I məqalə M. M. Abbasov amea neft Kimya Prosesləri İnstitutu, p e. d N. A. Güncegörü

 

Məsələ 7. Suyun 1 molekulunun kütləsini hesablayın. M(H

2

O)=18q/mol 

Həlli: m(H

2

O)

molekul

= 

·10

-23

q 

Maddələrin  molyar  kütləsi  ilə  onun  maddə  miqdarı  (ν)  və  ixtiyarı  kütləsi 

arasında M=m/ν asıllığı mövcuddur. Bu asıllıqdan aşağıdakı düsturları almaq olar: 

m= ν·M;   ν=m/M.

 

Molyar kütlə əsasında bir neçə məslənin həlli üsullarını izah etmək olar.  

 

Məsələ 8. 2 mol H

2

SO

4

-ün kütləsini (qramla) hesablayın. M(H

2

SO

4

)=98q/mol.  

Həlli: m(H

2

SO

4

)= ν·M=2·98=196q 

 

Məsələ 9. 12,8 qram SO

2

-nin  mol miqdarını hesablayın. M(SO

2

)=64q/mol 

Həlli: ν= =

= 0,2mol  

 

Məsələ  10.  0,2  molunun  kütləsi  8,8  qram  olan  C

n

H

2n

O  maddəsindəki  n-ni 

müəyyən edin. A

r

(C)= 12; A

r

(H)= 1; A

r

(O)= 16 

Həlli: 

 düsturundan;       M=  = 

 =44q/mol 

M= (C

n

H

2n

O)= (12n+2+16)q/mol= (14n+16)q/mol= 44   → 14n= 28,  n=2 

Maddənin  molyar  kütləsi  ilə  onu  təşkil  edən  hissəciklərin  sayı  arasındakı 

əlaqəyə aid aşağıdakı düsturlar əsasında hesablamalar aparmaq olar. 

A    

N=ν·N

A

; N= (m/M)·N

A

 

 

Məsələ 11. 13,2 q CO

2

-dəki molekulların sayını hesablayın. M(CO

2

)=44q/mol 

Həlli: N(molekul) =   ·N

A

= 

 · 6,02· 10

23

= 1,806 · 10

23

 

Maddənin  verilmiş  kütləsindəki  atomların  ümumi  sayını  tapmaq  üçün 

Kimya məktəbdə 

 

21 

 

aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar.  

N(atom)

üm

= · (indekslər cəmi) ·N

A

 

 

Məsələ 12. 9,6 qram SO

2

-dəki  atomların  ümumi  sayını  müəyyən  edin.  M(SO

2

)= 

64q/mol 

Həlli: N(atom)

ümumi

= 

 ·(1+2)·6,02·10

23

= 2,709·10

23 

Müəyyən kütləyə uyğun olan maddənin tərkibindəki elementin kütləsinin və 

əksinə,  elementin  müəyyən  kütləsinə  uyğun  olan  maddənin  kütləsinin 

hesablanması aşağıdakı kimi aparılır. 

 

Məsələ  13.  19,6  qram  H

2

SO

4

-də  neçə  qram  oksigen  olduğunu  hesablayın. 

M(H

2

SO

4

)=98q/mol. 

Həlli:  I  variant.    Maddənin  mol  miqdarını  müəyyən  edib,  soruşulan 

elementin indeksinə onu da nisbi atom kütləsinə vurmaq lazımdır. 

m(O)= · (oksigenin indeksi) ·A

r

(O)= 

·4·16=12,8q 

II    variant.  Tənasüb  üsuludur.  H

2

SO

4

-ün  1  molunda  4  mol(O)  atom  var. 

Onda:  98q H

2

SO

4

-də  4·16 q(O) var 

     19,6q H

2

SO

4

-də →x q (O)  olar              X= 

= 12,8 q 

 

Məsələ  14.  Neçə  qram  CaCO

3

-də  4,8  q  oksigen  olar?  M(CaCO

3

)=100q/mol, 

A

r

(O)=16 

Həlli:  100qCaCO

3

-da →4·16q (O)var 

  xqCaCO

3

-da →4,8q (O)var      x= 

 = 7,5q(O) 

Maddənin  verilmiş  molekullarının  sayına  görə  kütləsini  aşağıdakı  düsturla 

hesablamaq olar:      m(maddə)= 

· M 

 

Məsələ  15.  1,204·10

23 

molekul  CO

2

-nin  kütləsini  qramla  hesablayın. 

M(CO

2

)=44q/mol 

Həlli: m(CO

2

)= 

 ·44=8,8q 

 

Məsələ 16. 

  sayda  atomu  olan  CH

4

-nin  a)mol  miqdarını;  b)kütləsini  (qramla) 

hesablayın. M(CH

4

)=16q/mol 

Həlli: a) 1 mol CH

4

-də → 5

sayda atom var.  

               x mol CH

4

-də → 

 sayda atom olar.      x= 

 =0,2 mol 

b) 16qCH

4

-də →5N

A

 sayda atom var. 

4(52)2015 

 

 

22 

xq CH

4

-də →N

A

 sayda atom olar.      x=

=3,2 q 

 

Məsələ17.  

 

 

 

 

 

x-i  hesablayın.  M(NO)=30q/mol; 

M(CH

4

)=16q/mol 

Həlli:  atomların  sayının  bərabər  olması  üçün  2,5mol  NO  və  1  mol  CH

4

 

götürmək lazımdır.                          

N(atom)     m(qram) 

2,5 mol NO       2,5·2=5    5·30=150q   cəmi 230 q 

1 mol CH

4             

1·5=5        5·16=80q 

 

Məsələ 18. Qrafikə  əsasən a və b-ni müəyyən edin.  

 

 

 

 

 

 

 

 

Həlli: M=  düsturuna əsasən 

M(X)= 

= 56q/mol; burdan b=

 

M(Y)=  = = 14q/mol              a=

=0,5· 14=7q 

 

Məsələ19.  

 

x+y cəmi 0,7-dirsə x və y-i müəyyən edin. 

M(P

2

O

3

)=110q/mol;  M(P

2

O

5

)=142q/mol 

Həlli: m(P

2

O

3

)=

M=x ·110 

m(P

2

O

5

)=

M=y·112              Sistem 

tənlik quraq.  

         1-ci tənliyi 142-yə vurub x-ı tapmaq olar.   

Qarışıqdakı 

maddələr 

N(atom) 

ümumi 

m (qarışıq 

qramla) 

NO 

a 

 

x 

CH

4 

a 

Maddələr 

 

Kütlələri 

cəmi 

P

2

O

3

 

x 

 

P

2

O

5 

y 

28 

Y 

X 

ν (mol) 

a 

112 

 0.5 

b 

m(gram) 

Kimya məktəbdə 

 

23 

 

 

        32x=6,4    burdan  x=0,2  mol,  0,2+y=0,7,  y=0,5 

mol. 

 

Məsələ 20.  

Qarışığın 

tərkibi 

Qarışıqdakı 

maddələrin kütləsi 

Qarışıqdakı atomların 

ümumi sayı 

C

2

H

4 

m 

 

 

C

3

H

6 

m 

3,2 

 

Qarışığın kütləsini qramla hesablayın. M(C

2

H

4

)=28 q/mol, M(C

3

H

6

)=42 

q/mol 

Həlli: C

2

H

4

 və C

3

H

6

-nın kütlələrinin bərabər olması üçün 3 mol C

2

H

4

 və 2 

mol C

3

H

6

 götürmək lazımdır.           m(qram)       N(atom)

üm

 

3molC

2

H

4         

3·28=84q        3·6=18 

2molC

3

H

6         

2·42=84q         2·7=14 

                                                    cəmi 168q     cəmi 32atom  

168 q qarışıqda   32 atom var. 

X q qarışıqda →3,2 atom olar.               X=

= 16,8q 

 

Məsələ 21.  

 

X-ın  nisbi  atom  kütləsini  müəyyən  edin. 

M(O)=16q/mol 

 

Həlli: M(XO)=x+16,  M(X

2

O

3

)=2x+48  

Sistem tənlik quraq: 

  buradan  böyük  tənliklərdən  kiçik  tənliyi  çıxsaq  x+32=b–a 

alınar. X = b–a–32 

 

Məsələ 22.  

 

Qarışıqdakı H atomlarının 

sayını müəyyən edin?  

A

r

(C)=12; A

r

(H)=1 

 

 

Maddələr 

Moyar kütləsi  q/mol 

XO 

a 

X

2

O

3 

b 

Qarışığın 

tərkibi 

Qarışığın kütləsi 

(qramla) 

Qarışıqdakı 

 mol ilə 

C

2

H

4 

C

2

H

2 

C

2

H

6 

 

168 

 

12 

4(52)2015 

 

 

24 

Həlli: qarışıqdakı karbonun kütləsini hesablayaq  

m(C)=ν(C)·M(C)=12·12=144q 

Onda m(H)=m(qarışıq)-m(C)=168-144=24q         

  N(H)=

N

A

= ·N

A

=24N

A

 

 

Məsələ 23.  

X və Y-nin nisbi atom kütləsini 

müəyyən edin. A

r

(O)=16 

Həlli: 

 

Formuldan 

görünür 

ki, 

maddənin 

1 

molunda 3 mol Yvə 2 mol X vardır. Onda belə nəticəyə gəlmək olar ki, maddənin 

molu Y-nin mol miqdarından 3 dəfə az olar 

 

             2X        M(X)= = 

= 56q/mol; deməli A

r

(X)=56 

X

2

(YO

4

)

3

                      M[X

2

(YO

4

)

3

]=  =

=400q/mol 

             3Y     2·M(X)+3Y+12·16=400    M(Y)=32q/mol    A

r

(Y)=32 

 

 

 

1.3 Molyar həcm, Avoqadro qanunu əsasında məsələlərin həlli üsullarının 

kimyanın tədrisində rolu 

 

XIX əsrin əvvəllərində A. Avoqadro müxtəlif şəraitdə qazların xassələri ilə 

əlaqədar müşahidələr aparmaqla və kəşf olunmuş qaz qanunlarını (Boyl-Mariov, 

Gey-Lüssaq,  Şarl  və  s.)  təhlil  etməklə  1811-ci  ildə  yeni  qanun  irəli  sürdü. 

Avoqadro  qanunu  belə  ilə  ifadə  olunur:  eyni  şəraitdə  (temperatur  və  təzyiq 

eyni olduqda) müxtəlif qazların bərabər həcmlərində bərabər sayda molekul 

olur. 

Biz artıq hər hansı maddənin 1 molunda 6,02·10

23

 molekul olduğunu bilirik. 

Məlumdur  ki,  qazların  molyar  kütləsi  (1  molunun  kütləsi)  də  ədədi  qiymətcə 

onların nisbi molekul kütləsinə bərabərdir. Onda 2qH

2

, 32qO

2

, 28qN

2

, 44qCO

2

-də 

eyni sayda (6,02·10

23

) molekul olduğunu deyə bilərik. 

Deməli,  şərait  eyni  olduqda  eyni  sayda  qaz  molekullarının  eyni  həcm 

tutduğu aydın olur. Hesablanmışdır ki, normal şəraitdə (0

0

C temperatur və ≈ 101,3 

kPa təzyiq) istənilən qazın və ya qazlar qarışığının 1 molunun həcmi təqribən 22,4 

l olur.  

Maddə 

m(qram) 

Maddədə 

mol 

Maddədə 

m(X): qram 

X

2

(YO

4

)

3 

16 

        0,12 

4,48 

0,08 mol 

0,12 mol 

0,04 mol 

Kimya məktəbdə 

 

25 

 

 

Qazların  1  molunun  normal  şəraitdəki  (n.ş.)  həcmi  molyar  həcm 

adlanır  və V

M

 ilə işarə olunur.  

Qazın  müxtəlif  şəraitdə  molyar  həcmi  isə  onun  həmin  şəraitdəki  həcminin 

maddə miqdarına (mol miqdarına) olan nisbəti ilə hesablanır: V

M

=V/ν 

Qazın həcmi litrlə ölçüldükdə molyar həcmin vahidi l/mol ilə ifadə edilir. 1-

ci düsturdan: ν=V/V

m

; V=ν·V

m

 olar. Onda qazın kütləsi m=ν·M və ya m= 

·M; 

molekulların sayı N= 

·N

A

; həcmi V=  ·V

M

; V= 

·V

M

 düsturları ilə hesablana 

bilər.  

 

 

Məsələ  1.  Əvvəlki  illərin  (1981)  kimya  dərsliklərinin  birində  yazılmışdır  ki, 

Avoqadro  ədədi  a)  Yer  kürəsindəki  insanların  hamısının  birlikdə  saçlarındakı 

tüklərin  sayının  cəmindən,  b)  yaxud  okeanlar,  dənizlər  və  çaylardakı  suyun 

stəkanlarla  sayından  ölçülməz  dərəcədə  böyükdür.  Dərslik  müəlliflərinin  bu 

qənaətinin səhv olduğunu hesablama yolu ilə sübut edin. 

Həlli: a) Bir insanın saçında orta hesabla 100000=10

5 

tük olur. Yer üzündə 7 

milyard  (7000000000=7,0·10

9

)  əhali  var.  İnsanların  saçlarında  olan  tüklərin 

ümumi sayı N(tük)

ümumi 

= 7,0·10

9

·10

5 

= 7,0·10

14

 

Avoqadro ədədinin bundan neçə dəfə böyük olduğunu hesablayaq  

 = 0,86·10

9 

= 8,60·10

8

 

Deməli  Avoqadro  ədədi  Yer  kürəsindəki  insanların  saçlarının  ümumi 

sayından 8 milyon 600000 dəfə çoxdur.      

b)Yer kürəsi üzərində 1,4 milyard m

3

 su var.  

1,4 milyard m

3

 =1400000000=1,4·10

9

 m

3

 

1m

3

=10

3

l; 1 km

3

=10

9

m

3   

      1m

3

10

3

l    X=10

12

l 

 

10

9

m

3

xl    

Deməli 1km

3    

10

12

l 

              1,4km

3   

Xl            X=

10

21

l 

Dünaydakı su ehtiyatının stəkanlarla miqdarını hesablayaq.  

 

0,2 l su  

 

1,4·10

21

 l

 

 → x stəkan           x= 

 = 7·10

21 

stəkan 

Avoqadro ədədinin bundan neçə dəfə böyük olduğunu hesablayaq: 

4(52)2015 

 

 

26 

  =   

  =  86  dəfə                  Buradan  aydın  olur  ki,  dəsrlik 

müəlliflərinin fikirləri səhv olmuşdur.  

 

Məsələ 2.  Fərz edək ki,  bir stəkan sudakı  molekulları hər hansı  şəkildə  (əlbətdə 

fikrən)  nişanlamışıq,  yəni  onları  fərqləndirə  bilirik.  Sonra  həmin  suyu  elə  bir 

yerdən tökürük ki,  o bərabər səviyyədə dünya okeanına, dənizlərə və çaylardakı 

suya  qarışır.  Müəyyən  vaxtdan  sonra  istənilən  yerdən  bir  stəkan  su  götürürük. 

Həmin suda əvvəlki sudan neçə molekul olduğunu hesablayın.  

Həlli:  1  stəkanda  200  q  su  vardır  və  yer  üzərindəki  suyun  stəkanlarla 

miqdarı 7·10

21

-ə bərabərdir (bax məsələ 1b-nin həllinə). 

18q(H

2

O)-da   →  6, 02·10

23

 molekul vardır. 

200q (H

2

O)-da → x molekul olar.                       X= 6, 69·10

24

     

Onda: 

=9,557·10

2

=955,7 

Deməli  hər  bir  stəkanda  əvvəlki  sudan  (səpələnmiş  sudan)  955,7H

2

O 

molekul olar.  

 

Məsələ  3.  8,8  q  CO

2

  və  12,8q  SO

2

  qarışığının  həcmləri  cəmini  (n.ş.-də) 

hesablayın. M(CO

2

)=44q/mol; M(SO

2

)=64q/mol. 

Həlli: V(CO

2)

 

 

·V

M

=

 ·22,4=4,48l 

V(SO

2

)=   V

M

= 

 · 22,4=4,48l    

V(ümumi)= V(CO

2

)+V(SO

2

)= 4,48+4,48=8,96l 

 

Məsələ 4.  

 

 

x+y cəmini müəyyən edin. 

M(C

2

H

6

)=30q/mol. M(C

2

H

4)

=28q mol 

 

Həlli: m(C

2

H

6

)= 

 ·M= 

 ·30=45q(x) 

m(C

2

H

4

)= 

 ·M=

 ·28=56q(y)                        x+y= 45+56=101q 

 

Məsələ 5.  

 

 

x-i müəyyən edin.  

 

 

Birləşmələr 

N.ş-də həcmi 

(litrlə) 

Kütlələri 

(qramla) 

C

2

H

6 

33,6 

x 

C

2

H

4 

44,8 

y 

Maddələr 

N(atom) 

ümumi 

n.ş.-də həcmləri 

cəmi  (litrlə) 

CO 

a 

X 

C

2

H

2 

a 

Kimya məktəbdə 

 

27 

 

Həlli:  1mol  CO-da  →2  mol  atom;  1  mol  C

2

H

2

-də  4  mol  atom  var.  Onda 

atomlarının  sayının  bərabər  olması  üçün  2  mol  CO  və  1  mol  C

2

H

2 

götürmək 

lazımdır. V(qarışıq)= ν(qarışıq) ·V

M 

= (2+1) ·22,4 = 67,2 l 

 

Məsələ 6.  

32 qram qarışıqdakı He və H-nin 

kütlələri cəmini müəyyən edin. 

A

r

(C)=12; A

r

(He)=4; A

r

(H)=1 

Həlli:  C

2

H

6

  və  C

2

H

2

-nin 

qarışığının 1 molunun C

2

H

x

 kimi 

yazaq: 

1 mol C

2

H

x

-də 2 mol (C) olar. Deməli 2 mol qarışıqda 1mol C

2

H

x

 və 1 mol 

He olar. Onda m(He)=1·4=4q 

32-4=28q  karbohidrogenlər  qarışığıdır.  Karbohidrogenlər  qarışığında 

m(C)=2·12=24q C varsa m(H)=28-24=4q olar. Onda: m(He)+m(H)=4+4=8q 

 

Məsələ7.  

Uyğunluğu müəyyən edin. M(C

3

H

8

)=44 q/mol     

m(C

3

H

8

)? 

1)13,2q    2) 6,6q     3) 8,8 q 

a)1,204·10

23

 molekul; b) 6,72 l (n.ş.-də); c) 1,806·10

23

 molekul; 

d) 8,96 l (n.ş.-də); e) 9,03·10

22

molekul 

 

Həlli: 

1) ν(C

3

H

8

)= =

=0,3mol 

V(C

3

H

8

)= ν ·V

M

=0,3·22,4=6,72 (b) 

N(C

3

H

8

)= ν·N

A

= 0,3·6,02·10

23

=1,806·10

23

 (c) 

2) (C

3

H

8

)= 

=0,15 mol     V= 0,15·22,4=3,36l 

N=0,15·6,02·10

23

=9,03·10

22

 (e) 

3) ν(C

3

H

8

)= 

=0,2 mol      = 0,2·22,4=4,48l 

(C

3

H

8

)=0,2·6,02·10

23

  = 1,204·10

23

 (a) 

 

Məsələ 8.  

 

 

 

x və y-i müəyyən edin. 

 

Qarışığın tərkibi 

ν  (mol) 

Qarışıqdakı  ν 

(C):mol 

C

2

H

6 

 

2 

 

2 

C

2

H

2 

He 

Maddələr 

N·ş-də həcmi (litrlə)  Kütləsi(qramla) 

CH

4

 

X 

80 

O

2 

X 

Y 

4(52)2015 

 

 

28 

x                       y 

A)   112                  160                M(CH

4)

=16q/mol; M(O

2

)=32q/mol 

B)   89,6                  32                                     

C)   112                  48 

D)   67,2                 160                

E)   112                   96                                

Həlli: V(CH

4

)=x=   ·V

M 

=   ·22,4=112l 

m(O

2

)=y=

·M=

 ·32=160q 

 

Məsələ 9.  

 

x-i hesablayın. 

M(CH

4

)=16qmol; 

M(O

2

)=32q/mol 

 

Həlli: I üsul. ν(CH

4

)=  = =2 mol            ν(O

2

)=  =  = 0,5mol 

Avoqadro qanununa əsasən müxtəlif qazların eyni mol miqdarı eyni şəraitdə 

eyni  həcm  tutmalıdır.  O

2

-nin  mol  miqdarı  CH

4

-dən  4  dəfə  az  olduğu  üçün 

həcmidə 2 dəfə az olmalıdır. V(O

2

) = 

 = 

= 10 l 

II  üsul.  Müxtəlif  qazların  eyni  şəraitdə  mol  nisbəti,  həcm  nisbəti, 

molekullarının say nisbəti həmişə bir-birinə bərabər olur:  

ν

1

: ν

2

 = V

1

:V

2

 = N

1

:N

2 

2:0,5 = 40:x 

x = 10 l 

 

Məsələ 10.  

 

 

y/x=5 olarsa qazların molekullarının say nisbətini  

və 26q qarışıqdakı atomların sayını müəyyən edin? 

M

r

(CH

4

)=16q; M

r

(H

2

)=2 q/mol