I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT
|
kommunikativ davranışın inkişafına yol açır. Bu ə vv ə lc ə nitq ə q ə d ərki formalarda (qışqırıq, çığırtı, mimika, ə l-qolh ə r ə k ə tl ə ri), 7-8 aylıqdan başlayaraq ə vv ə lc ə passiv, daha sonra aktiv nitq- verbal ünsiyyə t vasit ə sil ə h əyata keçirilir. Nitq davranışı uşağın məlumat mübadilə sinin ə sas vasit ə l ə rin ə çevrilir. Psixoloji t ədqiqatlar göstərir ki, inkişafın hə r bir m ə rh ə l ə sind ə bu v ə ya dic ə r f ə aliyy ət növü üstün ə h ə miyy ə t k əsb edir. Konkret inkişaf m ə rh ə l ə sind ə üstünlük təşkil edə n f ə aliyy ət növü aparıcı fə aliyy ə t adlanır. Bu anlayışı psixologiya elminə rus psixoloqu A.N.Leontyev 1994 cü - ild ə g ətirmişdir. Körpəlik dövründə vasit əsiz emosional ünsiyyə t, erk ən uşaqlıq dövründə əşyavi oyunlar, mə kt ə b ə q ə d ər yaşda rollu - sujetli oyunlar, kiçik m ə kt əb yaşında tə lim, yeniyetm ə yaşı dövründə t ə lim v ə şə xsi intim ünsiyyə ti erk ə n g ənclik dövründə t ə dris- peşə f ə aliyy əti aparıcı fə aliyy ə t rolunda çıxış edir. Şə xsiyy ətin formalaşmasında istər aparıcı, istə rs ə d ə köməkçi f ə aliyy ət növlərinin özünə m əxsus üstünlüklə ri v ə ə h ə miyy əti vardır. Şə xsiyy ə t f ə aliyy ə t v ə ünsiyyə t prosesind ə formalaşır və inkişaf edir. Bu baxımdan ünsiyyə t f ə aliyy ə tin t ə rkib hiss ə si kimi d ə n ə z ə rd ə keçirilə bil ər. Ünsiyyət insan psixikasının mühüm xarakteristikalarından biridir. Ünsiyyə t prosesind ə şə xsiyy ə t emosional v ə intelektual baxımdan inkişaf edir, hiss ə l ə r ə , m ə d ə ni v ə m ə n ə vi d ə y ə rl ə r ə sahib olur, ictimai-tarixi t əcrübə ni m ə nims ə yir. İnsanda fə aliyy ə tin oyun, t ə lim, v ə ə m ə k olmaqla üç əsas növü f ə rql ə ndirilir. H əyatın ilkin mə rh ə l ə sind ən başlayaraq uşaqda fə aliyy ə tin sad ə forması olan oyun fə aliyy ə ti t əşəkkül tapmağa başlayır. M əlumdur ki, oyun xarakterli davranış forması heyvan balalarında da müşahidə olunur. H ər cür vurnuxmaq, dalaşmağı yamsılamaq, atılıb - düşmək, oynaqlamaq körpə heyvanlarda diqq ə ti c ə lb edir. M ə s ə l ən pişik balası yumaqla oynayır, kiçik əski parçasını döşə m ə d ə sürüyür, onu didişdirir. Bütün bunlara onların orqanizminin fəallıq tə l əbatına ödə nilm ə si, toplanmış enerjinin sərf olunması kimi baxmaq olar. Uşaqlarda oyun fə aliyy ə ti f əallığın tə min edilm əsi formasıdır. O, funksional h əzz olmanın ə sas vasit əsidir. Sonralar oyun uşaqların f ə aliyy ə tind ə praktik ə m əli davranış kimi özünü gös t ərir.Bu dövrdə oyuncaqlar h ə qiqi əşyaların obrazı kimi özünü göstərir. Uşaqlarda ə vv ə lc ə əşyavi daha sonra rolla - sujetli oyunlar onların psixi inkişafının zə ruri amili rolunda çıxış edir. Böyük mə kt ə b ə q ə d ə r v ə kiçik mə kt əbyaşı dövründə qaydalı oyunlar ic timai m ə zmun k ə sb etm ə y ə başlayır və ə m ə k elementl ə ri il ə birl əşmiş olur. Uşağın davranış və f ə aliyy ə tind ə öyrə nm ə m ə zmunu k ə sb ed ə n f ə aliyy ət növü kimi təlimin xüsusi rolu və ə h ə miyy əti vardır. T ə lim sosial t əcrübə nin m ə nims ə nilm ə sinin ən mühüm vasitə l ə rind ə n biridir. T ə lim vasit ə sil ə subyekt aşağıdakıları mə nims ə yir. 1. Ə traf al ə min z ə ruri v ə mühüm xüsusiyyə tl ə ri bar ə d ə m əlumatların (bilikl ə rin) m ə nims ə nilm ə si. 2. Qarşıda duran mə qs ə d ə düzgün nail olmaq üçün müvafiq yol və vasit ə l ərin seçilmə si v ə onlardan istifad ə qaydalarının (bacarıqlar) m ə nims ə nilm ə si. 3. f ə aliyy ət (növlə rini) t əşkil edən yolların və ə m əliyyatların m ə nims ə nilm ə si. T ə lim bir f ə aliyy ət növü kimi müə yy ən bilik, bacarıq və v ərdişlə r ə yiy ə l ə nm ək üçün insanın fə aliyy ətinin şüurlu mə qs ə dl ə rl ə idar ə olunduğu yerd ə mümkündür. T ə lim f ə aliyy əti insanı yalnız müxtə lif ictimai- faydalı fəallıq növlə ri il ə silahlandırmır, eyni zamanda özünün psixi proses idarə etm ə k, h ə ll edil ə c ə k m ə s ə l ə il ə ə laq ədar özünün işlə rini v ə ə m əliyyatlarını, vərdişlə rini v ə t əcrübəsini seçmə k, t əşkil etmə k v ə istiqam ə tl ə ndirm ək bacarığını inkişaf etdirir. Bununla da təlim insanı ə m ə y ə hazırlayır. İnsana mə xsus f ə aliyy ət növləri içə risind ə ə m ək xüsusi yer tutur. O, müə yy ən ictimai faydalı, maddi və ya ideal m ə hsullar istehsa lına yönəlmiş f ə aliyy ə tidir. Ə m ə k f ə aliyy ə tinin m ə qs ə di insanlar t ə r ə find ə n istehlak edil ə n şeylə rinin istehsal vasit ə l ə rinin m ə lumat m ə nb ə l ərinin hazırlanmasından ibar ə tdir. İnsana mə xsus f ə aliyy ət növləri içə risind ə pedaqoji f ə aliyy ət xüssusi yer tut ur. Pedaqoji peşə f ə aliyy əti “insan - insan” münasibə tl ə ri sistemind ə h əyata keçirilən mürə kk ə b f ə aliyy ə t sah ə sidir. Pedaqoji f ə aliyy ə t bir-biri il ə sıx qarşılıqlı ə laq ə d ə olan bir sıra struktur komponentdə n ibar ə tdir. 1. konstruktiv; kommunikativ; t əşkilatçılı q. 1. Konstruktiv komponent müə llimin peşə f ə aliyy ə tind ə d ə rsin t əşkili, d ərs üçün materialların seçilmə si, sinifd ə nxaric t ə dbirl ə rin t əşkili, metodik v ə saitl ə rl ə işi ə hat ə edir. Konstruktiv f ə aliyy ət öz ə ksini müəllimin geniş, dərs planında tapır. Buraya mə zmun, m ə qs ə d, sistem, ardıcıllıq nə tic ə daxildir. 2. Kommunikativ komponent müəllimin şagirdlə r, valideynl ə r, m ə kt ə b r ə hb ə ri v ə müə lliml ə rl ə qarşılıqlı münasibə tl ə ri ə hat ə edir. 3. T əşkilatçılıq komponenti də rsd ə , t ə lim v ə t ə rbiy ə prosesind ə t əşkilatçılıq mə s ə l ə l ə rini əks etdirir. 1) Şə rh v ə izahın təşkili, 2) D ə rsd ə davranışın təşkili, 3) dərsdə şagirdlərin aktiv fəaliyyətinin təşkili. Pedaqoji f ə aliyy ə td ə müə llimd ən bir sıra bacarıq və v ərdişlə r t ə l ə b olunur: 1) T əşkiledici;2) mə lumatverici; 3) s ə f ə rb ə redici; 4) qiym ə tl ə ndirici. Müəllim peşə sin ə bir sıra psixoloji tə l ə bl ə r verilir ki, bunlara da pedaqoji qabiliyy ə tl ə r deyilir. 1. Nitq qabiliyy ə ti. 2. Avtoritar qabiliyy ə tl ə r. 3. Akademik qabiliyy ə tl ə r. 4. Kommunikativ qabiliyy ə tl ə r. 5. Subyektiv qabiliyy ə tl ə r. 6.Perseptiv qabiliyy ə tl ə r. 7. Pedaqoji t ə x əyyül. III MÖVZU: Duyğular və qavrayış PLAN: 1. Duyğular haqqında anlayış. Reseptorlar və analizatorlar. 2. Duyğuların təsnifatı.Diyğuların ümumi xassə l əri. Mütlə q v ə f ə rql ə ndirm ə h əssaslığı. Adaptasiya. 3. Duyğuların inkişafı və sensor t ə rbiy ə nin aktual m ə s ə l ə l ə ri. 4. Qavrayışın psixoloji məzmunu. Qavrayışın növlə rinin t əsnifatı. 5. Qavrayış surə tl ə rinin ə sas xass ə l əri. Müşahidə v ə müşahidəçilik. ƏDƏBİYYAT 1. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə . Psi xologiya. B., “Çinar - çap”, 2002. s ə h 3-35. 2. Ümumi psixologiya. (A.V.Petrovskinin redaktorluğu ilə ). B., “Maarif”, 1982. sə h 3-27. 3. Общая психология. (Под. ред. В.В. Богословского, А. Г.Королева, А.А.Степанова) М., «Просвещение, 1981. 4. Р.С.Немов. Психология. М., «Просвещение», 1990. 5. E.İ.Şəfiyeva., M.Ə.Hə mz əyev. Psixofiziologiya. B., “Səda”, 1998. T ə s əvvür edin ki, Siz turist gə zintisind ə siniz. S ə h ə r tezd ən göl k ənarındakı meşə d ə qurduğunuz çadırda oyanmışsınız. Günəş şüaları çadırın üstünə düşür, quşalrın sə si g əlir, suyun şırıltısı eşidilir, müxtə lif güllə rin v ə otların xoş ə tri g ə lir. Bu t ə sirl ə r sizd ə müxtəlif duyğular – görmə , eşitmə , temperatur, qorxu v ə s. kimi duyğular yaradır. Duyğular canlı materiyanın ən mühüm ümumbioloji xüsusiyyə tl ə rind ə n biridir. O, orqanizmin mühitlə psixi ə laq ə l ə ri əsasında meydana g əlir. Duyğularda psixikanın idraki emosional və t ə nziml ə yici funksiyaları üzvü və hd ət halında birləşmiş və ya inteqrasiya olunmuşdur. Insanın idrak fəıaliyyə ti, y ə ni d ə rketm ə prosesi duyğyulardan b əşlanır. Duyğular hissi idrakın və ya hissi d ə rketm ə nin əsasını təşkil edə n ə n sad ə psixi idrak prosesidir. Onunn vasit ə sil ə ə ld ə edil ən ilkin qavrayış materialları rasional (məntiqi) idraka ötürülür və obyektiv reallığın də rk edilm əsinin mühüm vasitəsi rolunda çıxış edir. Hissi idrak formaları olan duyğu, qavrayış və t ə s əvvürlə r m əntiqi idrak forması olan tə f əkkürə material verir. Əslində İdrakın bu iki forması (hissi və rasional) bir-biri il ə o q ə d ə r d ə rind ən çulğalaşmışdır ki, onları bir -birind ə n şərti olaraq ayırmaq mümkündür. Hissi idrak formaları insana maddi -real al ə min cism v ə hadis ə l ə rini sensor s ə viyy ə d ə d əörk etmək imkanı verir. Hissi idrak formaları hə m heyvanlarda, h ə m d ə insanlarda vardır. Ə m ə k f ə aliyy əti, şüurun yaranması ilə idrakı n yeni, m ə hz insana m ə xsus oloan forması – mücə rr ə d n ə z ə ri t ə f əkkür forması meydana gəlmişdir. Duyğuların əsas funksiyası ə traf al ə md ə , el ə c ə d ə b ə d ə nd ə baş ver ə n hadis ə l ə r bar ə d ə subyekt ə m ə lumat verm əkdir. Odur ki, duyğuları m ə hz subyektiv inikas formas ı adlandırırlar. Bütün idrak prosesinin əsasını duyğular təşkil edir. O, orqanizmlə mühit arasında ilkin ə laq ə formasıdır, varlığın ə n sad ə , ə n b ə sit xass ə l əri haqqında insana məlumat verirş. İşığın, s ə sin, t əzyiqin, istinin, soyuğun və s. ə ks etdirilm ə si m əhz duyğudur. Bu m ənada duyğular ə traf xarici al əm haqqında biliklə rimizin ə n ilkin v ə ə sas m ə nb ə yidir. Bel ə likl ə, psixologiyada duyğulara verilə n t ə rifl ə tanış olar: - İndiki anda hiss üzvlə rin ə t ə sir ed ə n cism v ə hadis ə l ərin ayrı - ayrı xass ə v ə keyfiyy ə tl ə rin insan beynind ə subyektiv inikası duyğu adlanır. Duyğular hə m xarici al ə m hadis ə l ə ri, h ə m d ə orqanizmin daxilind ə baş verə n prosesl ə r bar ə d ə subyekt ə m ə lumat verir. Bunun say ə sind ə orqanizmin ə traf xarici al ə m ə b ə l ə dl əşməsi mümükün olur. Duyğunu n fizioloji əsasını, mexanizmin, beyin, sinir sisteminin mürə kk ə b f ə aliyy ə ti t əşkil edir. Bu fə aliyy ə ti analizator adlandıran İ.P.Pavlov bu sinir sistemi haqqında mürə kk ə b v ə bitkin bir t ə lim yaratmışdır. Analizator deyə rk ən Pavlov mürə kk ə b sinir aparat ını nə z ə rd ə tuturdum ki, o da 3 hiss ə d ə n ibar ə tdir: 1) Periferik (reseptor) hiss ə - q ə buledici hiss ə ; 2) Ötürücü hissə ; 3) M ə rk ə zi hiss ə (baş beyinin qabıq mə rk ə zi). Analizatorların periferik hiss ə sin ə bütün hiss orqanları (göz, qulaq, burun, dil, d ə ri) v ə xüsusi reseptor analizatorları daxildir. Bu analizatorlar b ə d ə n ə z ə l ə l ə rind ə v ə daxili orqanlarda yerl əşir. Analizatorların periferik şöbəsi müə yy ə n fiziki enerji hasil edir v ə onu sinir oyanması şə klind ə yenid ən hasil edir. Göz elektromaqnit dalğalarının, qulaq hava dalğalarının tə sirl ə rin ə uyğunlaşır. Reseptorlarda ixtisaslaşma getdiyi üçün onlar yalnız uyğun qıcığı qə bul edirl ə r. Daxili v ə xarici mühitdə n g ə l ən qıcıqlar reseptorlar tə r ə find ə n q ə bul edilir. Normal şə raitd ə qıcıqlar öz tə bi ə tin ə gö r ə mexaniki v ə kimy ə vi ola bil ə r. Bunlara iy, isti, soyuq, s əs, işıq və s. aid edil ə bil ə r. Ötürücü şöbə sinir oyanmasını beynin uyğun mə rk ə zin ə n ə ql edir. M ə rk əzi şöbə analizatorun ali hiss əsidir. Duyğu məhz burada oyanır, tə hlil- t ə rkib olunur. Duyğuların növlə ri: Qıcığın xarakterindən asılı olaraq duyğuların aşağıdakı növlə rini f ə rql ə ndirirl ə r. 1. Ekstroseptiv v ə ya xarici duyğular. Onların reseptorları bə d ə nin s ə thind ə yerl əşir, xarici alə md ə olan cism v ə hadis ə l ə rin xass ə l ə rini əks etdirir. Görmə , eşitmə , iybilm ə , dadbild ə v ə d əri duyğuları bu qrupa daxildir. 2. İnteroseptiv və ya daxili duyğular. Onların reseptorları bə d ə nin daxili orqanlarında, həmçinin bə d ənin toxumalarında yerləşir və daxili üzvlə rin v ə ziyy ə tini əks etdiri. Aclıq, toxluq, susuzluq duyğuları v ə s. m əhz interoseptiv duyğulara aiddir. 3. Propruopeseptiv duyğular. Onların reseptorları oynaq və ə z ə l ə l ə rd ə yerl əşir. Bə d ə nimizin h ə r ə k ə ti v ə v ə ziyy əti haqqında m ə lumat verir. H ə r ə k ə t v ə müvazinət duyğularını p ropruopeseptiv duyğulara misal göstə rm ə k olar. Xarici duyğulara aid edil ə n görmə duyğuları xarici al əm haqqında çox zə ngin informasiya g ətirir. Müə yy ən edilmişdir ki, ə traf al ə md ə n insan beynin ə daxil olan informasiyaların 80 -90%-i m əhz görmə analizatoru vasit ə sil ə verilir. İş ə m ə li yyatlarının 80% -d ən çoxu görmə n ə zar əti altında h əyata keçirilir. Görmə duyğusu sayə sind ə biz cisml ə rin forma v ə r əngini, ölçüsünü, h ə cmini, m ə saf ə sini d ərk edirik. Onlar insanın mə kanda b ə l ə dl əşmə sini t ə min edir, h ə r ə k ə tl ə rini t ə nzim etm ə y ə imkan verir. Oxumaq vasit ə sil ə b əşə r t əcrübə sin ə yiy ə l ə nm ə k d ə görmə say ə sind ə mümkündür. İşıq gözün torlu qişasında kolbacıqlara və çöpcüklə r ə t ə sir edir. Orada ə m ə l ə g ə l ən qıcıqlanma ə ns ə payındakı görmə m ə rk ə zin ə n ə ql edilir. Görmə analizatorunun bu 3 hiss ə d ə n biri z ə d ə l ə n ə rs ə, görmə duyğusu ə m ə l ə g ə lm ə z. M ə s ə l ən, kolbacıqlar zə d ə l ə n ə rs ə , xromatik r ə ngl ə r f ə rql ə ndirilmir, h ər şey ağ, qara və boz r ə ngd ə görünür; Çöpcüklə r z ə d ə l ə n ə rs ə, “qarov” xə st ə liyi v ə ya “toyuq korluğu” yaranır, insan qaranlıqda heç bir şey görmür. Görmə analizatorunun beyin (m ə rk ə zi) nahiy ə si z ə d ə l ə ndikd ə is ə insanda ümumək korluq yaranır. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|