I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Psixi xass ə v ə ya xüsusiyyə tl ə r
|
Psixi v ə ziyy ə tl ə r v ə ya hallar şə xsiyy ə tin psixi f əallığının bu və ya dig ə r s ə viyy ə sini s ə ciyy ə l ə ndir ən bütöv emosional təzahürlərdir. Onların yaranması müxtə lif s ə b ə bl ə rl ə bağlıdır, müvə əti xarakter daşıyır, şə xsiyy ə tin psixi v ə praktik f ə aliyy ə tind ə fon rolunu oynayır. P sixi v ə ziyy ə t v ə ya hallara yaradıcı ilham, dalğınlıq, öz qüvvə sin ə iman, şübhə , h ə y ə can, stress, affekt, frustrasiya v ə s. aid edilir. Psixi xass ə v ə ya xüsusiyyə tl ə r şə xsiyy ətin davamlı psixi xüsusiyyə tl ə ri olub, h ər bir insanın rə ftar v ə davranışında təzahür edə n tipik v ə özünə m əxsus xüsusiyyə tl ərdir. Bunlara şə xsiyy ə tin istiqam ə ti v ə ya motivl ə r sah ə si, temperament, xarakter v ə qabiliyy ə tl ə r aid edilir. Bunlarla yanaşı psixologiyanın öyrə ndiyi hadis ə l ər sırasında fə aliyy ə t, irad ə , sosial qruplar, ü nsiyy ət, kütlə vi psixi hadis ə l ər (azarkeş və tamaşaçıların, mitinq iştirakçilarının hə r ə k ə tl ə ri v ə s) d ə mühüm yer tutur. Psixi hadis ə l ə r obyektiv al əmin subyektiv inikasıdır. Ta qə dimd ə n psixika haqqında bir -biri il ə ziddiyy ə t t əşkil edə n iki t əlim mövcud olmuşdur. Onlardan biri idealist, dig ə ri is ə materialist t əlimdir. İdealistlər psixikanı müstə qil, birinci v ə materiyadan asılı olmayan mütlə q ideya kimi q ə bul edirl ə r. Onlar obyektiv idealistl ə r v ə subyektiv idealistl ə r olmaqla iki ə sas c ə bh ə y ə ayrılmışlar. Materialistl ə r is ə psixikanı, o cümlə d ən şüuru maddi bə d ən üzvü olan materiyanın məhsulu hesab edir, beyinsiz psixikanın mövcudluğunu mümükünsüz hesab edirlər. İdealist və materialist baxışlar arasındakı mübarizə nin 2500 il ə yaxın tarixi vardı r v ə bu mübahisə bu gün də davam etm ə kd ə dir. Materialist n ə z ə riyy ə y ə görə psixika obyektiv al ə min subyektiv inikasıdır, yə ni obyektl ə r, cism v ə hadis ə l ə r subyekt olan insanlardan k ənarda, onlardan asılı olmayaraq mövcuddur. Obyektiv aləmin, reallığın mövcudluğunu ə ks etdir ə n ə sas f ə ls ə fi kateqoriya is ə materiyadır. İnikas materialist idrak nə z ə riyy ə sinin əsas prinsipidir. İnikas dedikdə iki obyektin qarşılıqlı tə siri v ə onun n ə tic ə si n ə z ə rd ə tutulur. Bu zaman obyektl ə rd ə n biri dig ə rind ə müə yy ə n d ə y işikliklər yaradır və onun strukturuna uyğun gə lir. Psixika haqqında elmi tə s əvvürlərin formalaşmasında tə bi ətşünaslıq elminin müstə sna d ə r ə c ə d ə ə h ə miyy əti olmuşdur. İngilis təkamülçüsü Ç.Darvinin “Təbii seçmə yolu il ə növlə rin ə m ə l ə g ə lm ə si v ə yaşayış uğrunda mübarizə d ə faydalı cinslərin saxlanılması” (1859), Rus fizioloqu İ.M.Seçenovun “Baş beyin refleksləri” (1863) adlı ə s ə rinin, el ə c ə d ə , İ.P.Pavlovun “İki siqnal sistemi haqqında” tə limi psixologiya elminin t ə bii- elmi əsaslarının möhkə ml ə nm ə sind ə m ühüm rol oynamışdır. Psixikanın ə m ə l ə g ə lm əsi materiyanın hə r ə k ətinin bioloji formalarının t əşəkkülü və t əkamülü ilə bağlıdır. Yer üzə rind ə canlı həyatın meydana gə lm əsi üzvi materiyanın inkişafının keyfiyyə tc ə yeni m ə rh ə l əsidir. Canlı materiyaya keçid zamanı onun h ə r ə k ət formaları da keyfiyyə tc ə d əyişir. Digə r materiyalardan f ə rqli olaraq yalnız canlı materiyaya bioloji inikas formaları mə xsusdur. Bioloji inikasın ə n b əsit forması isə qıcıqlanmadır. Canlı orqanizmlə rin, y ə ni bitki v ə heyvanların biotik (bioloji c ə h ə td ə n ə h ə miyy ə tli) t ə sirl ə r ə cavab verm ə qabiliyy ə tin ə qıcıqlanma və ya tropizml ə r (taksisl ər) deyilir. Qıcıqlanmanın elementar formalarına sadə, birhüceyrə li orqanizml ə rd ə rast g ə lm ə k olur. Xarici al ə min t ə sirl əri canlı orqanizm üçün faydalıdırsa, o, hə min t ə sir ə yaxınlaşır, onun üçün zə r ə rlidirs ə, ondan uzaqlaşır. Günə baxan bitkisi günəşə boylanır. Dekorativ otaq bitkiləri işığa doğru uzanır. Hava isti olanda ördə kl ə r suya cumur, fil xortumu il ə üstünə su s ə pir, meymun özünə s ərin yer axtarır və s. Xarici t ə sirl ə r ə cavab orqanizmin daxili v ə ziyy ə tind ə n d ə asılıdır. Əgə r canlı acdırsa qidaya doğru can atır, texdursa ondan uzaqlaşır. Demə li h ə r bir canlı orqanizm bütün xarici qıcıqlara seçici münasibə t b ə sl ə yir. T əkamül prosesind ə heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni forması həssaslıq meydana çıxır. Həyatın biotik tə sirl ə ri daha adekvat sur ə td ə heyvan t ə r ə find ə n (m ə s ə l ə n, r ə ngin ə, dadına, iyinə, formasına və s. görə ) f ə rql ə ndirilm ə y ə başlanır. Bu, artıq sadə formada duyğunun ə m ə l ə g ə lm ə si dem ə kdir. Bel ə likl ə, uzunmüddə tli t əkamül prosesində psixika meydana g ə lir v ə o, t ə dric ən müxtə lif formalarda - duyğu, qavrayış, hafizə , t ə f əkkür və s. formalarda psixi prosesl ər şə klind ə t əzahür etmə y ə başlayır. Psixikanın filogenezdə (yuna nca nöz, mənşə dem ə kdir), y ə ni t əkamül prosesində ə m ə l ə g ə lm ə si v ə inkişafı mürə kk ə b v ə çoxcə h ə tli prosesdir. O, müxtə lif amill ə rl ə, xüsusilə, mühitin tə sirl ə ri v ə sinir sisteminin t əkamül və inkişafı ilə bağlıdır. Canlı orqanizmlərin mövcudluğu mühitin , h əyat şə raitinin t ə sirl ə ri il ə şə rtl ə nir, onunla t ə yin olunur. Sad ə bir misal göstə r ək: mühitdə temperatur yüksə ldikc ə , orqanizmin kimy əvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdə is ə azalır. Bu zaman mühitə uyğunlaşma qabiliyyə tind ə n m ə hrum ol an birhüceyrə li orqanizml ə r m ə hv olur. Heyvanların davranışının psixoloji baxımdan tə hlili əsaslı surə td ə göstərir ki, onların mühitə uyğunlaşması bilavasitə onların sinir sisteminin xüsusiyyə tl ə ri il ə bağlıdır. Həyat şəraiti mürə kk ə bl əşdirkcə , sinir sistemi daha yüksə k s ə viyy ə d ə inkişaf edir. Bunun nə tic ə sind ə is ə heyvanların mühitlə ə alq ə l əri genişlənir, mühitə uyğunlaşma qabiliyyəti inkişaf etmiş olur. Sinir sistemi d ə t əkamül prosesinin məhsuludur. Onun aşağıdakı əsas növləri vardır: 1. Torvari v ə yaxud s ə pkin sinir sistemi; 2. Düyünlü sinir sistemi; 3. Borulu sinir sistemi. Torvari sinir sistemi ə n b ə sit sinir sistemidir. Su polipl ə rind ə , meduzalarda buna rast g ə lm ək mümükündür. Belə canlılarda sinir hüceyrə l ə ri b ə d ə n s ə thin ə tor şə klind ə s ə p ə l ə nm işdir və bir-biri il ə çıxıntılar vasitə sil ə birl əşir. Bir sinir hüceyrə sind ə ə m ə l ə g ə l ə n oyanma bütün hüceyrə l ə r ə yayılır və t ə sir ed ən qıcığa qarşı orqanizm bütün b ə d ənini yığmaqla cavab verir. Düyünlü sinir sistemində is ə torvari sinir sistemind ə n f ə rqli olaraq sinir hüceyrə l əri qruplaşır, mə rk əzi düyünlə r ə m ə l ə g ətirir. Sinir hüceyrə l ə ri daha çox canlının xarici mühitlə t əmasda olan baş hissə sind ə toplanır və aşağı ə traf hiss ə l ər baş hissə y ə toplanmış və ziyy ə td ə olur. Soxulcanlarda, h əşə ratlarda bel ə sinir sistemi mövcuddur. Borulu sinir sitemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda yerl əşə n sinir hüceyrə l ə rinin birl əşmə sind ə n ibar ə tdir (m ə s ə l ən, xordalılarda) T əkamül prosesində onurğalılarda onurğa beyin və baş beyin olmaqla m ə rk ə zi sinir sistemi meydana g əlmişdir. Bununla paralel olaraq heyvanlarda hiss üzvlə ri d ə inkişaf etmiş və t ə kmill əşmişdir. Nə tic ə d ə heyvanlarda müxtəlif psixi funksiyalar (duyğular, qavrayış, hafizə v ə s.) inkişaf etmə y ə başlamışdır. Sinir sisteminin mürə kk ə b qur uluşa malik olması psixi funksiyaların da mürə kk ə bl əşmə sin ə s ə b ə b olur. 1 2 3 Baş beyinin inkişafı onurğalı canlıların təkamülündə xüsusi ə h ə miyy ə t k əsb edir. Baş beyində müxtəlif funksiyaları yerinə yetir ə n lokallaşdırılmış mə rk ə zl ə r var dır. Müasir etmi tə s əvvürlə r ə görə insan beynind ə bel ə lokal m ə rk ə zl ərin sayı 100 - ə yaxındır. Ağrı, hə zz, iztirab, m ə h ə bb ə t, m əişə t instinktl əri, yazı və s. bel ə m ə rk ə zl ə rd ə ndir. Bu m ə rk ə zl ər xüsusi sinir törə m ə l ə ri – assosiasiya zonaları vasitə sil ə qarşılıqlı ə laq ə y ə girir. Yüksə k sur ə td ə t əşəkkül etmiş heyvanlarda sinir f ə aliyy ə tinin əsas fondunu şə rti refleksl ə rin m ə cmuyu t əşkil edir. Belə likl ə , qeyd etm ək olar ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə raitind ə n v ə sinir sisteminin xüsusiyyə tl ə rind ən asılı olaraq inkişaf edir. Bə s, bu xüsusiyyə tl ər onların davranışında necə ə ks olunur? Torvari sinir sistemin ə malik olan canlılar ətraf mühitin tə sirl ə rin ə ə sas ə n tropizml ə r formasında, düyünlü sinir siseminə malik canlılar ə sas ə n instinktl ə rl ə , borulu sinir sistemin ə malik canlılar isə intellektual davranışla reaksiya göstə rir. Bitkil ə rd ə tropizml ər (yunanca dönmə k, istiqam ə t dem ə kdir), heyvanlarda is ə taksisl ər üstünlük təşkil edir. Taksis yunanca “qayda”, “uyğunlaşma” demə kdir. Tropizml ə rin fototrepizm, termotropizm, xemotropizm v ə tepotropizm kimi növlə ri f ə rql ə ndirilir. Ali heyvanlarda hafiz ənin inkişafı zəmininda mnemotaksis müşahidə olunur. Heyvan yaşadığı və ya g əzdiyi müə yy ə n ə razil əri yadda saxlayır. İnstinktlə r genetik c ə h ə td ə n (latınca oyanma demə kdir) tropiziml ə rl ə bağlı olsa da mahiyyət etibarı ilə yeni davranış forması kimi özünü göstə rir. İnstinktlə r anadang ə lm ə , irs ən möhkə ml əndirilmiş hazır davranış formalarıdır. Arının şan toxuması ipək qurdunun barama toxumasını, hörümkəyin tor qurmasını və s. instinktl ə r ə nümunə göstə rm ə k olar. İnstiktlər düşünülməmiş hə r ə k ə tl ərdir. Şanın arxası kə sildiyind ə n bal axsa da arı buna ə h ə miyy ə t verm ə d ən şirə daşıyır. Ölmüş qarışqanın format turşusu ifraz etmə si v ə s. Zooparkda Nero adlı şirə b ə db əxtlik üz vermişdir: onun tükləri tökülmüşdür. Digər şirlə r ona m ə h ə l qoymurdular, tez-tez hücum edirdilər. Nero üçün süni parik hazırlanır. O, parikin geydirilmə sin ə mane olmur. Pariki geyindikd ə n sonra dig ər şirlərin Neroya qarşı münasibə ti d əyişmişdi. ABŞ -dan g ətirilmiş Skuns adlı zə rif heyvanlarda da instiktl ərin aşkar təzahürlərini görmək mümkün olmuşdur. Q.Xarlon 2 ana meymun modeli düzəltmişdir. Biri mə ftild ə n dig ə ri m ə xm ə rd ə n. Bala meymunlar südü və zil ə ri olan m ə ftil anadan ə mir, qalan vaxtlarda “parça ana”nın yanında olurdular. Demə li, ana il ə bala arasında rabitə l ə rin yaranmasında cismani təmas çox böyük rola malikdir. Avstriya psixoloqu K.Lorents qazlar v ə onların balaca ördə kl ə ri balaları üzə rind ə apardıqları tə dqiqatlar n ə tic ə sind ə inpritinq (h ə kkolma) fenomenini k əşf etmişdir. O, müə yy ən etmişdir ki, bir çox davranış formaları irsi olsa da bir çoxu həyatda qazanılır. K. Lorents qaz yumurtalarını iki yerə ayırmış, bir yarısını ana qazın altına, bir yarısını isə inkubatora qoymuşdur. Ana qazda n çıxan balalar ananın arxasınca, inkubatordan çıxanlar isə Lorentsin ardınca getmişlə r. İkinci təcrübə d ə o, qaz balalarını bir qutuya yığıb üstünü örtmüşdür. Bir müddə td ən sonra qutu açıldıqda qaz balaları yenə iki yer ə ayrılmışlar. Bir çox heyvanlarda davranışın yeni forması olan fərdi qazanılmış davranış forması özünü göstə rir. Bel ə davranışın əsasını vərdişlə r t əşkil edir. İnstinktlər eyni xarakterli olduğu halda, vərdişlə r f ərdi xarakter daşıyır. İt qarşını atılmış ət parçasını götürmək üçün arxa ayağını uzadır. Lakin heç d ə bütün itlə r bel ə h ə r ə k ə t ed ə bilmirl ə r. Heyvanlarda müşahidə olunan davranış formalarından biri də intellektual davranışdır. Belə davranışa ali heyvanlarda – meymunlarda, fill ə rd ə , delfinl ə rd ə v ə s. rast g ə lm ək mümkündür. İntellektual davranışın əsasını cism və hadis ə l ər arasındakı mürə kk əb münasibə tl ərin anlaşılması t əşkil edir. Akademik Y.P.Pavlovun Paris v ə Rafael adlı meymunlar üzə rind ə apardığı çox saylı təcrübə l əri buna misal göstə rm ək olar. Tavandan asılmış bananı götürmə k üçün yeşik və çubuqlardan istifadə . Bu zaman meymun “sınaq və s ə hvl ər” metoduna istinad edir və çıxış yolu tapır. O, çubuqdan al ə t kimi istifad ə etm əyi bacarır. Onun gözü çubuğa sataşan kimi hə r yolunu tapır. Alman psixoloqları K.Büler və V.Köler bunu “insayt” anlayışı il ə ifad ə etmişlər. İnsayt ingiliscə “anlama”, “birdən başa düşmə” demə kdir. İnsayt ə qli ə m ə liyyat m ə zmunu k ə sb edir. Odur ki, sonralar dic ə r alman psixoloqları M. Vertheymer və K.Dinker bu termind ə n insan t ə f əkkürünün, intellektinin xüsusiy y ə tl ərini öyrə n ə rk ə n istifad ə etmişlə r. Bununla bel ə heyvanların intellektual hə r ə k ə tl ərini insanın intellektual fə aliyy ə ti il ə heç cür müqayisə etm ə k olmaz. Ali psixi funksiyalar müasir psixologiyanın əsas anlayışlarından biridir. Bu anlayış psixologiya elmin ə ilk d ə f ə L.S.Vıqodski tə r ə find ə n daxil edilmişdir. Sonralar digər rus psixoloqları A.R.Luriya və A.N.Leontyev t ə r ə find ən daha da inkişaf etdirilmişdir. L.S.Viqodski psixi hadisə l ə rin iki s ə viyy ə sini - natural v ə m ə d ə ni psixi prosesl ə ri f ə rql ə ndirirdi. O, bel ə hesab edirdi ki, birincil ə r, y ə ni natural psixi funksiyalar ə sas ə n genetik ( bioloji, ikincil ə r is ə sosial amill ə rin t ə siri il ə şə rtl ə nir). Natural psixi prosesl ərin filogenetik kökləri vardır. Viqodski “mə d əni” prosesl ə ri ali psixi funksiyalar kimi xarakteriz ə edirdi. Ali psixi funksiyalar mürə kk ə b psixi prosesl ərdir ki, onlar insanın həyatı prosesində formalaşır, özlə rinin psixoloji xarakterin ə görə vasit əli xarakter daşıyırlar: müxtə lif işarə l ər sistemi, ilk növbə d ə nitq vasit ə sil ə t əşəkkül e dir. Ali psixi funksiyalar ə vv ə lc ə insanlar arasında qarşılıqlı təsir formasında mövcud olur, sonra is ə tamamil ə daxili proses ə çevrilir. V əhşi heyvanlar arasında böyümüş uşaqların psixoloji baxımdan öyrə nilm ə si d ə bu fikri sübut edir. Onların hə r birind ə natural psixi porosesl ər inkişaf etdiyi halda, ali psixi funksiyalar formalaşmamış olur. Elm ə 50-y ə q ə d ə r fakt m əlumdur ki, kiçik yaşlarında heyvanlar arasında böyüyən uşaqlar sosial -m ə d ə ni v ərdişlə r ə malik olmurlar. (Amal ə v ə K ə mal ə ). Müxtə lif psixoloqlar (A.Gezell, R.Zinq v ə b.) 8 yaşlı Kə mal ə nin g ə l ə c əyi haqqında belə proqnoz vermişlər ki, o, 35 yaşadək yaşasaydı (o, 16 yaşında ölmüşdür) onun əqli inkişafı 10 - 12 yaşlı normal uşağın s ə viyy ə sin ə çata bilərdi. Müasir psixoloji tə s əvvürlə r ə görə ali psixi f unksiyalar sistemli sürə td ə t əşkil olunmuşdur. Bu, o deməkdir ki, onların h ər biri müvafiq sistem çərçivə sind ə ə m ə l ə g ə lir v ə mövcud olur. Ali psixi funksiyaların hə r birinin bu sistemind ə özünə m ə xsus yeri v ə funksiyaları vardır. Onlar arasında qanunauyğun xarakterli qarşılıqlı ə laq ə l ər vardır. Ali psixi funksiyaların əsas xüsusiyyə tl əri bunlardır: 1. Ali psixi funksiyalar d ə rkolunan prosesl ə rdir v ə şüurun strukturuna daxildir. 2. Ali psixi funksiyalar hissi v ə h ə tr ə ki prosesl ə r ə istinad edir, m ə zmunca t ə hlil-t ə rkib xarakterin ə malikdir. Onlar t ə dtic ən avtomatlaşmış prosesl ə r ə v ə ə qli ə m əliyyatlara çevrilir. 3. Ali psixi funksiyalar daim inkişafdadır, sistemli şə kild ə inkişaf edir. Ali psixi funksiyalar şüurun əsasını təşkil edir. Şüur psixikanın insana m ə xsus olan ən ali formasıdır Psixika gerçə kliyin beyind ə inikası kimi müxtə lif s ə viyy ə l ə rl ə xarakteriz ə olunur. Burada şüur ən yüksə k zirv ə dir. Şüur psixikanın ali birləşdirici formasıdır, insanların ə m ə k f ə aliyy ə tind ə, başqa adamlarla daimi ünsiyyə tind ə formalaşır və ictimai- tarixi şə raitin m ə hsulu v ə amilidir. Şüurun psixoloji strukturu, ən mühüm xarakteristikası onun da psixika kimi beynin özü də insan beyninin xass ə si olması ilə bağlıdır. K.Marks “Kapital” ə s ə rind ə şüurun ən mühüm xüsusiyyə tl ərini obrazlı şə kild ə bel ə s ə ciy ə ll əndirmişdir: “hörümkəç toxucunun ə m əyini xatırladan bir ə m əliyyat icra edir, bal arısı da ondan şan qayırması ilə b əzi memarları utandırır. Lakin ə n pis memar da ən yaxşı bal arısından lap ə vv ə ld ə n bununla f ə rql ə nir ki memar h ə l ə mumdan şan qayırmazdan ə vv əl bunu öz beynind ə qayırıb hazırlayır”. K.Marks yazırdı ki, şüur lap ə vv ə ld ə n ictimai m ə hsuldur v ə n ə q ə d ə r ki, insanlar mövcuddur, ictimai məhsul olaraq qalacaqdır. F ə ls ə f ə ictimai şüurun, psixolojiya fərdi şüurun xüsusiyyə tl ə rini öyrə nir. (sosial psixolojiya is ə ictimai şüurun bə zi m ə s ə l ə l ə rini t ə dqiq edir). İctimai şüur dedikdə bütövlükdə müə yy ə n c ə miyy ət üçün və ya müə yy ən sosial qrup üçün sə ciyy əvi olan baxışlar, ideyalar nə z ə rd ə tutulur. İctimai şüurun mü xt əlif formaları (ictimai - siyasi hüquqi baxışlar, din, fə ls ə f ə , ə xlaq, inc ə s ə n ət) bağlıdır. Cə miyy ə ti t əşkil edə n insanlar olmadan c ə miyy ə t mövcud ola bilmə diyi kimi f ə rdl ərin şüuru olmadanda ictimai şüur mövcud ola bilm ə z. F ərdin şüuru makro və mikro sosi al mühitin,hə mkinin ail ə nin, dostların, şə xsi h əyat şə raitinin, t ə rbiy ə nin v ə s. t əsiri altında formalaşır. İnsanın şüura malik olması onun psixikasını bir sıra sə ciyy ə vi xüsusiyyə tl ə rl ə şə rtl ə nm ə sin ə z əmin yaradır. 1. İnsan dərk olunmuş zə rur ə t ə uyğun hə r ə k ə t etm ə y ə qadirdir; 2. İnsan alət yaratmağa və onu mühafizə etm ə y ə qadirdir; 3. İnsan ictimai təcrübəni başqalarına çatdırmağa qadirdi; 4. İnsanların hisslə ri ə sas ə n ali s ə ciyy ə daşıyır; 5. Heyvan psixikası bioloji təkamül qanunlarına, insan psixikası isə ictimai t ə ka mül qanunlarına tabedir. Şüurun konkret psixoloji xarakteristikasında onun 4 ə sas c ə h ə ti ifad ə olunmuşdur: 1. Şüur biliklə r m ə nb ə yidir; 2. Şüur mə qs ədyönlü fə aliyy ə tin t əşkilatçısı və t əminatçısıdır; 3. Şüur “mən”i, “qeyri -m ən”də n f ə rql ə ndirm ə k vasit ə sidir; 4. Şüur münasibə ti ifad ə etm ə k vasit ə sidir. Şüurun strukturunda mənlik şüuru mühüm yer tutur. Mənlik şüuru insanın özünün özü haqqında biliklə rini ə ks etdirir. Şüurun aşağı sə viyy əsi şüuraltı və ya t ə ht əlşüur adlanır. Şüursuzluq dedikdə is ə, insanın yuxuda olduğu zaman baş verə n psixi hadis ə l ər (röya) duyulmayan, lakin impulsiv cavab, reaksiyası doğuran v ə ziyy ə t v ə t ə hrikl ər aiddir. Şüursuz hadisə l ə r ə x ə st ə adamın psixikasında n ə z ə r ə çarpan bə zi hallar - sayıqlama, hallyusinasiya (qarabasma) və s. daxildir. Şüursuzluqla heyvan psixikasını heç də eynil əşdirmə k olmaz. Şüursuzluq da insana mə xsus psixi t əzahürdür. O, tam yox, qismə n, natamam, patoloji inikasıdır. |