I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2. Ə m ə y ə münasibə ti ifad ə ed ə
- 3. İnsanın özünə münasibə tini ifad ə ed ə n xarakter ə lam
- 4. İnsanın şeylə r ə , s ə rv ə t ə münasibə
|
4. Melanxolik – z ə if temperament tipidir. H ə r ə k ə tl ə ri l ə ngdir. Psixi f əallığı aşağıdır. Asanlıqla tə sirl ə nir, qeyri- senzitivdir. Yeni şə rait ə çə tinlikl ə uyğunlaşır. Hisslə rini z ə if ifad ə edir. Ad ə t ə n melanxolikl ə rd ə özünüqiymə tl ə ndirm ə aşağı olur. Onlar üçün zəif reaktivlik xasdır. Melanxolikl ə rd ə psixi prosesl ə rd ə oyanma gec baş verir. Yeni şə rait v ə güclü qıcıqlandırıcılar onları tez yorur. Ümumiyyə tl ə , onlar tez yorulurlar. Lakin öyrəşdiklə ri v ə sakit şə raitd ə m əhsuldar işlə yirl ər. Emosionallıqları z əifdir. İncikləri çə tinlikl ə bağışlayırlar. Lakin onu zahirə n biruz ə vermirl ə r. Bir qayda olaraq melanxolikl ər ünsiyyə t ə meyl göstə rmirl ər. Xüsusilə tanış olmayan şə raitd ə v ə tanımadıqları adamlarla ünsiyyə td ən qaçırlar. Onlar h ə m d ə daha çox pessimist, qapalı, qaraqabaq adam təsiri bağışlayırlar. Melanxolikl ə r ad ə t ə n musiqid ə , ə d əbi yaradıcılıqda, rəssamlıqda, daha çox uğur qazanırlar. Pis v ə ya yaxşı temperament tipi yoxdur. Onlardan hər birinin üstün v ə m ə nfi t ə r ə fl əri vardır. Xoleriklərin üstün cə h əti qısa müddə t ə rzind ə hadis ə l ə ri qiym ə tl ə ndir ə bilm əsidir. Çatışmamazlığı isə işi başa çatdıra bilm ə m əsidir. Onlar bir çox hallarda başladıqları işi sona çatdırmqda hövsə l əsizlik göstə rirl ə r. Sanqvinikl ər işin başlanğıcında yüksə k f əallıq göstə rs ə d ə , sonunda f əallıqları aşağı düşür, işə maraqları azalır. Onlar ümumə n ə ks ər hallarda yüksə k rea ksiya nümayiş etdirirlə r. Fleqmatikl ə r is ə uzun müddə t v ə inadkarlıqla çalışsalar da tezliklə qüvvə l ərini işə yönə ltm ə y ə çətinlik çəkir, özlə rini s ə f ə rb ə r ed ə bilmirl ə r. Melanxolikl ə rin yüksək dözümlülüyü, işin ortası və sonuna yaxın fəallıqları müsbə t say ılır. Lakin l ə ng v ə süst hə r ə k ət ümumə n az f əallıqları mə nfi keyfiyy ə t kimi qiym ə tl ə ndirilm ə lidir. Peşə f ə aliyy əti, peşəseçmə zamanı temperament tiplərinin peşə nin xüsusiyyə tl ə rinin dinamiklik v ə emosionallıq baxımından nə z ə r ə alınmasəı vacibdir. Xarakte r şə xsiyy ə tin psixi f ə aliyy ə tind ə özünə m ə xsus yer tutan, onun sosial davranışında, xüsusilə, başqa adamlara, ə m ə y ə v ə özünə münasibə tdind ə əks olunan davamlı fə rdi- psixoloji xüsusiyyə tl ə rd ə n biridir. Xarakter sözü yunanca “xarakteristika” sözündən götürülmüşdür. Lüğə ti m ənası “naxış”, “iz” demə kdir. Şə xsiyy ətin tipik davranış tərzini şə rtl ə ndir ə n, f ə aliyy ə t v ə ünsiyyə td ə ə m ə l ə g ə l ə n v ə t əzahür edən davamlı fərdi xüsusiyyə tl ə rin m ə cmuyuna xarakter deyilir. Biz gündə lik h əyatda çoxsaylı adamlarla qarşılaşırıq. Onların bə zil ə ri h ə yatsev ə r, b ə zil əri tüfeyli, tə nb ə l, b ə zil ə ri xudbin, eqoist, b ə zil ə ri is ə ciddi v ə soyuqqanlı adamlar kimi bizdə müxtə lif t əəssüratlar oyadır. Belə likl ə , xarakter şə xsiyy ətin psixoloji strukturunda bütöv, tam, inteqral bir xüsus iyy ə t kimi diqq ə ti c ə lb edir. Şə xsiyy ə tin xarakterind ə yer tutan nisb ə t ə n sabit v ə davamlı xassə l ə r kompleksi xarakter ə lam ə tl ə ri adlanır. H ər bir insanın xarakteri onun yaşadığı, formalaşdığı ictimai -tarixi dövrün xüsusiyyə tl ə ri, h əyat şə raiti il ə xarakteriz ə olunur. Xarakter şə xsiyy ə tin t ə krarolunmaz f ərdi xüsusiyyə tl ə rind ə n biridir. H ə yatda eyni xarakterli iki n ə f ə r yoxdur. H ər bir şə xsiyy ə t b ə nz ə rsiz, t əkrürsız xüsusiyyə tl ə ri il ə f ə rdiyy ətdir. Ona görə d ə insanların xarakterlə rini tam v ə d əqiq şə kild ə öyrə nm ək mümükün deyil. Lakin hər bir insanın xarakterinin f ə rdi c ə h ə tl əri vardır və bu xüsusiyyə tl ər dsvamlı şə kild ə, müvafiq situasiyalarda özünün göstə rir. M ə s ə l ə n, bir dam c ə sur, dig ə ri qorxaq kimi tanınarsa, təhlükə zamanı bu xüsusiyyə tl ə müvafiq şə kild ə onların davranıçşında özünü göstə r ə c ə kdir. İnsanın xarakteri onun ə qid əsi, dünyagörüşü və irad ə si il ə sıx bağlıdır. Dünyagörüşü xarakterin əsasını təşkil edir. Möhkə m ə qid ə sahibi olmayan adam möhkə m xarakter sahibi d ə ola bilm ə z. H ə r bir insa nın xarakteri davranışda ə ks olunur v ə h əmişə başqaları tə r ə find ə n ə xlaqi baxımdan qiymə tl ə ndirilir. M ə s ə l ə n,eqoist, prinsipial, meyirxah, adamayovuşmaz və s. Temperamentd ə n f ə rqli olaraq xarakter h əyatda qazanılma xüsusiyyə tl ə rin m ə cmuyudur. C ə miyy ə t, b aşqa adamlar tə rbiy ə vasit ə sil ə insanın xarakterində izl ər buraxır. İnsan anadan qorxaq, tə nb ə l v ə ya ə m ə ksev ər doğulmur. O, öz həyatı və f ə aliyy ə ti prosesind ə bu xüsusiyyə tl ə r ə sahib olur. İnsanda xarakter ə lam ə tl əri çoxdur. Lakin onların başlıca olanlarını 4 qrupda c ə ml əşdirirlə r. 1. İnsanın kollektivə , c ə miyy ə t ə v ə başqa adamlara münasibə ti. Xarakterin bu ə lam əti ilk növbə d ə kollektiv ə münasibə td ə t əzahür edir. Kollektivçi şəxs özünü aid olduğu kollektivin üzvü hesab edir, kollektivin maraq v ə m ə nafeyini özününkü ilə eynil əşdirir. Kollektivçiliyin ə ksi eqoizmdir. Eqoist xarakterli insanlar h ə r zaman v ə h ə r yerd ə özlə rinin şə xsi m ə nafel ərini güdürlə r. Xarakterin dig ə r ə lam ə ti h əssaslıqla bağlıdır. Hə ssas insanlar başqalarına qarşı diqqətli olur, lazımi anda onların kömə yin ə g ə lirl ə r. H əssaslıq heç də yumuşaqlıq demək deyil. Onlar lazım gə ldikd ə s ə rt v ə t ə l ə bkar olurlar. Başqalarına qarşı münasibə td ə kobudluq m ə nfi xarakter ə lam ə ti sayılır. Kobud xarakter ə lam əti çox müxtə lif s ə s ə bl ə rd ən yaranır: düzgün olmayan t ə rbiy ə , hadis ə l əri düzgün qiymə tl ə ndir ə bilm ə m ə k, irad ə z ə ifliyi v ə s. Xarakterin bir ə lam ə ti d ə düzgünlükdür. Düzgün insan öz və zif ə sini d ə qiq yerin ə yetirir, doğruçu və xeyirxah olur. Heç vaxt yalan danışmır, başqalarını aldatmır və s. 2. Ə m ə y ə münasibə ti ifad ə ed ə n xarakter ə lam ə ti. Xarakterin bu ə lam ə tin ə ə m ə ksev ə rlik, ə m ə kd ən zövq almaq, onun nə tic ə l ə rind ə n sevinm ək aiddir. Əmə ksev ər insan hansısa işi sadə c ə yerin ə yetirmir, onu vicdanla, daha yaxşı formada, sə liq əli şə kild ə yerin ə yetirir. Ə m ə y ə münasibə td ə m ə nfi xarakter ə lam ə tin ə t ə nb ə llik, s ə liq ə sizlik, t əşəbbüskarlığın olmaması, y eniliy ə qarşı çıxmaq kimi keyfiyy ə tl ə r aid edilir. 3. İnsanın özünə münasibə tini ifad ə ed ə n xarakter ə lam ə tl ə ri. Bura ilk növbə d ə t əvazökarlıq ai d edilir. T əvazökar insan heç vaxt özünü t ə rifl əmir, öz xidmə tl ərini şişirtmir, başqalarının xidmətini azaltmır. O, ətrafdakı insanlara hörmə tl ə yanaşır, özünü onlardan üstün tutmur. T əvazökar insanın danışığı, geyimi, davranışı sadə v ə t ə bii olur. T ə va zökarlıq özünütə nqidl ə birbaşa bağlıdır. O, özünə t ə nqidi yanaşmağı bacarır, sə hvl ərini görür və aradan qaldırmağa çalışır. T əvazökar insan eyni zamanda öü lə yaq ətini qoruyur, özünə hörmə t qoyur. Özünə hörməti yükəxanalıqla, lovğalıqla, tə k əbbürlülüklə qa rışdırmaq olmaz. Sonuncular xarakterin m ə nfi ə lam ə tl ə ridir. 4. İnsanın şeylə r ə , s ə rv ə t ə münasibə tini ifad ə ed ə n xarakter ə lam ə tl ə ri. Bura insanın sə rv ə t ə , var- dövlə t ə münasibə tini, s ə liq ə lilik, pintilik, qayğıkeşlik kimi xarakter ə lam ə tl ə ri aiddir. Şə xsiyy ətin gerçəkliyin ayrıa - yrı cə h ə tl ə rin ə f ərqli münasibə tl ə rin ə görə xarakteri bir sıra xassə l ə r ə (keyfiyy ə tl ə r ə ) v ə ya yarımqruplara ayırmaq mümükündür. Yarımqruplardan birincisinə f ə aliyy ə t prosesind ə t əzahür edə n keyfiyy ə tl ə ri aid etm ə k olar (t əşəbbüskarlıq, işgüzarlıq və ya ə ksin ə , t əşəbbüskar olmayan, tə nb ə l v ə s.) İkinci yarımqrupa insanın başqa adamlara münasibə ti, y əni ünsiyyə t aid edilir (n ə zak ə tlilik- n ə zak ətsizlik, mehribanlıq -kobudluq, t əvazökarlıq - lovğalıq və s.) Üçüncü yarımqrupa insanın özünün - özünə münasibəti aid edilir (özünütə nqid, özündənrazılıq, ciddilik, sırtıqlıq və s.). Dördüncü, şeylə r ə ( əşyalara) münasibə ti ( əliaçıqlıq -x ə sislik, s ə liq ə lilik-pintilik v ə s.). Xarakteristika sözünü ilk də f ə b.e. ə . IV-III ə srl ə rd ə yaşamış yu nan filosofu Teofrast işlətmişdir. O, bu anlayışla insanın mə n ə vi al ə mini izah etm ə y ə çalışmışdır. XVII ə srd ə bu termind ə n Labryuyer istifad ə etmiş və bu sözü insanın sosial-m ə n əvi siması mənasında işlətmişdir. XIX ə srd ə fransız psixoloqu A.Bine bu termi ni sırf psixoloji planda təhlil etmişdir.Onu insanın hisslə r al ə min ə v ə irad ə y ə şamil etmişdir. XVIII əsr alman filosofu İ.Kant xarakteri temperamentdə n f ə rqli olaraq h əyatda qazanılmış xüsusiyyə t kimi qiym ə tl əndirmişdir. Ribo xarakteri irsi c ə h ə td ə n şə rtl ənmiş xüsusiyyə t, Polan is ə h ə yat t ə rzi il ə şə rtl ənmiş keyfiyyət adlandırmışdır. Psixoanalizin banisi Avstrya psixiatrı hesab edirdi ki, Z.Freyd belə hesab edirdi ki, 4 yaşında uşağın xarakteri ə sas ən formalaşmış olur. İnsanın xarakterində gözlə nilm ə z c ə h ə tl ə r, ə lam ə tl ər psixikanın müvə ə ti v ə ziyy ə tind ən asılı olaraq özünü biruzə ver ə bil ər. Yaranmış v ə ziyy ə td ən asılı olaraq hə yatsev ə r adan m ə krli, sakit t ə bi ə tli adam affektiv h ə r ə k ə tl ə r ə meylli ola bil ər. Orqanizmin qocalması ilə ə laq ə dar insanın psixikasında sıçrayışlı dəyişikliklər müşahidə oluna bil ə r. Xarakterin fizioloji əsasını dinamik stereotip v ə temperament tipi t əşkil edir. İ.P.Pavlov sinir sisteminin 3 xüsusi tipini qeyd etmişdir. I və II siqnal sisteml ə rind ən hansının konkret adamda üstün olmasından asılı olaraq o, b ə dii, orta v ə mütə f ə kkir tipl ə ri f ə rql əndirmişdir. B ə dii tipd ə I, mütə f əkküi tipdə is ə II siqnal sistemi üstünlük təşkil edir. Orta tipd ə h ər iki siqnal sisteminin üstünlüyü vardır. Qeyd olnuduğu kimi xarak ter anadang ə lm ə deyil, h əyatda qazanılma xüsusiyyə tl ə rin kompleksidir. Lakin orqanizmin t əbii xüsusiyyə tl ə ri, o cümlə d ə n sinir sistemi tipi anadang ə lm ə xüsusiyyə tl ə r kimi xarakterin strukturunda davamlı yer tutur. Sinir prosesl ə rinin xass ə l əri olan mütə h ərriklik, müvazinə tlilik, sinir prosesl ərinin gücü insanın hə r hans əı hadisə y ə göstə rdiyi reaksiya fonunda üstün rola malikdir və onlar insanın davranış və f ə aliyy ə tind ə üzə çıxır. İki müxtəlif adamın eyni bir hadisə y ə göstə rdiyi f ərqli münasibə t buna misal ola bil ər. İnsanın xarakterində sinir sistemi tipind ən başqa digə r t ə bii amill ə rin, m ə s ə l ən, ürə k-damar, h ə zm, endokrin sisteml ə rin d ə t ə siri vardır. Xarakter yalnız hə r ə k ə tl ə rd ə , f ə aliyy ə td ə deyil, h ə m d ə insanın nitqind ə , mimika v ə jestiku lyasiyasında təzahür edir. Hər bir insanın nitqi yalnız mə zmunca deyil, h ə m d ə formaca f ə rdi f ə rql ə r ə malikdir. B ə zi adamlar b ə rkd ə n, b ə zil ə ri asta- asta, sakit, yavaş - yavaş danışır. İnsanın mimikasında da belə t əzahürləri görmək mümükündür. Üzdəki qırışlar yalnız qocalıqla bağlı deyil, hə m d ə üz ə z ə l ə l ə rinin ad ət edilmiş hə r ə k ə tl ə ri il ə bağlı olaraq yaranır. Xarakterd ə h əmişə bir ə lam ət üstün, aparıcı rola malik olur, onun ətrafında yaxın xüsusiyyə tl ə r c ə ml ə nir. Bu, xarakterin simptom kompleksl ə ri adlanır. Mə s ə l ən, yalançı adamlar hə m d ə qorxaq v ə yaltaq olur. T əvazökar adamlar hə m d ə saf, xeyirxah, alic ə nab, m ə rd, mehriban olurlar. Xarakterd ə ə qid ə başlıca yer tutur.(Prinsipiallıq, optimizm, tə l əbkarlıq v ə ya f ə rdiyy ətçilik, prinsipsizlik) İnsanın xarakterində maraq v ə t əlabatların, intellektin, iradə nin v ə hissl ərin özünə m ə xsus t ə sirl əri xardır. Xarakterin t ə bii əsasını temperament tipi təşkil edir. İnsanın xarakterində müsbə t sintetik keyfiyy ə tl ə rin rolu olduqca böyükdür. 1. Ə xlaqi t ə rbiy ə lilik; 2. Xarakterin bütövlüyü; 3. Xarakterin müə yy ə nliyi; 4. xarakterin gücü; 5. Mütə h ə rriklik. Xarakterd ə tipik v ə f ə rdi c ə h ə tl ə r xüsusi olaraq fə rql ə ndirilir. T ə rbiy ə şə raiti, t ə labat v ə zövqlə r, t ə labatlar v ə hissl ə r insanda xarakterin f Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|