I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sinir sistemin ə
- 1. Senzitivlik
- Temperament tipl ərinin psixoloji xarakteristikası 1. Xolerik
- 2. Sanqvinik
|
“temperament” anlayışında tapmışdır. Temterament sözü latınca “ temperamentum ” sözündən götürülmüşdür, lüğə ti m ənası “praporsiya”, “qarşılıqlı nisbət” dem ə kdir. Yaşından asılı olmayaraq bütün insanların rə ftar v ə davranışında f ərqli xüsusiyyə tl ər müşahidə olunur. İnsanların işlə y ə rk ən, öyrə n ə rk ə n, oynayark ən, danışarkə n bel ə f ə rdi f ə rql əri aşkar görmə k olar. Onlar xarici t ə sirl ə r ə qarşı göstə rdikl əri reaksiyaların gücünə, sürə tin ə görə müxtə lif qruplara ayrılırlar. Eyni bir hadisə b ə zi adamlarda d ə rin k ə d ə r, dig ə rl ə rind ə etinasızlıq yaradır. Bə zi adaml ar gülmə li bir hadis ə d ən göz yaşları axıdıncaya qə d ər gülür, digə rl ə rinin is ə bir azca dodağı qaçır. (Mə s ə l ə n, Az ərbaycanın xalq artisti N.Zeynalova “Cə hr ə qarı” obrazını oynayarkə n tamaşaçıların münasibə ti), (Teatra blet alan v ə gecik ə n 4 n ə f ə rin f ə rqli davranışı və s.) Psixologiyada temperament ə bel ə bir t ə rif verilir: Temperament şə xsiyy ə tin f ə aliyy ə ti v ə davranışı prosesində üzə çıxan, psixi fəallığın dinamikasını ə ks etdir ə n f ə rdi –psixoloji xüsusiyyə tdir. İnsanın psixi fə aliyy ə tind ə 2 ə sas amil x üsusi olaraq diqqə ti c ə lb edir. 1. f əallıq. 2. emosionallıq. Psixi f ə aliyy ə tin f əallığı özünün cə r ə yanetm ə gücünə, sürə tin ə v ə tempin ə görə f ə rql ə nir. Psixi f əallıq müxtə lif adamlarda f ə rqli t əzahürlə r ə malikdir. Burada bir-biri il ə qütblük təşkil edə n iki ə sas c ə h ə ti f ə rql ə ndirm ə k olar: 1. Böyük enerjililik, qə tiyy ə tlilik, h ə v ə s v ə nitq zamanı ifadə li h ə r ə k ə tl ə r. 2. Passivlik, süstlük, astagə llik, z ə if tempd ə müşahidə olunan h ə r ə k ə tl ə r. Romalı hə kim Qalen (e. ə .II ə sr) temperament tipl ə rini fizioloji, psixoloji, h ə tta ə xlaqi xass ə l ə r ə ə sas ən şərh etmişdir. Qalen ilk də f ə olaraq temperamentin t əsnifatını vermiş və onun 13 tipini göstərmişdir. Antik dövrdə ki temperamentl ə bağlı fikir və mülahizə l ər yüzilliklər keçdikdə n sonra psixikanın dinamik təzahüründə ki f ə rql ə rl ə b ağlı yeni nə z ə riyy ə l ə r yaratmağa başladış. Lakin yaranan bu nə z ə riyy ə l ə r ə antik yunan v ə romalı h ə kiml ə rin t ə sivi qalmaqda idi. Bu n ə z ə riyy ə l ə r Humoral sistem adlanır. Humoral n ə z ə riyy ə yuxarıda deyildiyi kimi orqanizmdə ki mayel ə rin nisb ə tin ə əsaslanır. Al man psixiatrı E.Kreçmer XX ə srin 20-ci ill ə rind ə temperamentin xüsusiyyə tl ərini insanın bə d ən quruluşunun xüsusiyyə tl ə ri il ə izah etm ə y ə başladı. Kreçmerə görə b ə d ən quruluşuna görə müə yy ə n temperament tipi uyğun gə lir. XX ə srin 40- cı illə rind ə Amerika psixoloqu Y.eldon temperamentin b ə d ən quruluşu ilə ə laq ə sini daha əsaslı şə kild ə sübut etm ə y ə çalışdı. Onların bu nə z ə riyy ə si Somatik sistem adlanır. Məşhur rus alimi İ.P.Pavlov temperament tiplə rini ali sinir f ə aliyy ə tini tipl ə ri əsasında izah edirdi. Son ralar psixoloq v ə fizioloqlar (B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebılitsın və b.) İ.P.Pavlovun bu nə z ə riyy ə sini daha da inkişaf etdirə r ək bu xüsusiyyə tl əri beyinin strukturuna uyğun olaraq izah etdil ə r. Temperament tipl ə rinin ali sinir f ə aliyy ə tin ə ə sas ən şə rhi Sinir sistemin ə ə saslanan n ə z ə riyy ə adlanır. Temperamenti yalnız şə rti olaraq şə xsiyy ə tin komponentin ə aid etm ək olar. Çünki temperament bir qayda olaraq anadang ə lm ə dir v ə bioloji xüsusiyyə tl ə rl ə şə rtl ə nir. Temperament xarakterl ə sıx bağlıdır və yaşlı adamlarda onları fə rql ə ndirm ək xeyli çə tindir. H ə l ə bizim eradan bir neçə ə sr ə vv ə l q ə dim Hind v ə Çin tə bibl ə ri insan b ə d ə nind ə ki elementl ə ri 3 əsas qrupa ayırırdılar. Çinlilə rd ə: “tsi (heyvayab ə nz ər başlanğıc), öd, qan, selik. B ə d ə nd ə bu mayel ə rd ə n h ə r hansı birinin üstünlük təşkil etmə si baxımından qədim çinlilər insanları aşağıdakı 3 ə sas tip ə ayırırdılar: 1. Öd və ya qanın üstün olduğu adamlar: güclü, mə rd, c ə sur, p ə l ə ng ə b ə nz ər adamlardır. 2. “Tsi”nin üstün olduğu adamlar: meymunabə nz ər adamlardır. 3. Seliyin üstün olduğu adamlar: lə ng, astag ə l v ə az f əal adamlardır. Psixologiya tarixind ə temperament haqqında ilk təlimin müə llifi Q ə dim Yunan h ə kimi Hippokrat hesab edilir. (e. ə . V-IV ə srl ə r). O, temperamentin şə rhini v ə izahını fizioloji əsaslarını insan orqan izmind ə mövcud olan 4 müxtəlif mayenin qarşılıqlı nisbə ti il ə isah edirdi. 1. Qan (latınca “sanqviz”) – sanqvinik; 2. Selik (“fleqma”) – fleqmatik; 3. Öd, sarfa (“xole”) – xolerik; 4. Qara öd (“melame xole”) – melanxolik. Qeyd etm ək lazımdır ki, insanların hə r biri müə yy ə n temperament tipin ə aid edils ə d ə, xalis şə kild ə bu v ə ya dig ə r temperament ə rast g ə lm ək çox çətindir. İnsanların böyük ə ks ə riyy əti qarışıq temperament tipin ə aiddir. Lakin h ər hansı temperament tipinin xüsusiyyətinin üstün olması baxımından onl ar konkret bir tip ə aid edilirl ə r. M ə s ə l ən, rus yazıçısı Gertsen sanqvinik, Qoqol melanxolik, Puşkin xolerik temperament tipli olmuşlar. Suvorov xolerik, Kutuzov fleqmatik, Hitler və Stalin xolerik temperament tipin ə m ə nsub idil ə r. Heyd ər Əliyev, S.Vurğun xolerik temperamentin ə m ə nsub idil ə r. Yunan t ə bibi Hippokrat temperamentin fizioloji əsaslarını psixoloji və fizioloji c ə h ə td ə n, Roma h ə kimi Qalen (II ə sr), fizioloji, psixoloji v ə ə xlaqi c ə h ə td ə n, XVIII ə srd ə yaşamış Alman filosofu İ.Kant isə yalnız psix oloji xass ə kimi s ə ciyy ə l əndirmişdir. XIX ə srd ə alman psixoloqu V.Vund temperamenti “ruhi hə r ə k ə tl ə rin qüvvə si v ə sur əti arasındakı nisbət” hesab edirdi. XX ə srd ə alman alimi Kreçmer və ABŞ alimi Şeldon temperamenti daxili ifrazat v ə zil ə rinin f ə aliyy ə tinin nisb ə ti il ə izah etmiş, temperament tipl ərinin insanın fizioqonomiyası ilə ə laq əsinin olduğunu eqyd etmişlə r. Rus fizioloqu akademik İ.P.Pavlov temperament haqqında tə lim ə tamamil ə yeni v ə f ərqli baxış gətirmiş, onu ali sinir fə aliyy ətinin qanunları əsasında izah etm ə y ə nail olmuşdur. İ.P.Pavlov sinir proseslə ri olan oyanma v ə l ə ngim ə nin 3 ə sas xüsusiyyə tini k əşf etmişdir. 1. Oyanma v ə l ə ngim ə nin qüvvə si; 2. Oyanma v ə l ə ngim ə nin müvazinə tliyi; 3. Oyanma v ə l ə ngim ə nin mütə h ə rrikliyi. Oyanma v ə l ə ngim ə prosesl ərinin qüvvəsi bütövlükdə sinir hüceyrə l ərinin iş qabiliyyətinin göstə ricisidir. Oyanma v ə l ə ngim ənin müvazinə tliyi sinir prosesl əri arasındakı balansı ə ks etdirir. Oyanma v ə l ə ngim ə nin mütə h ə rrikliyi bu prosesl ərin qarşılıqlı olaraq ə v ə zl ə nm ə sur ə ti nin göstə ricisidir. Qeyd olunan 3 ə sas ə lam ə t ə ə saslanan Pavlov temperament tipl ərinin adlarına toxunmadan onları aşağıdakı kimi izah etmişdir. 1. Qüvvətli, müvazinətli, mütə hh ə rrik tip – y əni, diribaş, canlı tip – sanqvinik. 2. Qüvvətli, müvazinə tsiz tip – coşğun və enerjili, tündmə caz tip – xolerik. 3. Qüvvətli, müvazinə tli tip - ə tal ə tli, sakit v ə astag ə l tip – fleqmatik. 4. Z ə if tip – melanxolik. İ.P.Pavlov vaxtil ə qetd etmişdir ki, sinir proseslərinin başqa mümkün xass ə l ə ri d ə ola bil ə r. Pavlovdan sonra B.M.Teplov v ə V.D.Neblitsın daha iki yeni xass ə nin – dimaniklik v ə labilliyi k əşf etmişlə r. Dinamiklik dedikd ə onlar m ə nfi v ə ya müsbət şə rti reflektor rabit ə l ərin yaranması sürə tini, labillik dedikd ə is ə , oyanma v ə l ə ngim ə prosesl ərinin yaranması sürə tini n ə z ə rd ə tuturdular. Onların fikrincə sinir prosesl əri arasında düzxətli asılılıq (oyanma nə q ə d ə r z ə ifdirs ə , diqq ə t bir o q ə d ər tez yayınır) və ə yrix ətli asılılıq (oyanma prosesinin qüvvə si müə yy ə n h ə dd ə çatdıqda, emosional oyanıqlıq zə ifl əyir) mövcuddu r. Temperment tipl ə tin ə aid xass ə l ərin daha geniş və müfə ss əl izahı akademik V.Merlin t ə r ə find ə n ir əli sürülmüşdür. 1. Senzitivlik – bu psixi reaksiyanın ə m ə l ə g ə lm ə sin ə t ə sir ed ən qıcığı v ə onun qüvvə sini ə ks etdirir. (m ə s ə l ə n, bir d ə f ə qışqıran kimi də rhal qorxdu). 2. Reaktivlik – qüvvə tli xarici v ə daxili t ə sirl ə r ə (t ə nqid, t əhqir, ürə k sındıran söz, hə d ə v əs.) qarşı verilən reaksiyanın qeyri– ixtiyarilik d ə r ə c ə sini ə ks etdirir. 3. Aktivlik – m ə qs ə d ə çatmaq üçün xarici və daxili t ə sirl ə r ə qarşı müqavimə t d ə r ə c ə sinin ə ks etdirir. 4. Reaktivlikl ə aktivliyin nisb ə ti – bu f ə aliyy ə tin n ə d ən asılı olduğunu - ə qid ə v ə ya m ə qs ə dd ə nmi, yoxsa t əsadüfi istə kd ə nmi - ə ks etdirir. 5. Reaksiyaların tempi – psixi reaksiyanın sürəti, nitq zamanı zirə klik, yaddasaxlamanın sürə ti v ə s. 6. Plastiklik - (xarici t ə sirl ə r ə tez uyğunlaşma) və onun ə ksi olan rigitlik (gec uyğunlaşma). 7. Ekstroversiya – (f ə aliyy ə tin indiki andan) v ə introversiya (keçmişvə ya g ə l ə c ə kd ən asılı olması). 8. Emosional oyanıqlıq – Emosional reaksiyanın yaranmasının d aha aşağı tə sir d ə r ə c ə si v ə onun yaranma sürə ti. Mü xt ə lif ə m ə k f ə aliyy ə ti sah ə l ə rind ə temperament tipl ərinin mühüm xarakterik keyfiyy ə tl əri üzə çıxır. Mə s ə l ə n, t ə cili g ə rginlik t ə l ə b ed ə n peşə l ə rd ə temperament xüsusiyyə tl əri taleyüklü xüsusiyyə tl ə r ə malikdir. M ə s ə l ə n, melanxolik vasvasılı, şübhə meylli, s ə ks ə k ə lidir. L ə ngdir. Bel ə şagird qaralama yazı üzə rind ə çox oynayır, ağartmaya isə vaxt çatmır. Yazdığını də f ə l ə rl ə yoxlayır, sə hv ed ə c ə yind ə n qorxur. Savqvinik tez, sürə tli, b ə z ən pinti yazır, yazdıqlarını yoxlamağa hövsə l əsi çatmır, onun yazı işində s ə hvl əri çox olur. İnsanların tempetament tipi ilə onların davranış mə d ə niyy əti arasında birbaşa ə laq ə vardır. Elə adamlar var ki, ə d əbsiz, çılğın, ə s ə bidir. Onlar deyir: n ə ed ə bil ə r ə m, temperamentim,xasiyy ə tim bel ə dir. Onlar qeyri- m ə d ə ni, t ə rbiy əsiz adamlardır. İnsanların temperamenti ilə irad ə arasında ə laq ə vardır. Polad iradəli adamlar özünü ə l ə ala bilirl ə r. Temperament tipl ərinin psixoloji xarakteristikası 1. Xolerik – müvazinə tsiz, tez-tez əhvalı dəyişən, emosiyalarında coşğun, işə ehtirasla başlayan, daim hə r ə k ə td ə olan güclü temperament tipidir. Xolerik üçün reaktivlik, yüksək aktivlik, reaksiyaların sürətli olması s ə ciyy əvidir. Lakin onların reaktivliyi aktivlikdən üstündür. Xolerik k əmhövsə l ə , s əbrsiz, tündməcazdır. Çə tinlikd ə n qorxmur, m əhz öz gücünə onu aradan qaldırmağa çalışır. Xolerikl ə rd ə oyanmanın lə ngim ə d ən üstün olması onları bir sıra probleml ə rl ə üzləşdirir. Onlar ünsiyyət zamanı özlə rini ə l ə ala bilmir, m ə s ə l ə l ə r ə k ə skin ya naşır, səbrsizlik göstərir ki, bu da onlarda ünsiyyə t çətinliyi yaradır. Bu xüsusiyyə tl ə rin ə görə xolerikl ər çox vaxt hadisə l ə ri obyektiv qiym ə tl ə ndir ə bilmirl ə r. 2. Sanqvinik – müvazinətli, ünsiyə tcil, h ə ssas, h ə r əki, yüksə k psixoloji aktivlik göstə r ən güclü temperament tipidir. Sanqvinik zirək, diribaş, tez -tez v ə ziyy ə ti d əyişə n, tez-tez t ə sirl ə n ə n, h ər şeylə maraqlanan temperament tipidir. Lakin onun marağı və h ə v ə si d əyişə n v ə davamsızdır. Mimikası z əngin, mütə h ə rrik v ə ifad əlidir. Əhval -ruhiyy ə si d əyiş k əndir. Yeni şə rait ə v ə insanlara tez v ə asan uyğunlaşır. Sanqvinik reaktivdir. Onlar tez t ə sirl ənir, tez küsür və tez d ə unudurlar. Sanqvinikl ə r kollektiv f ə aliyy ə t ə meyl göstə rir, insanlarla tez v ə asan ünsiyyət qururlar. Onlar yeni şə rait ə tez uyğunlaşı r v ə bununla bel ə köhnə ni d ə tez unudurlar. T ə lim f ə aliyy ə ti zamanı sanqvinik maraqlandığı fə nn v ə mövzuları asanlıqla mə nims ə yir. Xoşlamadığı fə nn ə maraq göstərmir, öyrə nm ə y ə s ə y etmirl ə r. 3. Fleqmatik - güclü temperament tipidir, hə r ə k ə tl ə ri l əngdir. Əhvalı ad ə t ən sabitdir. Emosiyaları zahirə n z ə ifdir. Psixi f əallığının sə viyy ə si aşağıdır. Reaktivliyi azdır. Fleqmatik az plastikdir və rigiddir. Fleqmatikl ə r f ə aliyy ə t prosesind ə ölçülü - biçili davranırlar. Qayda -qanuna ə m ə l etm ə yi, ad ə t etdikl əri şə raitd ə çalışmağı xoşlayırlar. Ləng olmaları bir qayda olaraq t ə lim f ə aliyy ə tind ə onları çə tinlikl ə rl ə üzləşdirir. Belə ki, yeni materialı öyrənib yadda saxlamaq üçün də f ə l ə rl ə t ə krar etm ə y ə ehtiyacları olur. Fleqmatikl ər insanlarla münasibə td ə sabit v ə sakitdirl ə r. Onlar hadis ə l ə r ə d ə soyuqqanlı yanaşırlar. Onları özündən çıxarmaq çə tindir. Ad ə t ə n mübahisə l ə r ə qoşulmurlar. Tə rbiy ə işi düzgün qurulduqda, yaxşı şə rait ə düşdükdə onlarda işgüzarlıq, dözümlülük, hadisə l ə rd ən düzgün nə tic ə çıxara bilmə k keyfiyy ə ti form alaşır. Münbit olmayan şə raitd ə is ə t ə nb ə llik, ə tal ə t, ə zginlik kimi m ənfi xüsusiyyə tl ər özünü göstə rir. B ə z ə n onlar insanlara, ə m ə y ə , h ətta özlə rin ə qarşı laqeyd olurlar. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|