I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L



Yüklə 1,57 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/36
tarix21.01.2017
ölçüsü1,57 Mb.
#6073
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   36

ə
rdi 
ə
lam
ə
tl
ərini yaradır.
  
Xarakterin    tipik  c
ə
h
ə
tl
əri    ondadır  ki,    eyni  mühitdə
,  c
ə
miyy
ə
td
ə

t
ə
rbiy
ə
 
şə
raitind
ə
 
böyüyən  insanların  xarakterində
 
bu  şə
raitin  tipik 
xüsusiyyə
tl
ə
ri 
ə
ks olunur. Bu c
ə
h
ə
td
ə
n xarakterin 4 
ə
sas tipi  f
ə
rql
ə
nir. 
1) Konform tip. 
2) Müstə
qil tip. 
3) Açıq ti
p. 
4) Qapalı  tip.
 
 
Xarakter 
ə
lam
ə
tl
əri      şə
xsiyy
ə
tin    istiqam
ə
ti  v
ə
 
iradi    xüsusiyyə
tl
ə
r  
baxımından  2 yerə
 
ayrılır. 
 
 
 
 
 
 
Xarakterin tipologiyası
 
 
Psixologiya  elmind
ə
 
xarakterin  tipologiyası  ilə
 
bağlı  vahid    nöqteyi
-
n
ə
z
ə
r yoxdur. Lakin 
ə
sas
ə
n q
ə
bul edil
ə
n fikir bel
ə
dir.  

a)  Erk
ən formalaşan və
 
ömrü boyu ə
sas
ən  davamlı olanlar;
 
b) 
Tam,  davamlı,  təsadüfü  hadisə
l
ə
rin  t
əsiri  altında  dəyişmə
y
ə
n  
xarakter 
ə
lam
ə
tl
ə
rinin m
ə
cmuyu; 
c) 
İnsanların çoxunda təzahür edə
n xarakterl
ərin tipologiyası.
 
Xarakterin  daha  çox  rast  gə
lin
ən  tipologiyasını    aşağıdakı  qruplara 
ayırmaq olar.
 
1.  Konstitusion  n
ə
z
ə
riyy
ə

İnsanın  xarakterinin  xarici  görkə
mi  il
ə
 
uyğun gə
lm
əsi (Lambrozo, Kreçmer, Şeldon və
 b.). 
2.  Aksentual  n
ə
z
ə
riyy
ə
. 
Xarakterin  aksentuasiyası,  psixi  normaların  
pozulması,  daha çox psixopatiyayay yaxın olan (Leonqard, Liçko və
 
b). 
3. 
Xarakterin sosial tipologiyası. İnsanın ə
xlaqi d
ə
y
ə
rl
ə
r
ə
, c
ə
miyy
ə
t
ə

h
əyata münasibə
ti (E.Fromm). 
Aşağıda insan xarakterlə
rinin b
ə
zi tipl
ə
rini veririk: 
Gipertim  tip.  Bu  tip
ə
  aid  edil
ən  insanlar  danışmağa  meyl
li,  jest  v
ə
 
mimikalı  ifadəli,  ünsiyyə
tcil,  enerjili,    t
əşəbbüskar,  optimist  ə
hval-ruhiyy
ə
li 
olurlar.  
Distim  tip.  Bu  tip  insanlar    pessimizm
ə
 
meylli,    az  danışan, 
ə
laq
ə
l
ə
rd
ən qaçan, qapalı hə
yat t
ərzi keçirmə
y
ə
 meylli, konfliktl
ə
rd
ə
n uzaq 
olmağa  üstünlük  v
er
ə
nl
ərdir.  Ciddi,  vicdanlı,  dostluğa  sadiqdirlə
r.  lakin 
kifay
ə
t q
ə
d
ə
r l
ə
ng v
ə
 passivlik d
ə
 
onların  xüsusiyyə
tl
ə
rin
ə
 aiddir.  
Sikloid tip. 
Əhvalları tez
-tez d
əyişir. Əhvalları  yaxşı olduqda  özlə
rini 
gipertiml
ə
r, pis olduqda is
ə
  distiml
ər kimi aparırlar
.  
Pedant  tip. 
Bu  tipin  nümayə
nd
ə
l
ə
rin
ə
   
xeyirxahlıq,  sə
liq
əlilik.ş  işdə
 
etibarlılıq  xasdır.  Lakin  onlar  eyni    zamanda    ifrat  formalizmlə
ri  v
ə
 
deying
ə
nlikl
ə
ri il
ə
 
ətrafdakıları  bezdirirlə
r. 
 
Demonstrativ  tip. 
Onlarda yüksə
k  artistlik,    qeyri-standart  davr
anış, 
s
əmimilik üstünlük təşkil edir. Onlar insanlarla asanlıqla ünsiyyə
t
ə
 gir
ə
 bilir, 
liderliy
ə
 
can  atırlar.  Bununla  yanaşı,  onlar  eqoist,  ikiüzlü,  işdə
  s
ə
hl
ə
nkar, 
şöhrə
tp
ə
r
ə
stdirl
ə
r. 

Ekstravert  tip. 
Bu  tip  insanları  fə
aliyy
ə
t
ə
 
ətraf  mühitin  tə
siri  t
ə
hrik 
edir.  T
əkbaşına,  fərdi  iş  görməyi  xoşlamırlar.  Daim  ətrafdakı  adamlardan  
t
ə
rif v
ə
 
köməklik gözlə
yirl
ər. Çoxlu dostları olur. Ünsiyyə
tcildirl
ər. Asanlıqla 
t
əsir altına düşürlə
r. Fikirl
əşmə
d
ən iş görürlər. Əylə
nc
ə
y
ə
 meyl edirl
ə
r. 
İntrovert  tip.
  Onlar  daha 
çox  öz  daxili  alə
ml
ə
rin
ə
 
qapılır,  tənhalığa, 
düşünmə
y
ə
 
meyl göstə
rirl
ər. Şə
xsi h
əyatlarına müdaxiləni xoşlamırlar. Az
-
az hallarda  konflikt
ə
 girirl
ə
r. Ciddidirl
ər, lakin onları yolundan  döndə
rm
ə

çə
tindir.  Konservativ v
ə
 
inadkardırlar.
 
Sado-mazoxist  tip. 
Uğursuzluğa  düçar  olduqda  onu  də
f  etm
ə
y
ə
 
çalışırlar. Aqressivdirlə
r. Mazoxistl
ər günahı öz üzlə
rind
ə
 
görürlər. Özlə
rin
ə
 
t
ənqidi  yanaşmağı  və
 
özünü  incitməyi  xoşlayırlarş  Özlərini  daim kömə
ksiz 
hesab edirl
ə
r.  
Sadistl
ə
r is
ə
 
başqalarını özlə
rind
ən asılı
 v
ə
ziyy
ə
td
ə
 
saxmalağa, onlar 
üzə
rind
ə
 
hakim  olmağa,  onlara  zülm  etmə
y
ə
  v
ə
 
bundan  zövq  almağa 
meyllidirl
ə
r. 
Konformist  tip. 
Bu  adamların  demək  olar  ki  heç  vaxt  öz  fikirlə
ri 
olmur.      Onlar  tez  v
ə
 
problemsiz    mövqelə
rini  d
əyişir,    sosial  qrupların 
t
ə
l
ə
bl
ə
rin
ə
  tab
e  olur,    şə
rait
ə
 
uyğun  davranır.  Konformistlər  şüurlu  və
 
şüursuz olaraq  mühitə, şə
rait
ə
 
uyğunlaşanlardır.
 
Mütə
f
ə
kkir  tip. 
Mütə
f
ə
kkirl
ə
r  m
ə
ntiqi  c
ə
h
ə
td
ə

əsaslandırılmış 
fikirl
ə
r
ə
 
daha  çox  inanırlar.  Onlar  tə
qiq
ə
t
ə
 
can  atır,  lakin  ə
dal
ərli  olmağın 
qayğısına  qalmırlar.  Hər  şeydə
  sonad
ə
k  getm
əyi  xoşlayırlar.  Ətrafdakilar 
soyuqqanlılığını itirdikdə
 bel
ə, onlar tam sakitlik nümayiş etdirirlə
r. 
Hissiyatlı tip.
 Bel
ə
 adamlar  h
ər şeyə
 
qarşı hissiyyatlı  olurlar. Onlar 
altruistdirl
ər.  Özlərini  başqalarının  yerinə
  qoyur,    h
ətta  özlə
rin
ə
  ziyan 
etdikd
ə
  bel
ə,  başqalarına  kömə
k  edirl
ə
r.  H
ər  şeyi  ürə
kl
ə
rin
ə
 
salırlar. 
Onların zə
if t
ə
r
ə
fi q
ə
tiyy
ətsiz olmalarındadır. 
 
Ekstravert  mütə
f
ə
kkir  tip. 
İki  tipin  özünə
m
ə
xsus  m
ə
cmuyunun 
reallaşması    intellektual  nə
tic
ə
l
ə
rd
ən    asılı  ol
sa  da,    ist
ə
nil
ən  mühakimə
 
xarici t
ə
sirl
ə
rin  (
ə
n
ə
n
ə
, t
ə
hsil v
ə
 
s.)  meyarlarına ə
sas
ən yaranır. 
 

Ekstravert-
hissiyyatlı  insanların    hissləri  ümuminin  qə
bul  etdiyi  
qiym
ə
tl
ə
ndirm
ə
y
ə
 
ə
sas
ən    meydana  çıxır,  adə
t-
ə
n
ə
n
ə
l
ə
rin  t
əsiri  altında 
olur.  Bu  tip  insanla
r    özlərinin  subyüktiv  qiymə
tl
ə
ndirilm
ə
sini  deyil, 
başqalarının fikir və
  
mülahizə
l
ə
rin
ə
 
daha çox önə
m verirl
ə
r. 
Ekstravert  duyğulu  tip.  Bu  tip  insanları  daha  çox    duyduqları 
obyektl
ə
r  c
ə
lb  edir.  N
ə
tic
ə
d
ə
 
onların  ətraf  mühitlə
 
güclü  sensor  rabitə
si 
yaranır.  Bu  tip  insanlara  daha  çox  redaktorlar,  atletlə
r,    biznesmenl
ə

arasında rast gə
lm
ə
k olar. 
İntrovert  mütə
f
ə
kkir  tip.  Onlar  n
ə
z
ə
riyy
əçidirlər.  İdeyaları  ümumi 
ə
n
ə
n
ə
 v
ə
 
ideyalardan asılı olmur. Onların öz ideyaları və
 
ölçüləri vardır. Öz 
axtarışlarında    qə
tiyy
ə
tlidirl
ə
r.  K
ə
nar  t
ə
sirl
ə
ri  q
ə
bul  etmirl
ər.  lakin  onlar  öz 
şəxsi işlə
rind
ə
 bir qayda olaraq  sad
əlövh, tez inanan, kömə
ksizdirl
ə
r. 
İntrovert hissiyatlı tip.
 Onlar faktlara, m
ə
ntiqi hadis
ə
l
ə
r
ə
 o q
ə
d
ə
r d
ə
 
ə
h
ə
miyy
ət  vermir,    özlə
rinin  obyektiv  hissl
ə
rin
ə
 
üstünlük  verirlə
r.  Bu  tup 
insanlar gözə
 girm
əyi, öz qabiliyyə
t  v
ə
 
bacarıqlarını tə
qdim etm
ə
y
ə
  c
ə
hd 
göstə
rmirl
ər.  Az  danışır,  qaraqabaq  olur,  yığıncaq  və
  m
ə
clisl
ə
rd
ə
n    uzaq 
olmağa meyllidirlə
r. 
İntrovert  duyğulu  tip.
 
Onlar  gördüklə
ri  v
ə
 
eşitdiklə
rin
ə
 
ə
sasl
anırlar, 
n
ə
inki m
ə
ntiq
ə. Bu tip insanlar haqqında adə
t
ə
n deyirl
ə
r ki, s
ə
h
ər eşitdiklə
ri 
l
ə
tif
ə
y
ə
  gec
əyarısı  gülmə
y
ə
 
başlayırlar.  Onlar  baş  verə
c
ə
k  hadis
ə
l
ə
ri  
proqnozlaşdırmaqda çətinlik çə
kir. 
İntrovert intuitiv tip.
 G
ə
l
ə
c
ə
kd
ə
  
baş verə
c
ə
kl
əri  proqnozlaşdırmaq 
qabiliyy
ə
tin
ə
  malikdirl
ər.  Lakin  onların  intuisiyası  obyektiv  reallığa  yox, 
özlərinin  subyüktiv psixi alə
min
ə
 
yönəlmiş olur. Onlar cismani varlıqlar  az, 
qeyri-real olan,  fantaziya m
əhsulu daha çox cə
lb edir. 
İnsan  şə
xsiyy
ətinin  tipologiyası  çox  mürə
kk
ə
bdir,  t
əbii  ki,  onların 
hamısını ə
hat
ə
 etm
ək mümükün deyil. Hə
r k
ə
sin bu  tipl
ə
rd
ən hansına aid 
olduğunu  bilməsi vacbdir. Buna görə
 d
ə
 xarakter tipl
ə
ri il
ə
 
tanışlıq, onların 
güclü  və
  z
ə
if  t
ə
r
ə
fl
ə
rini  bilm
ək  insana    onları  özündə
 
inkişaf  etdirmə
k  v
ə
 
aradan qaldırmaq imkanı verir. 
 

Xarakterin formalaşması. Şə
xsiyy
ə
t v
ə
 xarakter. 
 
Yuxarıda göstə
rildiyi  kimi  xarakterin  ilkin 
ə
lam
ə
tl
ə
ri  v
ə
  sabitliyi  erk
ə

yaşlardan  başlayır.  2
-
3  yaşlarından  başlayaraq  9
-
10  yaşlarına  qə
d
ə
r  
xarakterin yaranması,  inkişafı 
v
ə
 
formalaşmasının 
s e n z i t i v l i k 
dövrü 
hesab  olunur.  Bu  dövrdə
 
yaş  senzitivliyi,  xarakter  ə
lam
ə
tl
ərinin  inkişafı 
baxımından    optimal  şərait  yaranır.  Yaşlıların  təsiri  altında  xeyirxahlıq, 
qayğıkeşlik,    ünsiyyə
tcillik  v
ə
  ya  eqoizm,  laqeydlik,  m
ə
rh
ə
m
ə
tsizlik  kimi 
müsbə
t v
ə
 ya m
ə
nfi xarakter 
ə
lam
ə
tl
əri formalaşır. 
 
 
Xaraktein  iradi  keyfiyy
ə
tl
ə
ri  yeniyetm
əlik  dövründə
 
daha  da  inkişaf 
edir,  möhkə
ml
ə
nir.  Onun  m
ə
n
əviyyatı  və
 
dünyagörüşünün  əsaslı  inkişafı 
is
ə
    erk
ə
n  g
ənclik  dövründə
   
formalaşır.    Orta  mə
kt
əbin  başa  vurulması  
ill
ə
rind
ə
 xarakter dem
ə
k olar ki, tamamil
ə
 
formalaşır. 
 
 
Xarakter  praktiki  olaraq  şə
xsiyy
ətin    bütün  keyfiyyə
tl
ə
rin
ə

xass
ə
l
ə
rin
ə
:  idraki,  iradi,  emosional  prosesl
ə
r
ə
  v
ə
    hal
ə
tin
ə
  t
əsir  göstə
rir. 
Şə
xsiyy
ə
tin  xarakterinin  daha  erk
ə
n  v
ə
 
davamlı  şə
kild
ə
 
formalaşan 
ə
lam
ə
tl
ə
ri dig
ə
r  
ə
lam
ə
tl
ə
rd
ə
n  keyfiyy
ət  baxımından fə
rql
ə
nir.  
 
Qabiliyy
ə
tl
ər  problemi  müasir  dövrdə
  psixologiya  v
ə
  pedaqogika 
elml
ə
rind
ə
  h
ə
m  n
ə
z
ə
ri,  h
ə
m  d
ə
  praktik 
ə
h
ə
miyy
ə
ti  il
ə
 
seçilə
n  
probleml
ə
rd
ə
n  biridir.  Qabiliyy
ə
tl
ə

şə
xsiyy
ə
tin    psixoloji  strukturunda  
mühüm yer tutan fərdi psixoloji xüsusiyyə
tl
ə
rd
ə
n biri kimi n
ə
z
ə
rd
ən keçirilir. 
Bu  problemin  t
ə
tbiqi  il
ə
 
araşdırımlası  XIX  əsrin  ortalarından  başlayır.  İlk 
d
ə
f
ə
  alman  psixoloqu  Xristian  Volf  v
ə
  ingilis  psixoloqu  halton  i
nsanların 
qabiliyy
ə
tc
ə
 qeyri b
ə
rab
ərliyi problemini araşdırmağa cəhd göstə
rir. Halton 
yüzlə
rc
ə
 
insanın  tarixi  keçmişini  araşdıraraq  onların  qohumluq  ə
laq
ə
l
ə
rini 
müə
yy
ə
nl
əşdirə
r
ə
k  1869-cu  ild
ə
 
“İrsi  dahilik”  adlı  ə
s
ər  yazır.  O,  hə
min 
ə
s
ə
rd
ə
 
görkə
mli  adamlar
ın    həyatı  barə
d
ə
  bioqrafik  m
əlumatları 
ümumiləşdirmiş  və
  bel
ə
  q
ə
na
ə
t
ə
  g
əlmişdir  ki,  ə
sil-n
ə
cab
ə
ti  dahi  adam 
olmuş  hər  4  uşaqdan  yalnız  birinin  dahi  olmaq  imkanı  vardir.  Qabiliyyə
t, 
z
ə
ka  v
ə
  istedad  h
əmişə
 
insanları  düşündürən,  adamlar  arasında  fə
rdi 
f
ə
rql
əri  üzə
 
çıxaran  amillə
rd
ən biri olmuşdur. Bu sahə
d
ə
 
aparılan çoxsaylı 

t
ə
dqiqatlar 
 
psixologiya 
elminin 
yeni 
bir 
sah
ə
sini 
Dferensial 
psixologiyanın 
meydana g
ə
lm
əsini şə
rtl
əndirmişdir. 
 
 
Şə
xsiyy
ətin psixoloji simasında  psixi xassə
l
ə
r, funksiyalar, prosesl
ə

v
ə
 
hallarla  yanaşı    hə
m  d
ə
  f
ə
rdi-
psixoloji    xüsusiyyə
tl
ər  özünə
m
ə
xsus  yer 
tutur.  Bu  xüsusiyyə
tl
ə

temperament 
tipi, 
xarakter 
ə
lam
ə
ti 
v
ə
 
qabiliyy
ə
tl
ə
rd
ə
n  ibar
ə
tdir.  
 
M
ə
limdur  ki,  h
ə
r  bir  insan  h
əyatda  malik  olduğu  öz  imkanlarını 
maksimum  nümayiş  etdirmə
k  ist
əyir.  O,  öz  qabiliyyə
t  v
ə
 
bacarıqlarını 
s
ə
m
ə
r
əli şə
kild
ə
 t
ə
tbiq etm
ə
kl
ə
 
peşə
 f
ə
aliyy
ə
tind
ə
 
uğurlara can atır. 
 
 
H
ər  hansı  fə
aliyy
ə
t  sah
ə
sind
ə
 
uğurlu  nə
tic
ə
l
ərin  başlıca  mə
nb
ə
yi 
insandır.  İnsan  cə
miyy
ə
tin  h
ə
m  maddi,  h
ə
m  d
ə
  m
ə
n
ə
vi  s
ə
rv
ə
tl
ə
rinin 
yaradıcısıdır. Burada qabiliyyə
t v
ə
 istedad amili birinci yerd
ə
 durur. 
 
Qabiliyy
ə
tl
ər    mürə
kk
ə
b  struktura  malik  olan  psixi  keyfiyy
ə
tl
ə
rin 
m
əcmuyu kimi  özünü göstə
rir. Qabiliyy
ə
tl
ər mücə
rr
ə
d bir m
ə
hfum deyildir. 
O,  f
ərdin  ontogenetik  imkanlarını,  keyfiyyə
t  xarakte
ristikasını  ə
ks  etdir
ə
n  
göstə
ricil
ə
rd
ən  biridir.  Ayrılıqda  götürülmüş    qabiliyyə
t  v
ə
  yaxud  onun 
struktur   komponentl
əri  şə
xsiyy
ətin ümumi keyfiyyə
tl
ə
rind
ə
n    h
əmişə
 
asılı 
olur.  Ədə
bi  qabiliyy
ə
tl
ər  üçün  bu  cür  xarakterik  keyfiyyə
tl
ər  mövcuddur. 
M
ə
s
ə
l
ə
n,    b
urada  poetik  qavrayış,  yüksək  inkişaf  etmiş  estetik  hisslə
r, 
z
əngin  fantaziya,  insan  psixikasına  maraq,  axıcı,  ifadəli,  aydın  nitq  və
  s. 
m
ənası tə
l
əb olunurş 
 
 
Qabiliyy
ə
tl
ə
r  t
ə
rkib  hiss
ə
sinin,  y
ə
ni  komponentl
ərinin    geniş  surə
td
ə
 
bir-birini  kompensiasiya  etm
ək    imkanlarınna  baxaraq    profesional,  yə
ni 
xüsusi qabiliyyə
tl
ərin  quruluşunun spesifik  xüsusiyyə
tl
ə
rini bilm
ə
k vacibdir.  
Qabiliyy
ə
tl
ərin  strukturuna    daxil  olan    1  neçə
  komponentd
ə
n  biri 
h
əmişə
 
əsas aparıcı mə
zmuna malik  olur.  
Qabiliyy
ə
tl
ər  öz  struktur  etibarı  ilə
 
ümumi  və
 
xüsusi
  olmaqla    2 
qrupa ayrılır.
 
Bir  neçə
  f
ə
aliyy
ə
t  t
ə
l
ə
bl
ə
rin
ə
  eyni  zamanda    cavab  ver
ə

qabiliyy
ə
tl
ə
r
ə
  

cavab ver
ə
n qabiliyy
ə
tl
ə
r
ə
 is
ə
 
xüsusi qabiliyyə
tl
ə
deyilir. 
B
ə
z
ən  insanlarda  ümumi  keyfiyyə
tl
ə
r  h
ə
rt
ə
r
əfli  şə
kild
ə
    t
əzahür
  edir 
ki,  bu  da  h
əmin  şə
xsl
ə
rd
ə
 
ümumi  qabiliyyə
tl
əruin    olması  haqqında  fikir 
yürütmə
y
ə
 
ə
sas verir.  
Qabiliyy
ə
tl
ərin  diaqnostikasi,  ölçülməsi  psixologiyada    mürə
kk
ə

probleml
ə
rd
ə
n  biridir.  Uzun  ill
ə
r  boyu  zehni  istedad    testl
ə
ri 
əsasında  
insanların  qabil
iyy
ə
tl
ərinin düzgün ölçülmə
si  istiqam
ə
tind
ə
 
bir çoc sınaqlar 
aparılmışdır.    Zehni  istedad  əmsalı  adlandırılan 
IQ 
ayrı
-
ayrı  fə
rdl
ə
rd
ə
 
müxtəlif  müxtəlif  ölçülə
r
ə
  malikdir.  Bunun   
əsasında  da    zehni  istedad 
əmsalı hesablanır. 
 
                                                              
IQ= 
ağıl yaşı 
x100 
 
 
 
 
 
faktiki yaş
 
 
Bu dü
stur testl
ə
rl
ə
 
aparılan yoxlama nə
tic
ə
sind
ə
 
ayrı
-
ayrı faktiki yaşa 
malik olan  uşaqların ağl yaşını  müə
yy
ə
n etm
ə
y
ə
 
imkan yaradır. Əgə
r 10 
yaşlı  bir  uşaq  və
 
14  yaşlı  başqa  bir  uşaq    ayrı
-
ayrılıqda  hə
r  biri  120  xal  
toplamışsa, deməli, onların hər birinin  ağıl yaşı 11 il yarıma bə
rab
ə
rdir. Bu 
ə
sasla h
əmin uşaqların zehni istedad əmsalı bu cür hesabların.
 
I uşaq (10 yaş)
   
 
115
10
100
5
,
11 x
IQ
Yüklə 1,57 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   36




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin