I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Go‘daklik davrining psixologik xususiyatlari

Gudak bolalar jismoniy jixatdan tez rivojlanishi bilan birga psixik jixatdan xam juda tez rivojlanadilar. Chakalok bolalar psi­xikasining rivojlanishi, birinchidan, analizatorlarning takomilla­shuvi bilan boglik bulsa, ikkinchidan, mustakil xarakatlarining usishi bilan boglikdir. Analizatorlarning tez takomillashuvi nati­jasida bola uch oylik bulgandan sung unda dastlabki shartli refleks­lar yuzaga kela boshlaydi. Demak, ana shu davrdan boshlab bola psixika­si tez rivojlanish yiliga kiradi. Yukorida aytib o’tganimizdek, u dastavval bolada xarakat analizatorlari bilan boglik bulgan, undan sung eshitish va kurish analizatorlari bilan boglik bulgan shartli reflekslar yuzaga keladi. Ana shu tarika barcha analizatorlarga nisba­tan xar xil murakkablikda shartli reflekslar tobora ko’plab yuzaga ke­la boradi. Shartli reflekslarning yuzaga kelishi bola psixikasining rivojlanishi uchun moddiy zamin buladi.Keyinchalik, ya’ni ikki-uch oylik bolalarda analizatorlar faoliyatining takomillashuvi natijasida ta’sir kilayotgan ko’zg’atuvchilarni farqlash kobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Dastavval turli ovozlarni so’ngra ayrim yorkin ranglarni ta’mlarni, farqlay boshlaydi. Nixoyat uch oylik bola atrofidagi juda ko’p narsalardan odamni farqlaydigan va odamga nisbatan qandaydir boshkacha reaksiya kiladigan bo’ladi. Uch oylik bola oldiga kelgan odamga tikilib, emotsional munosabatda bo’la boshlaydi. U odamga uzok, vakt tikilib karaydi. Lablarini xarakatlantirib, tilini aylantirib odamning nutkiga taklid kilmokchi bo’ladi. Ana shu davrdan boshlab bolalar bilan imkoni bori­cha mexribonlik oxangida gaplashib turish kerak. Ana shunday munosa­batlar natijasida bolada kandaydir aktivlik, kattalarga talpinish reaksiyasi yuzaga keladi. Psixologlar bolalarda kattalar bilan bulgan munosabatdan yuzaga keladigan emotsional reaksiyalarni jonlanish kompleksi deb ataganlar. Bu kompleksda bola uning bilan munosabatda bulayotgan odamga muloyim tikilib, jilmayadi, qo’l va oyoklari bilan talpinib, kandaydir ovoz chikaradi. Boladakandaydirkuchlimamnun­likxissiyuzagakeladi. Lekinshuniunutmaslikkerakki, agar bolalar bilan keragidan ortiq darajada munosabatda bulib, ularda jonlanish kompleksini yuzaga keltira berilsa, ular kattalarga urganib qoladilar va uyinchoqlarga karamay quyadilar.

Gudak bola yoshiga tulguncha juda ko’p xarakatlarni uzlashtirib ola­di. Bolaning kiladigan turli-tuman harakatlari orasida qo’l xarakatlari psixik taraqiyoti uchun muxim bulgan xarakatlardir. To’rt oylik bola narsalarga kul chuzadigan buladi, ammo u xali uzining qul xarakatlarini idora qilaolmaydi. Bola besh oylik bulgach, narsalarni ushlab, uni paypaslab, timirskilab kuradigan buladi. Bolaning kulxarakatlariatrofidaginarsalarnibilishkuroligaaylanadi, chunki u narsalarni paypaslab, timirskilab kurish orkali ularning ayrim xu­susiyatlarini bilib oladi. Bolaning psixik tarakkiyotida murakkab xarakatlarni egallab bo­rish juda katta rol uynaydi. Bola olti oylik bulgach, mustakil utira oladigan buladi. Bola utira boshlagandan sung uning nazar doirasi kengayib, unda yangidan-yangi taassurotlar paydo buladi. Bola ko’z ungida yangi taassurotlarning paydo bulishi idrok, dikkat, xotira kabi psixik jarayonlarning rivojlanishiga katta yordam beradi. Bola sakkiz oylik bulgach yana bir murakkab xarakatni, ya’ni emaklashni bosh­laydi. Bola psixikasini rivojlanishida bu yangi xarakatning axamiyati juda kattadir. Emaklay boshlagach, bolaning atrofdagi narsa­lar bilan munosabatda bulish imkoniyati kengayadi. Natijada mustakil xarakat kilib, yangidan-yangi narsalarni taniy boshlaydi. Bolani xamma narsa kiziqtiradi. U bir narsani olib ikkinchi narsaga urib taqillatadi va chikayotgan ovozga kuloq soladi. Odatda bu yoshdagi bola­lar bir on narsaning qopqog’ini ochib yopishni yoktiradilar. Bunday xarakatlar bolaning qo’l muskullarini mustaxkamlaydi va narsalar­ning turli xossalarini bilib olishlariga yordam beradi.

Og’ir kasallikka uchramay, jismoniy jixatdan sog’lom o’sgan bola 9- 10 oylik bo’lganida yura boshlaydi. Bolaning mustakil tarzda yura boshlashi, uning xayotida nixoyat katta xodisadir. Bola yura boshlagan­dan so’ng uning psixik tarakkiyoti uchun juda katta imkoniyatlar yuzaga keladi. Yura boshlagan bolaning faolligi kun sayin ortib, erkin xarakat kilish doirasi kengayadi. Bemalol yura oladigan bola tor uy doirasidan tashkariga chikishim koniyatiga ega buladi. Bu esa idrok doirasini kengaytirib, mazmundor bulishiga yordam beradi.

Olti-yetti oylik bolalarda taklid kilish xarakatlari paydo bula boshlaydi. Bola psixikasining tarakkiyotida taklidning roli juda kattadir. Bola juda ko’p xarakatlarni va nutkni asosan taklid kilish orkali egallaydi. Bolani besh-olti oylikdan boshlab nutkni tushinish­ga urgata boshlash lozim. Buning uchun bolaga uyinchok yoki biron narsa­ni bir necha marta nomini aytib ko’rsatish kerak. Keyinchalik bolada ba’zi narsalarning nomi aytilganda, u ko’zlari bilan shu narsani qidirib topadigan bo’ladi. Bu narsa bolaning kattalar nutqiga tushuna boshlaganidan darak beradi. Bola nutqini ozmi-ko’pmi tushuna boshla­gandan so’ng unga faqat narsalarning nomini emas, balki ayrim sodda xarakatlarning xam nomlarini o’rgata boshlash lozim. Harakatning no­mini ogzaki takrorlab, ayni vaktda shu xarakatning bajarilishi ham bir necha marta ko’rsatilsa, bola xarakatning nomini eshitish bilan uni bajarishga o’rganadi. Masalan, chapak-chapak, deb takrorlab turib chapak chalinsa, bola shu so’z aytilishi bilan chapak chaladigan, yosh bolaga «assalom alaykum», deb ta’zim kilib kursatilsa, bola shu so’zni eshi­tishi bilan ta’zim qiladigan bo’ladi. Bola ayrim so’zlarga tushuna boshlagach, kattalar bilan ko’prok alokada bo’lishni xoxlaydi. Ana shundan foydalanib, bola bilan imko­ni boricha ko’prok munosabatda bo’lishga, uning nutkini o’stirishga xarakat kilish lozim. Buning eng oson yo’li bola bilan mashg’ul bo’lgan paytda unga eng sodda so’z elementlarini to’g’ri ayta bilishni o’rgatishdir. Chunonchi, kuchukning rasmini ko’rsatib, «Mana, vov-vov»,mushukning rasmini ko’rsatib, «mana, miyov-miyov», xo’roz yoki tovukning rasmini ko’rsatib, «mana ku-ku» deyish kerak. Bunda bolalar «vov-vov», «miyov-miyov», «kuk-ku» kabi so’z elementlarini ravon talaffuz qilishga o’rganadilar. Bundan tashkari 9-10 oylik bolalarga so’z tana a’zolarining nomlarini xam urgata boshlash kerak. Bolaga - «mana burning , «mana og’zing, «mana kuzing» , «mana koshi» , «mana kuli» deb bir necha marta takrorlab kursatilgandan keyin, bola uz a’zolarining no­mini aytish bilan ularni birin-ketin kursatadigan buladi. Keyincha­lik bolalarda ana shunday sodda suzlarni umumlashtirish qobiliyatini xam ustirish kerak. Bolaga «oyingning kuzi kani?», « kugirchokning burni qani?», «akangningkulikani?» kabi savollar berilsa, bola bu a’zolarni to’g’ri ko’rsatishga o’rganadi.

Bola dastlabki paytlarda tilga tushuna boshlashi katta odamlar­ning talaffuz intonatsiyalari va bolaga kursatib qiladigan ishora xarakatlari bilan bogliq buladi. Shuning uchun xali yoshiga tulmagan bolalar xar bir so’zni shu so’z orkali ifodalangan konkret narsalar bilan boglay olmaydilar. Boshkacha kilib aytganda, yoshiga yetmagani bo­lalarda ayrim so’zlarni tushunish xali ikkinchi signal darajasiga(ya’ni signalning signali darajasiga) kutarilgan emas. Bu degan so’z shuki, xali yoshiga yetmagan bolalar so’zlarni shu so’zlar orkali ifoda­langan narsalar bilan assotsiativ tarzda bog’lash orkali emas, balki intonatsiya va imo-ishora xarakatlar orkal itushunadilar. Bolalar nutkining o’sishi ular idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoli va irodasi kabi yuksak psixik jarayonlarining rivojlalishiga yordam beradi.

Shunday qilib, ilk yoshdagi bolaning psixikasi uning aktiv fao­liyati, turli-tuman xarakatlari, o’z atrofidagi narsalarni ko’proq bi­lib olishi jarayonida rivojlanar ekan, uning erkin harakatlari uchun kulay sharoit yaratish zarur. Bola xarakatlarini cheklash esa psixika­sining normal rivojlanishiga ma’lum darajada zarar yetkazadi. Shu sababli bolali xarakat qilishga imkon bermaydigan xolatga solib ko’yish xaddan tashkari kattik siqib yo’rgaklamaslik, uzoq vakt yurgaklangan xolatda kolib ketmasligi kerak.

Bir yoshga to’lgan davrdan boshlab bolalarga ayrim gigienik odat­larni singdirib borish kerak. Odat qanchalik yoshlikdan boshlab sin­gdirilsa, u shunchalik mustaxkam, ya’ni odamning qalbiga shunchalik chuqur joylashadi. Bolalarga dastavval ozodalik odatlarini singdirib borish kerak. Buning uchun ovkatlantirishdan oldin, bolaning oldiga fartukcha yoki sochikcha tutib qo’yish va ovkatni qoshiqda oz-ozdan olish kerak. Agar ovqat bolaning ogiz atroflariga surkalib tegib ketsa, shu zaxotiyoq artib turish kerak. Ana shularning xammasi so’z bilan ifoda­lab bajarilsa, bola zexn solib turadi va tez orada shunga odatlanib qoladi. Keyinchali kovkatlanish oldidan fartukcha yo sochiq tutmasangiz, bolaning uzi talab kiladigan buladi.