →  2A+B                                                            ∆H=+60kkal 

C+B → 2D                                                               ∆H= -120 kkal   

2A+E → 2F+D                                                        ∆H=+65 kkal  

E+ 3C → 2F+ 3D                                                     ∆H= +5kkal 

 

Məsələ 3. 

I.

 

∆Hə ·g(C

3

H

8

)= -a kC/mol 

II.

 

C+O

2

  → CO

2

 +b kC/mol 

III.

 

∆Hə ·g(H

2

O)= c kC/mol          

Bunlara əsasən C

3

H

8

+ 5O

2

  → 3CO

2

+4H

2

O reaksiyanın entalpiyasını hesablayın. 

Həlli: II tənlikdə Qə·g(CO

2

)= +b; ∆Hə ·g(CO

2

)=-b kC/mol olar. 

∆H

reak

=  (3∆Hə·g(CO

2

)+  4∆Hə·g(H

2

O)-  ∆Hə·g(C

3

H

8

)=  -3b+4c-(-a)=-

3b+4c+a= -(3b-4c-a) 

 

Məsələ 4. 

 

 

 

Verilənlərə  əsasən  C

3

H

8

-in  yanma  istiliyini 

hesablayın (kkal/mol ilə). ∆H

reak

=? 

 

Həlli:C

3

H

8

+5O

2

 →3CO

2

+4H

2

O  

∆H

reak

= (3∆Hə ·g(CO

2

)+ 4∆Hə ·g(H

2

O)- ∆Hə ·g · C

3

H

8 

= (3·(-94) +  

+ 4·(-57,8))-(-24,8) = -488,4 kkal. ∆H

y

(C

3

H

8

) = ∆H

reak

 = -448,8 kkal 

C

3

H

8

-in  əmsalı  1  olduğu  üçün  yanma  istiliyi  reaksiyanın  istilik  effektinə 

bərabər olur.  

 

Məsələ 5.  

 

 

Cədvələ əsasən  

C

2

H

4

+H

2   



 



kat

t,

  C

2

H

4 

reaksiyanın 

istilik effektini (kkal ilə) hesablayın. 

 

 

Maddələr 

∆Hə·g 

(kkal/mol) 

C

3

H

8

(q) 

-24,8 

CO

2

(q) 

-94,0 

H

2

O (q) 

-57,8 

Kimyəvi rabitələr 

Rabitə enerjisi 

(kkal/mol) 

C-H 

100 

C-C 

80 

H-H 

104 

C=C 

150 

4(52)2015 

 

 

46 

Həlli:    

 

∆H

reak 

= (6·∆H

(C-H) 

+ ∆H

C-C

)-(4∆H

C-H 

+ ∆H

C 

= C + ∆H

H-H

) =  

= (6·100 + 80)+(4·100 + 150 = 104) = 680-654 = +26 kkal.