I. O’quv materiallari ma’ruza bo’yicha o’quv materiallari

Predmetli harakat faoliyatining rivojlanishi.
3-muammoli savol
Bunda sizdan psixik rivojlanishning ilk bosqichlariga xos xususiyatlarni aniqlab, quyidagi jadvalda tegishli xususiyat va yosh bosqichining nomi kiritilgan satr bilan ustun kesishgan joyga belgi qo‘yishingiz, qolavrsa, ushbu yosh davrlarining o‘zaro qiyosiy tahlilini amalga oshirishingiz talab qilinadi.

№	Psixik rivojlanishning muayyan davriga xos xususiyatlar	Psixik rivojlanish davrlari
		Chaqaloqlik	Go‘daklik	Ilkbolalik
1	Bolada ko‘rgazmali-obrazli tafakkur shakllana boshlashi
2	Bolaning ko‘zguda o‘z aksini kattalar yordamisiz tanishni boshlashi
3	Bola tug‘ulganidayoq mavjud bo‘lgan shartsiz reflekslarning ko‘pchiligi yo‘q olib ketishi
4	Bolada turli jinsdagi kishilarga nisbatan har xil reaksiya kuzatila boshlanishi
5	Bolaningtovushlarnibalandlikvatembrxususiyatlarigako‘rafarqlayboshlashi
6	Bolaning atrofdagi odamlar nutqida diqqatni jamlay boshlashi
7	Bolanutqirivojlanishida “so‘z-gap” bosqichiningboshlanishi
8	Bolada hamdardlik qilishga xos ilk xatti-harakatlarning kuzatilishi
9	Bola yuzida shaklan tabassumga o‘xshash harakatlarning ilk bora kuzatilishi
10	Bolada muayyan narsa-buyumlar o‘ziga tegishli ekanini qayd etish xususiyati shakllanishi

Ilk bolalik davridagi bolalar so’zlay boshlagan bo’lishiga qaramay, ular xali vaqt va fazo kabi murakkab tushunchalarni to’g’ri idrok qila olmaydilar, chunki ularda xali turmush tajribasi yo’q. Bunday murak­kab tushunchalar kundalik xayot davomida sekin-asta xosil qilib bori­ladi.

Bir yoshgacha bo’lgan bolalarning diqqatini hayatda beqaror va ixti­yorsiz bo’lsa, ikki yoshga to’lgan bolalarning diqqatida yangi sifatlar yuzaga kela boshlaydi. Bola o’sib ulg’aygan sari uning diqqati barqarorroq bo’la boshlaydi. Diqqatning ozmi ko’pmi barqaror bo’la boshlagani shunda ko’rinadiki, bola o’zini qiziqtirgan biron narsa bi­lan uzoq vaqt mobaynida shug’ullana oladi. Ikki yoshga to’lib, uch yoshga qadam qo’ygach so’zlarni tushunadi. So’z boyligi orta borgach, bolaning uziga xos bo’lgan situativ tili xaqiqiy tilga aylanadi.

Bu yoshdagi bolalarning tafakkurlari o’ziga xos xususiyatlarga xamda konkret xarakterga ega. Ular ayni chog’da idrok qilib turgan nar­salari xaqida juda sodda tafakkur qila oladilar. Bundan tashqari, bu yoshdagi bolalarning tafakkur jarayonlarida harakat elementlari ko’p bo’ladi. Shuning uchun xam ularning tafakkurlari ba’zan xarakatli ta­fakkur deb xam yuritiladi.

Ilk bolalik davridagi bolalarda xali tafakkurning fikriy operatsiyalarini, ya’ni analiz, umumlashtirish kabilarni ko’ramiz. Ular qo’llaridagi o’yinchoqlarini yoki qo’llariga tushgan narsalarni amaliy aylantirib, paypaslab, buzib analiz qiladilar. Lekin sintez qilishga xali qurbi yetmaydi. Bu yoshning oxiriga kelib tafakkurning usishida nutqning roli juda oshadi. Bolaligi so’zlarni mumkin qadar ko’proq bilib olib, ulardan so’z tafakkurida keng foydalana oladilar. Bu esa fikrlash operatsiyalarining o’sishiga yordam beradi. Bolada so’zlar vosi­tasi bilan analiz va sintez qilish, abstraksiyalash xamda umumlashti­rishning dastlabki alomatlari kurina boshlaydi.

Tafakkurning usishida yana bir muxim bosqich shundan iboratki , ilk bolalik yoshining oxiriga kelib bola ayrim tushunchalarni bilib olishga va bu tushunchalarning eng muxim belgilarini o’zlashtirishga muvaffaq bo’ladi. Uch yoshga to’lay deb qolgan bola, katta yoshdagi xamma odamlarning ishga barvaqt ketishlarini juda yaxshi biladi. Agar bu yoshdagi bolaga «adang endi barvaqt ishga ketmaydi» deyilsa, u xayron bo’lib qoladi. Chunki katta odam bo’lgan adasining ishga bormasligi, uning tushunchasiga to’g’ri kelmaydi. Uning tushunchasida xamma katta odamlar ertalab barvaqt ishga ketishi kerak. Shuning uchun xech bir o

o’ylab o’tirmay, «adam kattalar-ku?» deb javob beradi. Bolalar tushun­chalardan foydalanib, sodda xulosalar chikarishga o’rgana boshlaydilar. Ular bir necha xukmlardan foydalanib, katta, kichik, baland, past, ko’p, oz kabi sodda xulosalar chikara oladilar, bu esa tafakkurining yanada rivojlanishi uchun zamin yaratadi.

Ilk bolalik davridagi bolalarda murakkab psixik jarayonlardan biri bo’lmish xayol anchagina rivojlana boshlaydi. Lekin bu asosan ix­tiyorsiz xayol bo’ladi. Ular xali ma’lum maqsad asosida ixtiyoriy tarzda xayol yurgiza olmaydilar.

Bola ikki yoshga to’lgach, uning uyinlarida jiddiy uzgarish ro’y be­radi. Bolaning uyiniga endi taqlidiy xarakatlar qo’shiladi. Bola kat­talardan ko’rgan-bilganlarini uyinda talidan takrorlay boshlaydi. Bu davrda bola mashinasini uyoqdan bu yoqqa siljitish yoki tepalikdan sirgantirib tushirish bilan cheklanmay, haydovchilarning harakatlarini bajaradilar. Mashinaning motori ovoziga taqlid qilib ovoz chiqaradi, mashinada yuk tashiydi va hokazo.

Nutqnning o’sishi bola xayolining o’sishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Bolalar kattalarning gaplariga tushunadigan bo’lgach, xar xil ertak va xikoyalarni qiziqib tinglaydigan bo’ladi. Bolalar u o’zlari biladigan, o’zlariga yaxshi tanish bo’lgan narsalar xakidagi xikoyalarni joni dili bilan eshitadilar. Xar bir hikoyani eshitganda bolada xilma-xil tasav­vurlar yuzaga keladi. Bola bu tasavvurlari yordamida xayol qilish kobiliyatiga ega bo’ladi. Bola xikoyalarni eshitish orqali olgan tasav­vurlarini so’zlar bilan ifodalaydi. So’z esa bolaning narsalarni boshkacha idrok qilishiga, ularning boshka narsalarga o’xshashligini aniqlashiga va ana shunday o’xshashliklarni aniqlash asosida yangi ob­razlar, yangi tasavvurlar yaratishga yordam beradi.

Ilk bolalik davridagi bolalarda barcha psixik jarayonlar ma’lum darajada rivojlanar ekan, bu umuman ular ongining rivojlanishiga zamin yaratadi. Tili chiqib, idrok va tafakkuri anchagina o’sgan bola tevarak-atrofdagi xar turli narsalarga ongli munosabatda bo’la bosh­laydi. Bola uzining turli extiyojlarini anglab, uzining shaxsini shakllantira boshlaydi. Mashxur fiziolog I.M.Sechenovning tili bi­lan aytganda, bola ana shu davrdan boshlab, o’z sezgilarini tevarak at­rofdagi narsalardan ajratib, o’z-o’zini anglay boshlaydi. Bu yoshdagi bolalarning so’z boyligida o’z shaxsini bildiruvchi «men» degan olmosh tez-tez uchrab turadigan bo’ladi. Ana shu tariqa bola juda elementar tarzda bo’lsa xam uzini shaxs sifatida anglay boshlaydi. Binobarin, ana shu davrdan boshlab ilk bolalik davridagi bolalarning shaxsiy (individual) xususiyatlari kamol topa boshlaydi.