I mövzu: Psixologiyanın predmeti, V ə zif ə L
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
II MÖVZU: F ə aliyy ə t v ə ünsiyyətin psixologiyası. F ə aliyy ə t v ə ünsiyyə tin psixoloji s ə ciyy əsi, şə xsl ə r v ə şə xsl ərarası münasibə tl ə r Plan: 1. Psixologiyada f ə aliyy ət haqqında anlayış. Fə aliyy ət insanın də rk olunmuş mə qs ə di il ə t ə nzim olunan f əallığı kimi. 2. F ə aliyy ə t v ə f əallıq. Tə l ə batlar f əallığın mə nb ə yi kimi. 3. F ə aliyy ətin strukturu. İş və h ə r ə k ə tl ə r. V ərdişlər, bacarıqlar və ad ə tl ə r. F ə aliyy ə tin əsas növlə ri: oyun, t ə lim, ə m ə k. 4. Ünsiyyət haqqında anlayış.Ünsiyyə tin m ə zmunu, m ə qs ə di, vasit ə l ə ri v ə növlə ri. 5. Ünsiyyətin funksiyaları. 6. Qarşılıqlı anlama prosesində sosial persepsiyanın rolu Ə d ə biyyat: 1. Ümumi psixologiya ( V.A.Petrovskinin red. Ilə). B., “Maarif”, 1982 2. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. B. “Çinar - çap”, 2002 3. A.N.Leontyev. Деятельность, Сознание, Личность. М., 1975 4. В.А.Крутецкий. Психология. М., Просвещение; 1981 5. А.Н.Леонтьев. Проблемы развития психики. М., 1981 . 6. R.İ.Əliyev. Psixologiya. B., “Nərgiz”, 2008 Canlı orqanizmlər öz həyatını tə min etm ək üçün müxtə lif f əallıq formalarına malik olurlar. Biososial varlıq olmaq etibarilə insan da istisna t əşkil etmir. İstə r t ə bii v ə m ə d ə ni, ist ə r maddi v ə m ə n əvi, şə xsi v ə ya ictimai münasibə tl ə r sistemind ə v ə istehsalatda bir orqanizm, f ə rd v ə şə xsiyy ə t kimi t əşəkkülünü, yaşamasını tə min ed ən müxtə lif f əallıq formalarını doğurur. Qeyd etmək lazımdır ki, insanların tə l əbatlara münasibə ti lap ə vv ə ld ən heyvanlarınkından fə rql ənir. Heyvanların davranışı həmişə bu v ə ya dic ə r t ə l əbatın ödə nilm ə sin ə yönəlir. İnsan da isə bu tamamil ə başqa cür t əşkil olunmuşdur. Artıq stulda oturub qaşıqla yemə k yey ən uşağın h ə r ə k ə tl ərini bütövlükdə heyvanların tə bii t ə l əbatları ilə bir sıraya qoymaq olmaz. Burada qaşıq və stul t əlabatı ödə m ək üçün kafi deyil, lakin zə ruridir. Uşağın bu yolla mə nims ə diyi m ə d əni davranış formaları cə miyy ə td ə insanların istifadə etdiyi f ə aliyy ət üsullarıdır. Va lideyinl ə r v ə t ə rbiy əçilə r yaxşı bilirlər ki, uşaqlarda belə m ə d əni davranış formalarını yaratmaq heç d ə asan olmur. Uşaq hə l ə lik əşyalarla mə d əni davranmağı, onlarla insana m ə xsust ə rzd ə r ə ftar etm əyi bacarmır. Heyvanların davranışı bütövlükdə ətraf mühi tl ə, insanalrın davranışı is ə lap kiçik yaşlarından bütün bəşə riyy ə tin t əcrübə si v ə c ə miyy ə tin t ə l ə bl ə ri il ə şə rtl ə nir. İnsanlarda davranışın bu tipi o qə d ər özünə m ə xsus c ə h ə tl ə r ə malikdir ki, psixologiyada onu ifad ə etm ək üçün xüsusi bir termində n- f ə aliyy ə t anlayışından istifadə olunur. Psixologiyada f ə aliyy ə t ə bel ə bir t ə rif verilir: “İnsanın dərk olunmuş mə qs ə di il ə t ə nzim olunan xarici (fiziki) v ə daxili ( psixi) f əallığı fə aliyy ət adlanır. Fə aliyy ətin bir sıra fə rql ə ndirici ə lam ə tl ə ri vardır. 1. F ə aliyy ə tin m əzmunu bütövlükdə onu doğuran tə l əbatlarla müə yy ə n edilir. Bu zaman motiv rolunu oynayan t ə l ə bat f ə aliyy ə t ə t ə kan verir, ona stimul yaradır. 2. F ə aliyy ə tin m əzmunu bütövlükdə t ə l ə batlarla deyil, m ə qs ə d v ə ist ə kl ə müə yy ə n edilir. Dem ə li t ə l ə batlar f əallığın, ə sas m ə nb əyidir. İnsanların hə r ə k ə tl ə rini, f əallıq formalarını ixtiyari və qeyri-ixtiyari olmaqla iki əsas qrupa ayırmaq olar. İxtiyari hə r ə k ə tl ə r kifay ə t q ə d ə r d ərk olunmuş, düşüncə li v ə m ə qs ə d əyönəlmiş hə r ə k ə tl ə rdir. Qeyri-ixtiyari h ə r ə k ə tl ə r is ə kifay ə t q ə d ə r d ərk olunmamış nə tic ə si ə vv ə lc ə d ə n t ə s əvvür edilmə y ə n impulsiv h ə r ə k ə tl ə rdir. F ə aliyy ə tin d ə rkolunma s ə viyy ə sind ən asılı olaraq mə qs ə din d ərk olunması ə sas m ə s ə l ə dir. H ə min ə lam ət mövcud olmadıqda, insana m ə xsus f ə aliyy ə td ə mövcud ola bi lm ə z. F ə aliyy ə td ə n f ə rqli olaraq impulsiv h ə r ə k ə tl ə r bilavasit ə t ə labatlar v ə emosiyalarla idar ə olunur. Bel ə davranış çox vaxt fə rdin affektl ə rini v ə h ə v ə sl ə rini ifad ə edir, ona görə d ə çox vaxt cə miyy ə t ə zidd eqoistik xarakter daşıyır. Mə s ə l ən gözlə rini q ə z əb tutmuş adamın impulsiv h ə r ə k ə tl ərini buna misal göstə rm ə k olar. Qeyd etm ək lazımdır ki, impulsiv davranış heç də şuursuz davranış deyildir. Sadə c ə olaraq burada davranış ictimai motivl ə deyil, şə xsi motivl ə t ə nzim edilir. F ə aliyy ə t gerc ə kliy ə , ə traf xarici al ə m ə el ə f əal yanaşma formasıdır ki, onun vasit ə sil ə insanda onu ə hat ə ed ə n al əm arasında real ə laq ə yaranır. Fə aliyy ə t vasit ə sil ə insan t ə bi ə t ə, şeylə r ə başqa adamlara tə sir göstə rir. F ə aliyy ətin mürə kk əb daxili strukturu vardır. Onun strukturunda iş v ə h ə r ə k ə tl ə r, ə m əliyyatlar mühüm yer tutur. İstə nil ə n f ə aliyy ət növü h ə r ə k ə tl ə rl ə bağlıdır. Hə r ə k ət canlı orqanizmlərin fizioloji funksiyalarından biridir. H ə r ə ki v ə ya motor funksiya insanda çox erkə n meydana g əlir. İlk h ə r ə k ə tl ər rüşeymin bə ndda xili inkişaf mə rh ə l ə sind ə müşahidə olunur. Çağa dünyaya gə l ən andan qışqırırə ll ə ri v ə ya ayaqları ilə xaotik h ə r ə k ə tl ə r edir, ilk şə rtsiz refleksl ər özünü göstə rir. F ə aliyy ə t ə sas ə n h ə r ə k ə tl ə r sistemi, əşyavi ə m ə liyyatlar v ə işdə n ibar ə tdir. Onlar vahid kompleksd ə birl əşə r ək insanın ə m ə k f ə aliyy ə tinin əsasını və z əruri şə rtini t əşkil edirlə r. F ə aliyy ət yalnız psixologiyada deyil, f ə ls ə f ə d ə siyasi iqtisadda, sosiologiya, tarix, texnologiya v ə s. kimi elm sah ə l ə ri t ə r ə find ə n d ə öyrə nilir. Psixologiyada f ə aliyy ət kateqoriyası geniş v ə fundamental m ə zmun k əsb edir: insanın hə yat yolu bilavasit ə f ə aliyy ə tl ə sıx bağlıdır və o, psixikanın şüurun formalaşmasında müstə sna rola v ə t ə sir ə malikdir. İş fə aliyy ə tin nisb ə t ə n bitkin v ə tamamlanmış xarakter kə sb ed ə n mühüm ünsürüdür. F ə aliyy ə tin cari bir m ə s ə l ə nin h ə llin ə yönəldilmiş nisbə t ə n bitkin elementi iş adlanır. Daşın ağırlığını onu qaldırmaqla, paraşütünetibarlığını onunla tullanmaqla dem əli, iş görmə kl ə müə yy ə nl əşdirmə k olar. F ə aliyy ə t zamanı həmişə real praktik iş ön planda dayanır. Bu zaman insan t əcrübə y ə sahib olur v ə t əcrübə ona n ə yi etm ək lazım gə ldiyini n ə yi bitdiyini v ə bitm ədiyini müə yy ə nl əşdirmə k imkan verir. H ər cür maddi; ə m əli iş müə yy ə n h ə r ə k ə tl ə rd ən yaranır. İnsanın əşyavi hə r ə k ə tl ə rinin t əhlili gö st ə rir ki, zahir ən müxtəlif olmalarına baxmayaraq, bir qayda olaraq hə min h ə r ə k ə tl ərin hamıs üç sadə elementd ə n – cövdənin, başın, aşağı və yuxarı ətrafların ə sas v ə ya yardımçı hə r ə k ə tl ə rind ə n ibar ətdir. Müxtə lif h ə tr ə k ə t növlə rind ə bu elementl ə rin trayek toriyaları fərqlidir. Onların özlə rinin müddə tin ə, gücünə , sur ə tin ə , tempin ə ( t ə krarlanma tezliyin ə) görə bir- birind ə n f ə rql ə nir. F ə aliyy ət prosesi yalnız maddi, əşyavi deyil, hə m d ə kommunikativ m ə zmunlu h ə r ə k ə tl ə rl ə d ə bağlıdır. Burada jestlə r, mimika, pantomimika, nitq h ə r ə k ə tl ə ri d ə iştirak edir. Maddi və əşyavi işlə r h ə r ə k ə tl ərin müə yy ən sistem üzrə , yerin ə yetirilm ə sind ə n ibar ə tdir. M ə s ə l ə n g ə l əni tutmaq üçün tə l ə b olunan h ə r ə k ə tl ə rl ə bir-birind ə n f ə rql ə nir. M ə s ə l ə n tavana mıx vurmaq üçün tə l ə b olunan h ə r ə k ə tl ər, döşə m ə y ə mıx vurmaq üçün tə l ə b olunan h ə r ə k ə tl ə rd ə n f ə rql ə nir. F ə aliyy ə t prosesind ə h ə r ə k ə tl ərin icrası daim və fasil ə siz olaraq n ə zar ət altında saxlanılır, yol verilə n s ə hvl ə r t əshih edilir, aradan qaldırılır. Bu cür nə zar ət bacarığı olmayan x ə st ə adamlar iş zamanı xə taya yol verir, q əza törə dirl ə r. Onlar stulda oturmaq ist ə rk ən yıxılır, çörək doğrayarkə n ə ll ə rini k ə sir, s ə tir boyu x ətt çə km əyi bacarmırlar. Belə adamlarda sensor ( hiss üzvlə rinin) n ə zar ət funksiyası pozulmuş olur. Əşyavi hə r ə k ə tl ə rin yerin ə yetirilm ə si yaln əz müə yy ə n h ə r ə k ə tl ə r sisteminin yerin ə yetirilm ə si il ə m əhdudlaşır. Hə r ə k ə tl ər üzə rind ə cari n ə zar ətin ilkin forması mə hz sensor n ə zar ə tdir. D əmirçi çə kicin z ə rb ə gücünü közərdilmiş də mirin r ə ngini n ə z ə r ə almaqla müə yy ə n edilir. Qaldırıcı kran maşinisti görmə nin n ə zar əti altında ə ll ə rin v ə ayaqların h ə r ə k ə tl ərini müvafiq olaraq uzlaşdırmaqla icra edir. Dem əli işlərin icrası, bütövlükdə işlə bağlı hə r ə k ə tl ər birbaşa olaraq onların mə qs ə dil ə idar ə v ə t ə nzim olunur. M ə qs ə d f ə aliyy ə tin g ə l ə c ə k n ə tic ə sinin beyind ə dinamik modelidir. Su içmək zamanı icra olunan h ə r ə k ə tl ə r arzu olunan n ə tic ənin ( susuzluğu yatırmaq) modeli ilə idar ə olunur. Qarşıda duran işin ( hə r ə k ə tl ər proqramının) və onun ir ə lic ə d ə n beyin verdiyi n ə tic ə l ə rin ( m ə qs ə dl ər proqramı) həmin modelini fizioloqlar “ iş aspektoru” və “ qabaqlayıcı inikası” (P.K.Anoxin) adlandırmışlar. Ə traf al ə md əki müxtə lif hadis ə l ə r bir-biri il ə daimi ə laq ə l ə rl ə bağlıdır. El ə əşyalar var ki, onlar daimi xassə l ə r ə malikdir. Od h əmişə y andırır; buz h əmişə soyuqdur, gec ə d ən sonra gündüz gəlir; toplananların yerini d əyişdikdə c ə m d əyişmir. Fə aliyy ə t prosesind ə insan işin mə qs ə di v ə xarakterind ən asılı olaraq xarici (real) işdə n daxili (psixi) is ə keçirmə li, ə v ə zl ə m ə li olur. Xarici (real) i şdən daxili ( psixi) işə bel ə keçid interiorizasiya, ə ksin ə proses is ə eksteriorizasiya adlanır. İnsanın fə aliyy ə tinin xarici v ə daxili t ə r ə fl ə ri ə slind ə bir biri il ə şərti ayrıla bilə r, onlar v ə hd ə t t əşkil edirlə r. H ər bir işin daxili mə zmununda meter (h ə r ə ki) sensor (hissi) v ə m ə rk ə zi t ə nzimedici komponentl ər vardır. Fə aliyy ətin gedişi prosesin də insanın işlə ri icra, n ə zar ə t v ə t ə nzim etm ək üçün istifadə etdiyi yollar h ə minf ə aliyy ə tin priyomları adlanır. Sözlə ri t ə l əffüz edə rk ən qırtlağın hə r ə k ə t sistemi insan t ə r ə find ə n d ə rk olunur. Lakin insan ifad ə etm ə k ist ə diyi ibar ə l ə rin qrammatik forma v ə m əzmunu daim qabaqcadan şüurlu olaraq düşünülür. Fə aliyy ət zamanı işin son m ə qs ə di v ə onun ümumi xarakteri daim də rk olunur. M ə s ə l ə n, insan velosiped sürmə k v ə r dişinə n ə q ə d ər yüksə k s ə viyy ə d ə yiy ə l ə ns ə d ə , h ə r halda o, tamamil ə şüursuz halda velosipeddə ged ə bilm ə z. El ə h ə r ə k ə tl ə r vardır ki, onların icrasında şüur amilinin rolu bir qə d ə r z əifdir. Çünki onun icra etdiyi h ə r ə k ə tl ər artıq avtomatlaşmışdır. İnsanda m ə qs ə d əuyğun h ə r ə k ə tl ə rin icra v ə t ənzim olunmasının məhz bu cür qismə n avtomatlaşması vərdiş adlanır. Avtomatlaşmanın sə viyy ə sind ən asılı olaraq vərdişlə rin strukturunda aşağıdakı dəyişikliklər baş verir. 1. H ə r ə k ə tl ərin icra üsulları dəyişir. (ayrı - ayrılıqda icra olunan h ə r ə k ə tl ər vahid bir akt şə klind ə birl əşir.) Mə s ə l ən. Şacirdin və t əcrübəli sürücünün sürə ti d əyişmə si; I sinf ə ged ən uşağın yazı t ə limin ə alışması və s. Artıq hə r ə k ə tl ə r ixtisar olunur. 2. İş üzə rind ə sensor n ə zar ət üsulları dəyişir. (Görmə n ə zar ə ti ə z ə l ə n ə zar ə ti il ə ə v ə z olunur (t əcrübəli maçinaçı, sürücünün h ə r ə k ə tl ə ri) 3. İşin mə rk ə zi t ə nzimetm ə üsulları dəyişir. (mə s ə l ən, sürücü avtomobild əki yükün ağırlığını mühə rrikin s ə sind ən qavrayır və sürə ti d əyişir). Müə yy ən iş və f ə aliyy ət növünü mə nims ə m ə k m ə qs ə dil ə onları anlamaya istinad edən, şüurlu nə zar ət altında d ə f ə l ə rl ə icra olunan h ə r ə k ə tl ər mümarizə adlanır. Əgər mümarizə l ərin sayından asılı olaraq, işin hər hansı bir ə lam ə tinin nec ə d əyişdiyini ölçsə k, onda h əmin işin mə nims ə nilm ə si prosesini k ə miyy ə tc ə t ə svir ed ə bil ərik. Sınaqların miqdarı üfiqi xə tt (absis), işin yoxlanılan ə lam ə ti is ə şaquli xətt (ordinant) üzrə qeyd olunur. Qrafikd ə öyrə nm ə əyrisi adlanır. O, təşəkkül tapmış vərdişlərin inkişaf yolunu xarakteriz ə edir. Mümarisə ə yril ə ri iki tip ə ayrılır: a) m ənfi sürə tli ə yril ə r; ( ə vv əl sürə lt ə, daha sonra yavaş) b) müsbət sürə tli ə yril ə r ( ə vv əl yavaş, daha sonra sürə tli) Birinci tip ə yril ər öyrə nm ə nin s ə hv v ə sınaq yolu ilə getm əsi üstünlük t əşkil edə n prosesl ər üçün xarakterikdir. (mə s ə l ə n, insanin nam ə lum labirintd ən keçmə si). İkinci tip ayrılar işin düzgün yerinə yetirilm ə sind ə anlamanın üstünlüyü tə l ə b olunan m ə s ə l ə l ər üçün xarakterikdir. Yeni şə raitd ə yeni obyektl ə r ə münasibə td ə h ər bir davarnış ə m əliyyatların keçirilmə sin ə ə sas lanır. Obyektlə r n ə q ə d ər çox mürə kk ə b d əyişikliyə malikdirs ə, keçirilməsinin müvə ff ə qiyy ə tl ə baş vermə sini t ə min ed ən aralıq intellektual fə aliyy ə t d ə bir o q ə d ər geniş olur. Bütün hallarda f ə aliyy ətin bu cür keçirilmə sin ə bacarıq kimi daha doğrusu, qarşıya qoyulmuş mə qs ə d ə müvafiq olaraq iş priyomlarının seçilmə si v ə h ə yata keçirilməsi üçün mövcud bilik və v ərdişlə rd ə n istifad ə olunması kimi baxmaq olar. Bacarıq eksteriorizasiay, yəni biliyin praktik işlə r ə d canlandırılmasını tə l əb edir. Müəllim şagirdlə rin ə ld ə edilmiş biliklə ri t ə tbiq etm ə k yolu is ə onlarda bacarıqların formalaşdırılması prosesini idarə edir. Şə xsiyy ə t f əal varlıqdır, onun fə aliyy ə ti is ə şüurlu xarakter daşıyır. F ə aliyy ər öz növbə sind ə şüurun təşəkkülü və inkişafı üçün mühüm rola və t ə sir ə malikdir. İnsanın şə xsiyy ə ti f ə aliyy ə td ə ifad ə olunur v ə eyni zamanda f ə aliyy ət onun şə xsiyy ətini formalaşdırır. İnsanda müxtə lif f ə aliyy ət növlə rinin meydana g ə lm ə si v ə inkişafı mürə kk ə b v ə uzun sürən bir prosesdir. Uşağın fəallığı inkişaf prosesin d ə t ə rbiy ə nin v ə t ə limin t əsiri altında yalnıztə dric ən şüurlu və m ə qs ə d əyönəlmiş fə aliyy ət forması alır. Həyatın erkən dövrlə rind ə körpə nin t ədqiqatçılıq – manipulyativ f ə aliyy ə ti erk ən yaşlarda (1 - 3 yaş) praktik əşyavi fə aliyy ə tl ə ə v əz olunmağa başlayır. Bunun kömə yi il ə uşaq əşyaların h ə qiqi xass ə l ə rini d ə rk edir, əşyaların ictimai praktikadakı ə h ə miyy ə tini d ə rk edir. (çarpayıda yatmaq, stulda oturmaq, topla oynamaq, qə l ə ml ə şə kil çə km ə k v ə s.) F əallığın bu formaları ilə birlikd ə uşağın öz tə l əbatlarını , ist ə k v ə arzularını ödə m ə si, ictimai t ə l ə bl ə ri v ə m əlumatları mə nims ə m əsi üçün ə sas olan Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|