I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dadbilm ə duyğuları
- İybilmə duyğuları
- Adaptasiya
- Duyğuların patalogiyası.
|
Eşitmə analizatorları: bu analizatorlar üçün qıcıqlandırıcı rolunu sə s dalğaları təşkilm edir. İnsanın eşitmə orqanı saniyə d ə 16.000-d ə n 20.000 hers ə d ə k dalğa uzunluğu ilə yayılan sə sl əri (dalğaları) qə bul etm ə y ə uyğunlaşmışdır. Qulaq saniyə d ə 1000 san/ tezliy ə malik dalğalara daha yaxşı uyğunlaşmışdır. Eşitmə duyğuları səsin hündürlüyünü, gurluğunu və tembrini ə ks etdirir. Bütün eşitmə duyğuları nitqi , musiqi s ə sl ə rinim v ə s ə s- küylə ri ə ks etdirir. Onların da hüdudu var. Belə ki, çox sə s- küy sinir sistemini pozur, insanda ə s əbilik yaradır. Duyğular yalnız analizatorlara görə deyil, h ə m d ə m ə zmunca da f ə rql ə nir. (dadbilm ə , iybilm ə, cinsi, aclıq, toxluq, susuzluq, h ə r ə k ət duyğusu, iy v ə s.). M ə s ə l ə n, orqanizmd ə ağrı duyğuları olmasaydı, biz qıcıqları, t əhlükə li v ə ya faydalı olmasını fə rql ə ndir ə bilm ə zdik. Dem əli, insanın duyğu analizatorları sanki qıcığın müə yy ə n k ə miyy ə tin ə (aşağı və yuxarı h ə ddin ə ), uy ğunlaşır. Mə s ə l ə n, biz uzaq ulduzlardan g ə l ən işığı, də riy ə qonan tozları hiss etmirik. Çünki, hər cür qıcıq duyğu ə m ə l ə g ə tirmir. Duyğunun ə m ə l ə g ə lm əsi ünün qıcıq müə yy ə n k ə miyy ə t ə malik olmalıdır. Qıcığın ə n z əif duyğu ə m ə l ə g ə tir ə bil ə n ən kiçik kə miyy əti duyğunun mütlə q h ə ddi adlanır. Bu kə miyy ə td ən aşağı olan qıcıqlar duyğu ə m ə l ə g ə tir ə bilmir. Ə n z əif qıcığı duyma qabiliyyə ti m ütlə q h ə ssas lıq adlanır. Mütlə q h əssaslıqla, duyğunun aşağı mütlə q h ə ddi t ərs mütə nasibdir. E= p 1 ; Burada “E” – mütlə q h əssaslıq, “P” - is ə mütlə q h ə dd k ə miyy ə tini bildirir. Duyğunun aşağı mütlə q h əddi olduğu kimi yuxari mütlə q h ə ddi d ə vardır. Mə s ə l ən, insan qulağı 20000 hersə d ə k s ə sl ə ri duya bilir. Ondan yuxarını qə bul etmir. Eynicinsli qıcıqlar arasındakı ə n az f ə rqi duyma qabiliyy ə tin ə f ə rql ə ndirm ə h əssaslığı deyilir. M ə s ə l ən, xalça toxuyan qızlarda rə ng çalarlarına həssaslıq adi adamlarda olduğundan onlarca də f ə artıq olur. Dadbilm ə duyğuları: Quru dil üzə rin ə qoyulmuş quru qənd heç bir duyğu yaratmı r. Dil 4 cür kə miyy əti müə yy ə n etm ə y ə qadirdir. Şirin, turş, duzlu, acı. İybilmə duyğuları: Burun boşluğunda yerləşə n iybilm ə hüceyrə l ə ri iybilm ə orqanıdır. İnsanda iybilmə duyğuları o qə d ə r d ə ə h ə miyy ə tli deyil. D əri duyğyuları: (taktil-toxuma v ə tempera tur duyğuları). Toxuma h əssaslığı barmaqların və dilin ucunda çoxdur. Bə d ə nin paltarla örtülmə y ən açıq hissə l əri temperatur duyğularına az həssasdır. Də ri duyğularının xüsusi növü kimi ehtizaz duyğuları fə rql ə nir. Kor- karlar çox həssasdır. Bə l ə dl əşmə üçü n z əruridir. Musiqi, divarın, qapının döyülməsini, küçə d ə yaxınlaşan nəqliyyatı hiss edirlə r. Insanda duyğuların (daxili) xüsusi qrupu kimi üzvü duyğuların da rolunu qeyd etm ək olar. Aclıq, susuzluq və s. Bu reseptorlar m ə d ə d ə divarlarda yerl əşir. Başın və ziyy əti haqqında insanda hissiyat yaradan duyğular müvazinət duyğularıdır. Bu duyğunun aparatı – vestibulyar aparat daxili qulaqda yerl əşir. Tə yyar əçi və kosmonavt üçün mühümdür. Ağrı duyğuları (ağrı nöqtə l ə ri) ə z ə l ə l ə rd ə v ə daxili orqanlarda yerl əşir. X arici mexanii t ə sirl ə r v ə daxili x ə st ə likl ər bu duyğuların m ə nb əyidir. Güclü işıq, sə s, soyuq, isti, iy v ə s. bu duyğuları yaradır. Adaptasiya – Qıcıqlandırıcının tə sirind ən asılı olaraq hiss üzvlə rinin h əssaslığının dəyişmə sidir. Adaptasiyanın 3 növü v ar: 1. Qıcığın fasilə siz t ə sirind ən duyğu sönür (neqativ); 2. Duyğuların kütləşməsi (nüqativ); 3. Z əif qıcığın tə siri il ə h əssaslığın artması (neqativ oyanma). Duyğuların patalogiyası. Göynə m ə, dartılma, tə zyiq, sancma, soyuqluq. Bunlara senestopatiyalar deyilir. Hipersteziya – qıcıqların güclü qavranılması. (adi lampa işığı, projektor, s ə sl ər gurultu kimi qavranılır). Hiposteziya – qıcığın zəif qavranılması. Şə xsiyy ə tin f ə rdiyy ə tini ə ks etdir ən mühüm xüsusiyyə tl ə rd ə n biri şə xsiyy ə tin sensor t əşkili a dlanır. Bu anlayış şə xsiyy ə tin h əssaslığının ayrı - ayrı sistemlərinin inkişaf sə viyy ə sini v ə onların bir kompleksdə birl əşməsi üsullarını nə z ə rd ə tutur. Canlılar arasında həssaslıq anadangə lm ə bir modal ə lam ə td ə özünü ə ks etdirir. M ə s ə l ə n, qartallard a görmə , itl ə rd ə is ə iybilm ə h əssaslığı daha yüksək inkişaf etmişdir. İnsanda sensor xüsusiyyə tl ə r h əyatlın gedişində t ə dric ən formalaşır. Psixoloqların qeyd etdiyi kimi, sensor inkişaf şə xsiyy ətin uzunmüddə tli h ə yat yolunun n ə tic ə sidir. Dem ə li, buradan bel ə bir n ə tic ə çıxır ki, həssaslıq şə xsiyy ətin potensial xüsusiyyə tidir. Onun əsasında orqanizmin anatomik - fizioloji xüsusiyyə tl əri kimi özünü göstə r ə n t ə bii imkanlar durur. M ə s ə l ə n, el ə m əşhur adamlar vardir ki, onlar lap uşaqlıqdan musiqi sah ə sind ə yüksək eşitmə h əssaslığı ilə f ə rql ənmişlə r. Qavrayış vasitə sil ə xarici al ə min cism v ə hadis ə l ərinin obrazları insan beynind ə bütöv şə kild ə əks olunur. Qavrayış prosesi psixi prosesdir, o hiss idrakın ikinci mə rh ə l əsi olub, mürə kk ə bliyi il ə seçilir. Buraya müxtə lif duyğuların kompleksi, keçmiş təcrübə d ə n ə ld ə edilmiş tə s əvvürlə daxildir. Cism v ə hadis ə l ərin hiss üzvlə rin ə bilavasit ə t ə siri n ə tic ə sind ə onların insan beynind ə tam, bütöv inikasına qavrayış deyilir. Qavrayış prosesində ayrı - ayrı duyğuların, əşya və hadis ə l ə rin beyind ə tam sur əti şə klind ə nizamlanması və birl əşdirilməsi baş verir. Cism v ə hadis ə l ərin ayrı - ayrı xassə l ərinin inikasından ibarə t olan duyğulardan fərqli olaraq, qavrayış cismləri bütövlükdə, onun bütün xass ə l ə rinin m ə cm uyu şə klind ə əks etdirir. Lakin qavrayış heç də ayrı - ayrı duyğuların sadə c ə m ə cmuyundan ibar ət deyildir. O, özünü hissi idrakın özünə m əxsus xüsusiyyə tl ə ri il ə birlikd ə keyfiyy ə tc ə yeni bir pill ə si kimi özünü göstə rir. Qavrayış insanın fə aliyy ə ti il ə sıx bağlı olan fəal prosesdir. Çünki insanın qavrayış fə aliyy əti heç də passiv seyrd ə n ibar ə t deyil, ə ksin ə , h əmişə h ər hansı konkret idraki mə s ə l ə rini h ə llin ə yönəldilmiş olur. Mə hz buna görə d ə, qavrayış fə aliyy ə ti perseptiv f ə aliyy ə tdir. İstə nil ə n obyektin qavranılması həmişə onu ə hat ə ed ən fonda baş verir. M ə s ə l ə n, d ərsin başlanğıcında müə llim sinf ə bütövlükdə baxır. Daha sonra dünə n d ə rsd ə iştirak etməmiş bir neçə şagird onun qavrayış obyektin ə çevrilir, qalan bütün şagirdlə r bu halda fo n rolunda çıxış edir. (M ə s ə l ə n, vaza v ə üz - üzə durmuş iki insan fiquru).Bə z ə n biz eyni bir obyekti iki obyekt şə klind ə qavrayırıq.(Mə s ə l ən, ördə k v ə dovşan balası, qoca qadın və g ə lin). Bel ə şə kill ə ri ad ə t ə n ikili t əsvir adlandırırlar. Qavrayışın bir sıra xarakterik xüsusiyyə tl əri vardır. Bunlara qayrayışın seçiciliyi, əşyaviliyi, tamlığı, strukturluluğu, mənalılığı və sabitliyi aiddir. Eyni vaxtda insana t əsir göstə r ən çoxsaylı qıcıqlandırıcılardan o, yalnız birinə diqq ət yetirir ki, bu da qavrayışı n seçiciliyi adlanır. Qavrayışın əşyaviliyi obyektivl əşmə aktında, yə ni xarici al ə md ə n alınan məlumatların hə min al əmin özünə aid edilm ə sind ə ifad ə olunur. Bunsuz qavrayış özünün insanın praktik fə aliyy ə tind ə ki b ə l ə dl əşmə v ə t ə nzimetm ə funksiyasını yeri n ə yetir ə bilm əz. Qavrayışın əşyaviliyi anadang ə lm ə keyfiyy ə t deyildir; subyekt ə dünyanın əşyaviliyini aşkar etmə k imkanı verən müə yy ə n ə m ə ll ər sistemi mövcuddur. İ.M.Seçenov qeyd etmişdir ki, predmetlilik cismin özü ilə ə laq ə ni t ə min ed ə n xarici h ə r ə ki prosesl ə rin əsasında yaranır. Hə r ə k ətin iştirakı olmadan bizim qavrayışımız predmetlilik, daha doğrusu, xarici alə min obyektl ə rin ə aid edilm ə keyfiyy ə tin ə yiy ə l ə n ə bilm ə zdi. Predmetlilik perseptiv prosesl ə rin, y əni qavrayış proseslə rinin özlə rinin s onrakı inkişafında böyük rol oynayır. Xarici alə ml ə onun ə ksi arasında uyğunsuzluq yarandıqda, subyekt daha düzgün inikas tə min ed ə n y əni qavrama üsulu aramağa mə cbur olur. Qavrayışın digər xüsusiyyə ti onun tamlığıdır. Hiss üzvlə rin ə t ə sir ed ə n cisml ə ri n ayrı - ayrı xassə l ə rini ə ks etdir ən duyğulardan fə rqli olaraq, qavrayış cismin tam surətidir. Qavrayışın tamlığı onun strukturluğu ilə ə laq ədardır. Qavrayış müə yy ə n d ə r ə c ə d ə bizim ani duyğularımıza cavab vermir v ə onların sadə c ə m ə cmuyu deyildir. Qavrayışın tamlığının və strukturluğunun mə nb ə yi; bir t ə r ə fd ə n ə ks etdiril ə n obyektl ərin özlərinin xüsusiyyə tl ə rind ə , dig ə r t ə r ə fd ən, insanın əşyavi fə aliyy ə tind ə özünü göstərir. Ətraf obyektlə rinin v ə ziyy ə tini qavrayan subyekt ə nisb ə t ə n s ə rb ə stlik d ə r ə c ə sind ə v ə h ə min obyektl ə rin t əzahür etm ə şə raitinin daimi r ə ngar ə ngliyin ə görə onlar öz simalarını tez -tez d əyişir, qavrayan adama müxtə lif t ə r ə fd ən görünürlər. Qavrayışın sabitliyinin h ə qiqi m ə nb ə yi perspektiv sistemin f ə aliyy ə tind ə n ibar ə tdir. Subyekt resepto r cihazının rə ngar ə ng v ə d əyişə n h ə r ə k ət axınından və cavab duyğularından qavranılan obyektin nisbə t ə n sabit, invariant strukturunu seçir. Eyni obyektlərin müxtəlif şə raitd ə d ə f ə l ə rl ə qavranılması h ə min d əyişkən şə rait ə v ə reseptor cihazının özünün hə r ə k ə tin ə müvafiq olaraq perseptiv sur ətin, invariantlığını tə min edir, dem ə li, h ə min sur ə tin sabitliyini doğurur. Bu zaman müşahidəçinin qavrama şə raiti v ə hiss üzvlə rinin f ə al h ə r ə k ə tinin d əyişməsini yaratdığı variasiyalar öz - özlüyündə q ə tiyy ə n duyulmur; n ə is ə yalnız invarianta dair bir şey, mə s ə l ə n, h ər hansı bir cismin forması, ölçüsü və s. qavranılır. Qavrayışın qıcıqlandırıcılarının reseptorlara bilavasitə t ə siri n ə tic ə sind ə yaranmasına baxmayaraq, reseptivlə r, sur ə tl ə r h əmişə müə yy ə n m ə na ə h ə miyy ə tin ə malik olur. İnsanın qavrayışı tə f əkkürlə əşyanın mahiyyətini anlamaqla sıx şə kild ə bağlı olur. Əşyanı şüurlu şə kild ə qavramaq onu fikr ən adlandırmaq, yəni qavranılan əşyanı müə yy ə n cisml ə r qrupuna, sinfin ə aid etm ək, onu sözdə ümumiləşdirmə k dem ə kdir. H ə tta biz nam ə lum əşyanı gördükdə bel ə anda biz ə m ə lum olan əşyaların oxşar c ə h ə tl ərini axtarmağa, onu müə yy ə n cisml ər kateqoriyasına aid etmə y ə c əhd göstəririk. Qavrayış sadə c ə olaraq hiss üzvlə rin ə t ə sir ed ə n qıcıqlandırıcılar yığımı ilə t ə yin edilmir, ən yaxşı şərhin dinamik axtarışı, mövcud faktların izahıdır. Qavrayış tə kc ə qıcıqlandırıcılardan deyil, qavrayan subyektin özündə n d ə asılıdır. Əslində n ə ayrıca götürülmüş göz, nə qulaq öz - özlüyündə qavranır, konkret canlı insan qavrayır. Qavrayan adamın şə xsiyy ətinin xüsusiyyəti, onun qavranılan obyektə münasibə ti, t əlabatları, maraqları, yönəlişliyi, arzu və hissl ə ri h əmişə bu v ə ya dig ər şə kild ə qavrayışda özünü biruzə verir. Qavrayışın insanın psixi həyatının məzmunundan, onun şə xsiyy ə tinin xüsusiyyə tl ə rind ən asılılığına appersepsiya deyilir. Bel ə likl ə , h ər hansı bir əşyanın qavranılması zamanı keçmiş qavrayışların işlə ri d ə f əallaşır. Qavrayışın məzmunu insanın qarşısında duran m ə qs ə dl ə v ə onun f ə aliyy ə tinin motivi il ə d ə t ə yin olunur. M ə s ə l ə n, orkestrin ifasında musiqi ə s ə rini dinl ə rk ən biz bütün musiqi ə s ə rini tam halda, bütövlükdə qavrayır, ayrı - ayrı musiqi alə tl ə rinin s ə sl ə nm ə sini eşitmirik. Yalnız qarşımıza hər hansı bir musiqi alə tinin s əsini ayırmaq m ə qs ədini qoyduqda, buna müvə ff ə q ola bilirik. Bu zaman h ə min musiqi al ə tinin s əsiön plana çıxır, qavrayışın obyektinə çevrilir, yerdə qalanlar is ə qavrayışın fonu olur. Subyektin keçmiş təcrübə sinin, onun f ə aliyy ə tinin motiv v ə m ə qs ə dl ərinin, ustanovkanın, emosional və ziyy ə tin (buraya insanın inamını, dünyagörüçşünü, maraqlarını və s. ə lav ə etm ək olar.) qavrayışa t əsiri haqqında dediklərimizin hamısı göstə rir ki, qavrayış edarə edilm ə si mümükün olan fə al prosesdir. Qavrayış da duyğular kimi reflektor, prosesdir. İ.P.Pavlov göstərmişdir ki, qavrayışın əsasında ə traf al ə md ə ki cism v ə hadis ə l ə rin reseptorlara t əsiri zamanı baş beyin yarımkürə l əri qabığında yaranan müvə ə ti sinir ə laq ə l əri, şə rti refleksl ər dayanır. Bu zaman, cism və hadis ə l ər kompleks qıcıqlandırıcılar kimi çıxış edir. Analizatorların qabıq şöbə l ərinin nüvə l ə rind ə bu kompleks qıcıqlandırıcıların tə hlil v ə t ə rkib prosesi baş verir. Qavrayışın əsaında iki növ sinir ə laq əsi durur; yalnız bir analizator hüququnda yaranan ə laq ə l ə r v ə analizatorlararası ə laq ə l ə r. Anal izatorlar arasında yaranan ə laq ə l ə r say ə sind ə biz qavrayışda cism və hadis ə l ə rin el ə xass ə l ə rini d ə ə ks etdir ə bil ərik ki, onlar üçün xüsusi olaraq uyğunlaşdırılmış analizatorlar yoxdur. (məs, cismin böyüklüyü, xüsusi çəkisi). Ona görə d ə biz duyğulara ni sb ə t ən qavrayışda daha də rind ə n d ə rk edirik. Qavrayışın tə snifinin əsasında da duyğular olduğu kimi, hə min prosesd ə iştirak edəın analizatorları fə rql ə ndirm ək durur. Qavrayışda analizatorladan hansının üstün tol oynamasından asılı olaraq görmə , eşitmə , lamis ə , genestezik, iybilm ə v ə dadbilm ə qavrayışlarını f ə rql ə ndirirl ə r. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|