Ibragimov r. Z. Markaziy osiyo arxeologiyasi

Qadimgi ko'chmanchilar. Chorvachilik bilan shugullangan ko'chmanchi qabilalar Avestoda turlar, yunon tarixchilarining asarlarida skiflar va massagetlar ahamoniylar davri yozuvlarida esa ular saklar nomi bilan keltirilgan.
O'rta Osiyoning dasht va togli hududlarida yashagan saklarning yodgorliklari quyi Zarafshon, Amudaryo, Orol bo'yi, Pomir va Tyan-shan toglarida topilgan. Ular asosan mozor qorgonlardan iborat. Topilmalar bronza va temirdan ishlangan harbiy qurollar zeb-ziynat buyumlari, mehnat qurollari va sopol idishlar uchraydi.
Saklarning mozor-qorgonlaridan ot anjomlari uchraydi. Gerodotning ma'lumot-lariga ko'ra saklarning xojaligida yilqichilik asosiy o'rin tutgan.
Qadimgi Yunon va Rim tarixchilarining asarlarida saklarni uch guruhi keltirilgan. Ularning ko'pchiligini saka-tigraxauda, ya'ni o'tkir uchli kigiz qalpoq kiyib yuruvchi saklar. Ular Toshkent viloyati va Janubiy Qozogiston erlarida yashaganlar. Saka-tiay-tara-daraya, ya'ni daryo orti saklari. Ular Sirdaryoning quyi oqimi va Orol bo'yida yashaganlar. Uchunchi guruh saklar Pomir toglari va Fargona vodiysida yashab, saka-houmovarka deb atalganlar.
Tagisken mozor qorgoni. Bu mozor to'rtburchak va xalqasimon qorgon shaklda. Ular ilk va so'nggi davrga oid ikki guruh qabrlardan iborat. Bugungi guruh qabrlar (mil.avv. IX-VIII asrlar) xom gishtdan qurilgan bo'lib, ko'rinishidan qabila qabila oqsoqoliga tegishli bo'lgan. Marhum oltin va bronzadan ishlangan zeb-ziynat buyumlari, bronza paykonlari, qolda va kulolchilik charxida qilingan sopol buyumlari bilan birga qoshilgan. So'nggi davrda qilingan sopol buyumlari bilan birga qoshilgan. So'nggi davrga (mil.avv. VII-V asrlar) oid ikkinchi guruh qabrlarda ham ko'pgina topilmalar uchraydi. Ularning ichida sarmatlarnikiga oxshash qurollar, ot anjomlari, yirtqich hayvon shaklidagi topilmalar mavjud. Sarmatlar bilan yaqin aloqada bo'lganligidan dalolat beradi. Tagisken mozor-qorgoni saklarga tegishli bo'lgan.
Sirdaryoning quyi oqimida qadimgi irmogi Inkar daryo bo'yida Uygarak qabristoni topilgan yodgorlik xalqa shaklida. Kichik mozor-qorgonlardagi oddiy qabrlarda bronzadan yasalgan oq uchlari, sopoldan yasalgan idishlar uchraydi. Katta mozor-qorgonlardagi sak urug va qabila boshliqlarining qabrlarida qurol-yarog anjomlari zeb-ziynat buyumlar topilgan.
Tomdi va Alichur mozor-qorgonlari, (VI-IV asrlar) Sharqiy Pomirdagi Alichur, Tomdi mozor qorgonlaridan temirdan yasalgan harbiy qurollar: qilichlar, harbiy boltalar, xanjarlar, bronzadan yasalgan oqlar topilgan. Oqlar bargsimon, ikki yoki uch qirrali. Bu davrda oqlar bronzadan tashqari temirdan ham yasalgan. Bronzadan zeb-ziynat buyumlari hamda dumaloq tagli sopol buyumlari ham mavjud. Saklarning ot anjomlari va jangovar qurollari skiflarnikiga oxshash bronzadan yasalgan san'at buyumlarida ham katta oxshashlik bor. Ular bir-birlari bilan doimiy madaniy aloqada bo'lganlar.
Ko'chmanchilarning uylari erto'la va chaylasimon shaklda bo'lgan. Ular chorva izidan doimo ko'chib yurganliklari tufayli doimiy otroq hayot ular uchun muhim rol o'ynamagan. Ko'chmanchi sak qabilalarining mozor qorgonlaridagi moddiy topilmalarga ko'ra ularga mulkiy tengsizlik mavjud bo'lgan. Lekin ularda chorva qachon sinfiy jamiyat paydo bo'lganligi noaniq. Olimlarning fikriga ko'ra, mil.avv. VII-VI asrlarda ko'chmanchilar orasida harbiy-siyosiy qabila uyushmalari mavjud bo'lgan.